33

Typ spoieczno-psychologiczny rosyjskiego inteligenta 143

- Zwrot ku warstwie najbardziej uciskanej - ludowi - i uczynienie zeń centralnej wartości inteligenckiego światopoglądu. Konsekwencją była ambiwalencja uczuć i postaw. Potrzeby duchowe wyrodziły się w ąuasi-religię - przedmiotem kultu stał się lud, zaś najwyższym ideałem służba temu ludowi. Lud jako narzędzie, a nie cel w sobie, był użyteczny jedynie w funkcji ideału i w gruncie rzeczy zmiana warunków jego życia nie leżała w interesie inteligencji. Specyficznie pojmowana moralność, nazwana przez Siemiona Franka moralizmem⁶⁰⁷, nakazywała w imię dobra ludu odrzucić wszystkie inne wartości.

Obecnie przedmiotem naszych rozważań będą kolejno „kajający się szlachcic”, „nihilista-rewolucjonista”, „bies”. Na wstępie należy zaznaczyć, że rozróżnienie na te trzy typy za pomocą zaproponowanych określeń jest czysto umowne i w żadnym przypadku nie może służyć jako podstawa do ich wyraźnego rozgraniczenia. Jak już wspomnieliśmy, różnią się one nasileniem tendencji burzącej i - uwarunkowaną psychologicznie - realną zdolnością do burzenia. Dla wszystkich typów właściwa jest postawa rewolucyjna skierowana przeciwko państwu. Rozgraniczenie przebiega zatem na granicy raznoczyńcy - szlachta, ale i tutaj nie jest ostre, gdyż nie da się z pełną konsekwencją oddzielić wartości kultury szlacheckiej od tych, które leżą u podstaw etosu inteligenta-raznoczyńcy. Mając na uwadze cechy wspólne typów, skupimy się na zasadniczych różnicach. Spowodowały one wewnętrzne rozbicie inteligencji, zainteresowanej rewolucyjną zmianą charakteru państwa.

Dymitr Pisariew był typem intelektualisty⁶⁰⁸, należał do środowiska wykształconej szlachty i łączył kult rozumu z ideałem jednostki wolnej od determinant tradycjonali-stycznego społeczeństwa. Uznanie rozumu za narzędzie porządkujące poznanie świata i określające charakter podejmowanych działań odróżniało go od późniejszych rewolucjonistów⁶⁰⁹. Proponował przekształcanie rzeczywistości od podstaw za pomocą pracy i nauki: „Bce CTpeMjieHna HaiuHx peanncTOB, Bce hx pąąocra h Haąexcąbi, Becb cmmcji h Bce coąep>KaHHe hx >kh3hh noica HCHepnbiBaeTca TpeMH cnoBaMH: »Jlto6oBb, 3Hanne, Tpyą«”⁶¹⁰. Jak zauważył Walicki, Pisariew włączał w proces rozwoju nie tylko inteli-gentów-raznoczyńców, lecz także kapitalistów⁶¹¹. Różnica między Dobrolubowem a Pisariewem wyraża się w stosunku do roli krytycznego myślenia w przekształcaniu rzeczywistości: „floóponroóoB ąyMan, hto >KH3Hb MoaceT oÓHOBHTbca nopbmaMH HyBCTB, a h yóeacąeH, hto OHa oóhobjihctch TOJibKO paóoTOH Mbicjin”⁶¹². „Kajający się szlachcic”, jakim bez wątpienia był Pisariew, jeśli weźmiemy pod uwagę jego stosunek do ludu, przypisywał wykształconej mniejszości decydującą rolę w niwelowaniu przyczyn społecznej niesprawiedliwości i zacofania.

Z perspektywy rewolucji w roku 1905 Kotlarewski trafnie scharakteryzował ten typ:

⁶⁰⁷    S. Frank, Etyka nihilizmu, s. 112.

⁶⁰⁸    Wychowany w tradycyjnej ziemiańskiej rodzinie, wstąpił w wieku 16 lat na uniwersytet w Petersburgu (na wydział historyczno-filologiczny) i początkowo miał zamiar poświęcić się wyłącznie nauce.

⁶⁰⁹    Por. A. Walicki, Dymitr Pisariew i „nihilizm ” [w:] A. Walicki, Zarys myśli..., s. 302-303.

⁶¹⁰    ITHcapeB, Peanucmu, 1864 [b:] /ł.H. IlHcapeB, Ilo.woe coópamie coHunenuit e 6-mu moMax, PbjiaHHe <t>. rtaBJieHKOBa, CaHKT-lJeTep6ypr 1894, t. 4, s. 146.

⁶¹¹    A. Walicki, Zarys myśli..., s. 305.

⁶¹²    Cyt. za Jf.H. OBCHHHKO-KyjiHKOBCKHit, HcmopusipyccKou UHmeimuzemtuu..., t. 7, s. 304,