DSCF6798

906 ■NOCE I DNIE*

epilogiem, jaskrawo odcinającym się na tle całości, najbardziej zachwyca nas cudowna powszedniość serbinowskiego bytu, która „nigdy nic dawała wyczerpać utajonego w sobie znaczenia".

W stosunku do Bogumiła i Barbary i Wiecznego zmartwienia. Miłość i Wiatr w oczy na pozór wzbogaciły powieść Dąbrowskiej, w istocie jednak zubożyły ją. Zapewne, pojawiły się xą nich takie indywidualności, jak Ceglarski lub Marcin Sniadowski, ale przez to zasunął się nieco w cień Bogumił, a przecież żadna z postaci Nocy i dni nie żyje tak głęboko, tak intensywnie jak on. Rozszerzył się ideowy horyzont, zapewne — sprawiły to owe coraz liczniejsze i coraz bardziej nużące dyskusje „światopoglądowe”, ale przecież najgłębsze, najistotniejsze dla tej powieści zagadnienia moralne nie w tych dyskusjach się rozstrzygają, ale właśnie w życiu, w ciasnym codziennym życiu mieszkańców serbinowskiego folwarczku. I ani Lozanna, ani, Bruksela, ani kanał La Manche nie zdołały na stronicach tejksiążki ani w części wyrównać piękności tego zapadłego i nieznanego zakątka ziemi,, który opromieniły codzienne trudy. Bogumiła Niechcica.

Podziwiając wielkie dzieło Dąbrowskiej nie zamykajmy oczu na jego wielkie i zasadnicze braki. Autorka Nocy i dni pragnąc dać więcej, niżeli obiecała w dwóch pierwszych tomach, dała w rezultacie mniej od tego, ileśmy się po tych pierwszych tomach spodziewali. Ale przy wszystkich brakach jest w tej książce tyle niewyczerpanej piękności i tyle prawdziwej mądrości życia, że niewątpliwie stanie ona w rzędzie klasycznych powieści polskich.

CONRAD I KRYZYS POWIEŚCI PSYCHOLOGICZNEJ*

I

Powieść psychologiczna jest — jako nazwa gatunku literackiego — pojęciem niezmiernie płynnym i nieokreślonym. W rozwoju historycznym kształtowały ją i oddziaływały na nią liczne czynniki. Najważniejsze z nich są trzy. Pierwszy to romantyzm, który niejako dokonał odkrycia podświadomości i wskazał na doniosłe jej znaczenie w życiu ludzkim. W słowach Mickiewicza z Dziadów: „Zycie duszy czyż nie jest warte badań ludzi!”, mieści się jakby zapowiedź całej literatury — iw tym powieści — psychologicznej.

Romantycy jednak interesowali się głównie niezwykłymi, nienormalnymi faktami psychicznymi (snami, wizjami, obłędem) i dopiero realizm, epoka żyjąca pod znakiem człowieka przeciętnego przyniosła rozkwit powieści psychologicznej. I właśnie w psychologicznych powieściach Kellera, Dickensa i Prusa święciła największe triumfy idea demokratyczna realizmu. Okazało się, że świat zwykłych, przeciętnych ludzi, tak pozbawiony przepychu i ubogi w nadzwyczajne wydarzenia, posiada nieocenione bogactwo w postaci niewyczerpanej ilości doskonale zindywidualizowanych typów i charakterów ludzkich.

Wreszcie 'pod wpływem trzeciego czynnika, rozwoju psychologii doświadczalnej, ukształtowała się ostatecznie nowoczesna powieść psychologiczna ze swymi najbardziej charakterystycznymi cechami, a więc nikłością fabuły, zdegradowaniem wszelkich momentów akcji do roli pomocniczego środka charakterystyki i wybujałym rozrostem analizy, wywodzącej każdy fakt zewnętrzny z psychiki postaci działającej. Koniec XIX i początek XX wieku, kiedy powieść psychologiczna zyskała oparcie i jak gdyby uzasadnienie w pa-¹ Tekst na podstawie druku w „Tygodniku Ilustrowanym" 1935, nr 30.