DSCN6820 (3)

STEFAN KOZAKIEWICZ

POCZĄTEK DZIAŁALNOŚCI KOMASKÓW, TESSYNCZYKÓW I GRYZONCZYKÓW W POLSCE — OKRES RENESANSU (1520—1580)

Włoski badacz historii i historia kultury G. Mer-zario, w swym fundamentalnym dziele o Komaskach wydanym w n 1893, tak charakteryzuje pograniczny rejon włosko-sziwajcarski, od wieków będący ojczyzną licznych artystów, których ekspansja ogarnęła- niemali świat cały:

„Terytorium artystycznie Como, wskutek Okoliczności jawnie -wynikających z faktów, różni się w niektórych punktaich od terytorium kościelnego i! administracyjnego. Ono bowiem, ukształtowane sarno z siile-■bie, składa się w szczególności z rejonów -trzech (jezior, z którymi łączą silę pokryte zielenią rozszerzające się równiny; kręte doliny biegnące w serce gór; i góry nierównej wysokości, wznoszące się wysoko, z rozsianymi tu i ówdzie mai sitakach wioskami o żywotnej ludności; krótko mówiąc, terytorium ito obejmuje prawie całą prowincję Como; kalka¹ skrawków prowincji m-e-ddolańislkliej; oba brzegi Adldy, powyżej i poniżej starego 'Dario; skrawek prowincji Nowary, który do- r. 1735 należał ido księstwa mediolańskiego; wreszcie dolną ValteUinę 51 kanton tessyński aż po> Moinlte Ceneri stanowiący kontynuację ziemii komeńskiej, teren, którego artyści prawie zaiwsze kształcili się wspó'lnde i prawie zawsze prowadzili wspólne życie z artystami rejonu Como¹¹ *;

'Do tak opisanego przez starego badacza „terytorium artystycznego” można' dodać jeszcze pominiętą przez niego Vailłe Mesolcinai, przylegającą od wschodu do Teslsymu, lecz ądminiśtracyjnie należącą do' kantonu Gryzonii (Graubiinden). I uzupełnić go, dla uzyskania pełni obrazu, należącą również -do kantonu gryzońskiego doliną Emgaldynu Górnego i Dolnego (ii. 1). Dodać trzebai, że do prowincji Como w jej granicach z (końca w. XIX należała również obecna prowincja Varese.

Trzy wspomniane przez Mlerziariai jeziora to Dago Maggiore (rzymskie Verbamus Dacus, stąd druga nazwa włoska: Ver!bamo)„ Dago di Dugatno* (Ceresius Dacus, stąd¹ Ceresio) i Dago di Como (Dardius Dacus, stąd Dairiloi). Inne jeziora alpejskie północnowłoSkie, Dago d’IIsiea i Lago di Gamdai, -leżą więc poza. naszym ścisłym obszarem artystycznym. Nie tylko zresztą z tego względu, nie stainoWi om 'geograficznie odrębnej całości, będąc jiedynile wydinkilem alpejskiegoi, włosko--szwajcanslkiego rejonu jezior.

Nie był om il obecnie także miie jest jednolity pod względem aldmJinisitracyjńym. W pora. w. XVII związek szwajcarski! przyłączył do siebie południową część obecnego kantonu tessyńlskiego z Dugamoi, Memdrisdo' i Do-ciamo i(jpółnocnai należała- doń jiuż od w. XV), a związek gryzoński! do należącej do niego Emgadymy — Vaitellilnę i rejon Ohiaiyenmy, Do księsitwa/ mediolańskiego należały od tego czasu tylko obecne prowincje Como <i Varase. Dopiero w r. 1797 Viafl!teflJinai powróciła ido Lombardii, tworząc z czasem 'obecną prowincję Sonldrlio!. W r. 1803 związek gryzoński przyłączył się do republiki szwajcarskiej jako osobny kanton; inny kanton tworzył rejon Tessymu.

Rejon 'taki, jak go określił Merzafioi, z przynależną mu Valle Mesolcina, zamieszkały był i jest całkowicie przez ludność włoską. Lecz 'dolinę EtngaJdyinm zamieszkuje 'ludność pochodzenia r.etoi-romańislkdego. Tak więc i pold względem narodowościowym wydzielony przez nas Obszar nie 'stanowi jednolitej całości. (POd względem przymalteżmośćil narodowościowej Włochów tessyńskiich i gryzońskidh, jak również 1 retą^romańslkiej' ludności Engadyny w Gryżomiiii, nie mai powodu zresztą uważać za Szwajcarów; niesłuszne jeslt iwięc wyodrębnianie pdd tym względem mpL Tessyńczyków od Włochów.

Obszar, o którym mowa, jako obszar odrębny, stanowiący całość jednolitą, każe nam traktować geografia artystyczna. Geografia artystyczna o swoistej za-

3

1

O. Merzarlo, I Maestri Comacini. Storia artistica dl mllle duecento anni (600—1800), I—II. Mllano 1893, t. I, s. 23.