3

Typ społeczno-psychologiczny rosyjskiego inteligenta 113

pańszczyźnianym, ale także występował przeciw zacofanej części szlachty i społecznemu zastojowi. Rezygnacja z tytułów i ryzykowanie całym majątkiem to charakterystyczny rys pokolenia inteligencji szlacheckiej pierwszego i drugiego dziesięciolecia dziewiętnastego wieku.

Według Łotmana⁴⁶³, cechą charakterystyczną szlachty jako całości była pewnego rodzaju dwulicowość, przejawiająca się w dostosowywaniu zachowań do sytuacji, do i mody dyktowanej normami towarzyskimi. W ślad za tym szedł rozdział sfer życia na I codzienną i ideologiczną. Dekabrysta odróżniał się zachowaniem od typowego przed- | stawiciela swojego stanu: obca mu była dwoistość postępowania w sferze praktycznej ! i ideologicznej, nie uzależniał sposobu zachowania się od tego, co w danej sytuacji j uznawano za korzystne lub „ogólnie przyjęte”. Szlachecki rewolucjonista hołdował ¹ oświeceniowemu kultowi rozumu, uznając charakter człowieka za pochodną procesu wychowania, dlatego też dekabryści odrzucili, typowe dla środowiska szlacheckiego jako ogółu, rozrywki: tańce, grę w karty. Oprócz cech właściwych środowisku szlacheckiemu, ukształtowały się cechy dowodzące odmienności tej wąskiej grupy osób. Powstał swoisty kodeks, który warunkował postępowanie pozwalające przypisać dekabrystę do danej grupy społecznej:

„Dekabryści tworzyli z nieświadomego żywiołu zachowania rosyjskiego szlachcica przełomu wieków XVIII i XIX świadomy system ideologicznie znaczącego zachowania codziennego, integralnego jak tekst i przenikniętego wyższym sensem”⁴⁶⁴.

Postępowanie dekabrysty charakteryzowała jednoznaczność, przejawiająca się zarówno w słowach, jak i czynach, przy czym zacierała się granica między słowem mówionym a słowem pisanym: miały one jednakową wartość, każdemu zachowaniu przypisywano określony sposób reagowania, niezależnie od sytuacji. Ferowaniu wyroków i wygłaszaniu bezkompromisowych sądów towarzyszyło dążenie do wyrażenia myśli i uczuć. Dążenie to wyraziło się w zachowaniach, które stały w sprzeczności z normami towarzyskimi. Dekabryści w sposób bezpośredni i gwałtowny formułowali opinie na tematy dotychczas uznawane za „tabu”, takie jak: samodzierżawie, pańszczyzna, korupcja aparatu administracyjnego, dwudziestopięcioletni okres służby wojskowej. Dekabrysta burzył stary porządek, biorąc za oręż słowo. Pragnął wykrzyczeć prawdę oraz odnaleźć, ukryte za fałszywą obyczajowością prawdziwe znaczenie słów. Dekabryści zachłysnęli się zachodnimi ideami i pragnęli je wyartykułować, nie bacząc, że czynią to w środowisku nie tylko nie zainteresowanym przemianami, ale wręcz wrogim wszelkiemu postępowi.

Sposób wypowiadania się dekabrysty trafnie scharakteryzował Łotman:

„Językowe zachowanie dekabrysty było bardzo specyficzne. Wskazywaliśmy już, że jego charakterystyczną cechą było dążenie do nazywania po imieniu tego, co stanowiło tabu w sferze zachowania codziennego. Jednakże to nazwanie miało swoisty charakter i nie towarzyszyła mu rehabilitacja niskiej, wulgarnej lub nawet zwykłej, codziennej leksyki. Świadomość dekabrysty cechowała ostra polaryzacja ocen moralnych i politycznych: każdy postępek lokował się w polu

⁴⁶³    J. Łotman, Dekabrysta w życiu codziennym.

⁴⁶⁴    J. Łotman, Dekabrysta w życiu codziennym, s. 308.