DSCF6794

298 •NOCE I DNIE*

gumiła i Barbary, o czym szczegółowo mówiliśmy poprzednio. Wreszcie w części ostatniej wszystko zdąża ku katastrofie, która przychodzi w postaci utraty Serbinowa, śmierci Bogumiła i samotnej tułaczki • opuszczonej pani Barbary.    ą

A teraz scharakteryzujmy równoległy z tymi zdarzeniami bieg spraw publicznych. Chwiejność, niepewność podstaw ^ytu w Bogii-mSe i Barbarze lest rezultatem klęski powstania styczniowego, ustabilizowanie się życia Niech ci ców i wzrost ich zamożności ściśle wiąże się z okresem triumfującego _rpozytywizmu i. jego, naczęlnym hasłem „enrichissez-pous’’. Miłość przynosi zachwianie równowagi nie tylko w życiu prywatnym, ale i publicznym; charakteryzują je w tym czasie takie fakty, jak wojna japońska, początki bezrobocia, strajk szkolny i zaburzenia rewolucyjne 1905 roku. Wreszcie Wiatr io oczy daje równocześnie obraz klęski rodziny Niechciców i wizję upadku świata przedwojennego. Zapowiedziana tajemniczymi znakami na niebie i Tfemi, wybucha wojna światowa; wstrząsający epizod pożaru Kalnica, podpalonego przez Niemców, urasta do symbolu jej niszczącej siły.

blicznych i- spraw, prywatnych obserwujemy, zarówno w ogólnym ukłatirie powieści, jak w szczegółach. Jakże trafnie., charakteryzuje 'eboke motyw spekulacji gruntowej, wprowadzony w Wiecznym zmar-u&entu; jak znamienny jest dla tych czasów epizod wieczorynki patriotycznej, ukoronowanej głośnym odczytaniem Legendy Sienkiewicza i odśpiewaniem pieśni narodowych. Myśli i uczucia czułej jak sejsmograf pani Barbary nieraz krążą wokół bieżących wypadków politycznych, czerpiąc z nich smutek lub pociechę. Również Bogumił ulega sugestii wielkich wydarzeń; jest bardzo subtelnie zaznaczone, że Niechcic, rozdawszy pośród służby folwarcznej wezwania powołujące na wojnę japońską, odczuwa nagłe i gwałtowne zachwianie wewnętrzne, i później rozpamiętując swą'przygodę z Felicją usprawiedliwia się przed sobą, „że przecież wszystko wypadło ze swej kolei, więc jak by on się miał ostać” (III, 2, s. 52). Wspólny rytm!

W pierwszym j_ drugim tomie, powieści przedstawia autorka iakp Ifo' atmosferę jgubernialnego miasta Kalifica, przesyconą duchem no-

Ten wsnńlny rytm zdarzeń wielkich|i zdarzeń, małjŁCh^Sprawj?u-

nej, zona jego_Michalina, namiętna działaczka społeczna i nie mniej namiętna kierowniczka uniwersalnego magazynu, oraz _syn ich Anzelm, typowy_człowiek interesu, sławiący walkę o byt jako dźwignię postępu społecznego. Towarzyszka pani Michaliny w pracy filantropijnej, rejentowa Holszańska, uprawia nadto „muzykę, hodowlę pieska rzadkiej rasy i — mimo bezdzietności — kult domowego ogniska” (I, s. 127). Całe to środowisko przedstawia Dąbrowska z ironicznym, choć wyrozumiałym uśmiechem, ujmuje~je jako"negatyw”§er-binowa. yajsympatycznTĄ^szym “'^organicznikiem” z Kalińca iest szwagier pani Barbary, Lucjan KociełłTictÓry roił o wielkiej działalności przemysłowej, aż, chory śmiertelnie na raka, przejrzał i w jakimś proroczym nawiedzeniu przepowiada: „Przeraża mnie myśl, że nadejdą czasy, które będą człowieka jeszcze bardziej rozdrabniać, rozkruszać. Wy tam tego w waszym zakątku nie czujecie, ale mnie się zdaje, że idzie na świat coś nieludzkiego, co zaleje człowieka, nie wiem, co to jest, co to będzie, ale to nadciąga, nadciąga. Władza, interes, maszyna”.. (III, 1, s. 248).

Dąbrowska,„od początku niechętnie usposobiona do świata kali-nieckiego, przedstawia Jego upadek z chłodnym okrucieństwem, godnym "Balzaka! Oglądamy starcze zdziecinnienie wuja Daniela, widzimy spustoszenia wyrządzone przez starość pani Michalinie i pani Holszańskiej. Nadchodzą inne czasy, a zapowiadają je kalinieccy deka denci: wielbicielka Przybyszewskiego panna Celina Mroczkówna i chory na zanik woli Janusz Ostrzeński. W-.trzecim tomie powieści (Miłość) wdzierają się szerokim korytem burzliwe prądy czasu. Od-tąd wiele miejsca zajmują dyskusje idealistki Marii Hłasko i rządcy Olczaka w Serbinowie, rejenta Holszańskiego, szlachetnego fabrykanta Ceglarskiego i rewolucjonisty Sniadowskiego w Kalińcu. Treść tych rozmów da się na ogół sprowadzić do niewyrównanego przeciwieństwa między rewolucyjnym _I(cel uświęca, środki” a etycznymi skrupułami humanitarystów, którzy marzą o sprawiedliwości społecznej, ale wzdragają się przed rozlewem krwi. Jedni akcentują konieczność reformy warunków politycznych i społecznych, drudzy kładą nacisk na wychowanie lepszego człowieka.

Nie zdaje się jednak, aby szerokie wprowadzenie tła_do .powieści przyniosło dobre^rezultaty. Z prawdziwym niepokojem patrzymy na rozrastające się bez miary epizody, jak na przykład dramat Katelby, Celiny i Janusza, rozwijający się niespodzianie w samodzielny ośrodek fabuły. Dyskusje polityczne, toczone bez granic, cokolwiek rażą w utworze skądinąd reprezentującym, czystą sztukę epicką, tym bardziej że są, dość monotonne i ubogie. Nowe postaci wprowadzone