DSCN7596

XL FABUŁA I HISTORIA

aż wiosną 1771, pojmany przez wojska Branickiego, przenosząc śmierć nad niewolę, zerwał bandaże i zmarł.

„Napełniał Warszawę fantastycznymi odgłosami swych cudów”, „honor Mazowsza nosił na ostrzu swej szabli”¹, lecz terenem jego bitew były ziemie od Torunia po Białystok. Zatem bohater dla poety znakomity, trzeba go było tylko — Kozaka — przenieść na teren właściwy, na Ukrainę. I wcześniej, niż w historycznej realności, wprowadzić go w ogień walki.

Słowacki poszedł dalej jeszcze: uczynił z Sawy pogromcę współbraci, hajdamackich „rzezuniów”. W Śnie srebrnym Salomei (1843) będzie bił się z nimi już jako szlachcic i mąż Księżniczki; w Beniowskim, co ogromnie interesujące, jest zwykłym Kozakiem, jego domem jest „grota podziemna, stepowa” (V 199), a towarzyszami „koń, pies wiemy, i kilka baranów” (V 204). Wódz Kozaków i zarazem przyboczny księdza Marka. W Ladawie „Pan Sawa się zbrojnie [...] na moście potyka” (II708—709), potem odnajdzie się przy boku Potockiego. Piękny, dziki i złowrogi, ale jego intencje nie zdają się nieskalane: „Chciał ja się mieczem wyrąbać na panka” (V 267), wyznaje, i by odjąć głos staremu rzecznikowi kozaczyzny, protestującemu przeciw walce „z naszemi braćmi rzezuniami” (V [A] 22), raczył go wódką i upił. Jest waleczny, świetny — ale, jak wszyscy bohaterowie Beniowskiego, ma zwykłe ludzkie ambicje i przywary.

Ksiądz Marek. Historyczny jego pierwowzór, karmelita Marek Jandołowicz (Jandałowicz, ok. 1713—1799), związany z obozem Józefa Pułaskiego, cieszył się już u współczesnych opinią cudotwórcy i proroka. W pamięci potomnych utrwalił się jako męczennik (pojmany po upadku Barn przez Rosjan, sześć lat przesiedział w kijowskim więzieniu) oraz jako ten, który w czasie szturmu na Bar, jak napisze Konopczyński, „z krucyfiksem

w ręku naśladował Kordeckiego, jednak w pół godziny było już po wszystkim”². Prorok, święty, męczennik — a w Beniowskim „skrada się jak student z psotą, żeby Dzieduszyckiemu ręce nożem przebić” (wedle złośliwych słów Jana Koźmiana)³, niepoważnie siedzi w dębie, śle listy w nieparlamentarnym (lecz dosadnym) formułowane języku.

Sposób przedstawienia księdza Marka w Beniowskim stał się powodem gromów, rzucanych przez Mickiewicza z paryskiej katedry:

Któryż to z młodych literatów ma prawo mniemać, że pojął ideę tego męża [...]. Jakżeż wybaczyć ręce świętokradzkiej, że rozprasza ognistą koronę, otaczającą tak czcigodną głowę? Są pisarze, co wyszydzają szlachetną ideę, której ów człowiek był apostołem i męczennikiem, śmieją jeszcze poświęcać poematy na jego pochwałę. [...] Tacy pisarze niechaj się obawiają, aby ich nie policzono pomiędzy faryzeuszów⁴.

Nie była to przecież żadna profanacja, lecz inny sposób sakralizacji przeszłości. Ksiądz Marek w pierwszych pieśniach Beniowskiego mądrzej niż regimentarze dywaguje o wojennej polityce, a duszę ma sarmacką i anhelliczną naraz, sam „w anielskiej ozdobie, Jako ojczyzny i wiary obrońca” (IV 405—406): „mi serce skacze, Kiedy na działo wstąpi moja noga, A działo ogniem śpiewa — Imię Boga” (IV 414—416). Prorokiem uczyni go Słowacki dopiero dalej, w pieśniach pisanych po mistycznym przełomie; wtedy będzie rozmawiał z aniołami i będzie miewał sny prorocze.

1

Ibidem, t. II, s. 450.

2

   Ibidem, t. I, 65.

3

   [Jan K o ź m i a n], ,,Beniowski”. poema przez Juliusza Słowackiego, „Dziennik Narodowy” 1841, nr 15. Cyt. za: Sądy współczesnych, s. 156.

4

   Literatura słowiańska. Kurs drugi, Wykład XVI. Cyt. za: Adam Mickiewicz, Dzieła, Warszawa 1955, t. X, s. 201—202.