DSCN0811 (2)

jgl WSTĘF

Motny typ społeczny reprezentuje ojciec Rafała, przedstawiony nadto jako człowiek autorytarno-pa tnarchalny, despotycznie traktujący nie tylko poddanych, ale także własną rodzinę (wyklęcie Piotra za „nowinki” przywiezione ze Szkoły Rycerskiej, później wygnanie Ralała)

łany — przeciwstawny politycznie — jest Szczepan Trepka-/ -Nekanda. Należy do specjalnej rodziny dziwaków Żeromskiego. Cteiwacy — ludzie odstający od otoczenia, nieprzystosowani, mają w pisarstwie autora Bezdomnych swoiste miejsce. Z postacią dziwaka spotkać się można było u Żeromskiego najpierw w Mo-gde, Niedobitku, Tabu. potem w Ludziach bezdomnych (stary Les-- Leszczy kowski l W Popiołach jako „dziwak” (w rozdziale pod takim tytułem) przedstawiony jest przede wszystkim Szczepan Trepka. Ale dziwakami i odludkamf, ludźmi „osobnymi", społeczne nieprzystosowanymi są także: zaprezentowany w pierwszym rozdziale powieści wuj Rafała, Nardzewski, oraz w jednym z rozdziałów następnych brat Rafała — Piotr. Na czym owo nieprzystosowanie i dziwactwo, tak ostro przez autora podkreślane. polega’ Najogólniej (bo są jeszcze rozmaite cechy indywidualne. uboczne) na n ieprzy s toso wani u do niewoli. na wewnętrznej niezgodzie, rozmaicie ujawnianej albo nawet demonstrowanej, na stan istniejący w kraju. Tak było w Mogiłę i Ludziach bezdomnych, tak jest i w Popiołach. Pisarz działający w warunkach ostrej carskiej cenzury, która nie przepuszczała żadnego słowa o niewoli i zaborach, poprzez obrazy tych nie pogodzonych przemycał informację o istnieniu w kraju ludzi, biorących udział w jego obronie, a po rozbiorach egzystujących na marginesie społeczeństwa jako „dziwacy”, jako swoista aluzja do „szaleństwa” tych. którzy się porywali na przemoc. Trzeba pamiętać, że istniały w rzeczywistości wzory takich „szalonych”, którzy tracili zmysły „po ojczyzny stracie”. Pisał o takich Mickiewicz mając w pamięci casus Rejtana. W czasach Żeromskiego pamiętano o przypadku brata Bolesława Prusa, który udział w powstaniu i późniejsze więzienie przypłacił

całożydowym obłędem. Pisarz działający w kleszczach ccszury dawał tymi postaciami niejako sygnał czytelniczy, że dziwacy nie pogodzeni z niewolą. I że widu z nich służy dalej myśli niepodległościowej — zachowując dawny obyczaj bądź przypominając o istnieniu Niepodległej, bądź przez rozmaite konkretne działania i wspierania społecznych inicjatyw (tak czym Les-Leszczykowski, tak Trepka w Popiołach). Ten ostatni jest zresztą swoistym skrzyżowaniem romantyka niepodległościowca z ideologiem działań ..pozytywistycznych” czy prepozytywisty-cznych.

W Popiołach postaci owych dziwaków spełniają rołę o tyle szczególną, że oni to właśnie kolejno: wuj Nardzewski. a zwłaszcza Piotr CMbromski są ..preceptorami” Rafała w jego edukacji obywatelskiej. Oni — co w powieści wypowiadane jest aluzyjnie — uświadamiają Rafała o sprawach ojczyzny. Trepka zaś będzie bezpośrednio tym, który młodych bohaterów: Rafała i Krzysia wyprawi do formującego się przy boku Napoleona wojaka polskiego. Wyprawi nie bacząc, że naraża się chlebodawcy i opiekunowi — staremu panu Cedrze, który marzył dla syna o serwflis-tycznie pojętej karierze organizowanej przy dworze cesarsko--austriackim w Wiedniu.

Wśród figur drugiego planu role szczególną odgrywają też w Popipłach bohaterowie z Indu postaci chłopów -żołnierzy, tj. Michcik i GaikośT 1 także bezimienni bohaterowie ukazywani w przejmujący sposób w Legionach Dąbrowskiego we Włoszech czy strzelec Kasper we dworze w Wyrwach. Nakreśleni są oni dość stereotypowo: jako dzielni żołnierze a przede wszystkim wierni słudzy i oddani wojenni towarzysze swych panów (obydwaj wynoszą swych rannych panów z placu boju). Służą oni jednak także do wprowadzenia nowego typu myślenia o społeczeństwie. Na ich przykładzie ukazuje Żeromski zmiany dokony-wające się za sprawą egalitarnych prądów Wielkiej Rewolucji Francuskiej oraz wojny w mentalności ludzi i w strukturze społecznej kraju. Pokazuje, że o wolność kraju walczą — na