29

Typ społeczno-psychologiczny rosyjskiego inteligenta 139

religijnym. W nihilizmie religijny aspekt sporu raznoczyńców ze szlachtą nie zanika, lecz przybiera odmienne ukierunkowanie, zdeterminowane materializmem. Kłamstwu stworzonej przez szlachtę „kultury” raznoczyńcy przeciwstawiają prawdę „natury”⁵⁸⁶.

Typ nihilisty w kulturze rosyjskiej wieku dziewiętnastego jest niezwykle złożony i ewoluuje od lat sześćdziesiątych aż do rewolucji 1905 roku⁵⁸⁷. W jego obrębie wyróżnimy „kajającego się szlachcica” (D. Pisariew, M. Michajłowski, P. Ławrow), „re-wolucjonistę-nihilistę” (M. Czemyszewski, M. Dobrolubow), „biesy” (M. Bakunin, Sergiusz Nieczajew). Wszystkie wymienione typy znalazły odzwierciedlenie na kartach literatury pięknej. Literackie portrety nihilisty to Eugeniusz^Bazarów (I. Turgieniew, Ojcowie i dzieci, 1859), Łopuchów, Kirsanow, Rachmietow (M. Czemyszewski, Co robić), Iwan Karamazow (F. Dostojewski, Bracia Karamazow), Piotr Wiercho-wieński (F. Dostojewski, Biesy). Każda z wymienionych formacji charakteryzuje się coraz większym nasileniem tendencji burzących i towarzyszącym im uczuć - motywacji natury psychologicznej, usprawiedliwionej racjonalnie czynnikami zewnętrznymi. Od lat sześćdziesiątych nihilizm jest dominującym nurtem w światopoglądzie inteligencji raznoczyńskiej. Postępująca dezintegracja kultury odbywa się pod hasłami walki o równość społeczną wyniesienia na piedestał indywidualności i wolności, pojmowanej jako prawo i realna możliwość kreowania własnego losu. Rosyjski nihilista nie wierzy w Boga. Pytamy: co zatem stanowi podstawę jego wiary? „Co znaczy nihilizm? To, że najwyższe wartości tracą wartość”⁵⁸⁸ - pisał Fryderyk Nietzsche. W takim ujęciu punktem wyjścia musi być filozofia, na której gruncie będziemy szukać odpowiedzi na pytanie, czy dla rosyjskiej inteligencji nihil jest punktem wyjścia, czy kresem egzystencji człowieka⁵⁸⁹. Pojawienie się w rosyjskiej myśli spoleczno-filozoficznej M. Czemyszewski ego, wiernego ucznia Ludwika Feurbacha, oznaczało zwrot w pojmowaniu człowieka. Twierdzenie Protagorasa: „Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że istnieją i nieistniejących, że nie istnieją”⁵⁹⁰, w wyniku połączenia antropocentryzmu z materializmem nabrało diametralnie odmiennego znaczenia. Zamknięcie jednostki na sferę transcendencji implikowało zmiany w hierarchii wartości, przede wszystkim zaś dywersyfikacji uległo rozumienie wolności - wartości, która interpretowana różnorodnie, zawsze jednak w odniesieniu do wartości absolutnych, wyznaczała kierunki i sposoby działań rosyjskiej inteligencji pierwszej połowy dziewiętnastego wieku.

Zagadnieniem nie mniej istotnym dla właściwego odczytania nihilizmu jest obecność „woli tworzenia” po akcie destrukcji lub też, deklarowany wprost bądź pośrednio, zamiar obracania w gruz, bez wizji kolejnego kroku - powoływania do życia⁵⁹¹. Jak już

⁵⁸⁶    M. Bierdiajew, Rosyjska idea, s. 139.

⁵⁸⁷    Patrz A.H. Hobhkob, Huzujiu3m u Huzunucmu. Onbim KpummecKou xapaKmepucmw<u, JIeiinnrpa;( 1972.

⁵⁸⁸    F. Nietzsche, Wola mocy, przekł. S. Frycz i K. Drzewiecki, Warszawa 1911, s. 110.

⁵⁸⁹    Por. J. Patoćka, Człowiek duchowy a intelektualista, przekł. E. Szczepańska, „Logos i Ethos” 1993, nr 1, s. 133; por. także „Czy nicość jest bezdenną otchłanią, w której nie ma niczego, czy tajemnicą kryjącą w sobie byt i prawdę?”; T. Gadacz, O umiejętności życia, „Znak”, Kraków 2005, s. 125.

⁵⁹⁰    Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, przekł. zbiór., Warszawa 1982, s. 545.

⁵⁹¹    M. Bakunin, Filozofia negacji [w:] A. Walicki, Filozofia i myśl rosyjska..., s. 237; podobną postawę przyjmuje Bazarów (Ojcowie i dzieci). „To już nie nasza sprawa [budowanie - przypis M.A.] ...Wpierw należy oczyścić grunt”. Por . I. Turgieniew, Ojcowie i dzieci, Towarzystwo TPPR, Warszawa 1987, s. 62.