DSC
32

LII JĘZYK I STYL .PRÓCHNA”

(II, 1). Można stąd wnioskować, że i wśród artystów istnieją tacy, którzy zasłużyli na ten epitet (symbolika ta bije wprost w poetę-epigona). Metaforyka wyzyskująca obraz pająka i pajęczyny także opalizuje ambiwalentnymi skojarzeniami, odnosząc się nie tylko do filistrów. Jedynym pozytywnym epizodem jest fragment Myśli niepłodnych, w którym Zosię i poetę łączy „nić zwiewna, nić pajęcza” (II, 1). W innych przykładach chodzi o negatywne skojarzenia: „suchy pająk medyczny” (I, 2) - to wedle aktora Kunicki, który zresztą sam czuje się w tłumie Jak mucha w pajęczynie”, (I, 3); tak samo określa Borowski mitycznego polskiego proroka (I, 4); pająk staje się w rozbudowanej wizji aktora symbolem śmierci (I, 4), aby następnie przekształcić się w „pajęczynę” włosów Zosi (I, 4); dla niej z kolei „każde męskie spojrzenie to oczy pająka” (II, 1 — projekcja Jelsky’ego); muzyk wyznaje przed swą siostrą, że go „bezwola pajęczyną marzeń omotała i przez matnię sztuki w zło wszelkie wpędza” (III, 2); mistyczne zainteresowania Hertensteina poeta traktuje jako „sieć pajęczą”, muzyk zaś podobnie nazywa fascynację poety Hildą („A tę pajęczynę z myśli zerwij”, III, 4). Dwuznacznie, prawie czule, zwraca się dziennikarz do nieobecnego w jego domu poety: „— Przyjacielu! — Mullerze! — Pająku!” (II, 3).

Obrazy ptaka, polipa i pająka tworzą w Próchnie dłuższe sekwencje metaforyczne, komponując się zarazem w całą sieć powiązań ambiwalentnych, cechujących to dzieło. Niełatwo jednoznacznie odczytać ten naddany tekst alternujący¹, gdyż zamazuje on wielokrotnie swoje dokładniejsze linie i granice. Przykładowo: do ptaka jest tu również porównywana Borowska, co jest pewną niekonsekwencją w przyporządkowaniu obrazu lotu, przelotnych ptaków i symboliki łabędzia głównie do artystów.

Aluzje literackie. Jest to także symptomatyczny tekst alternujący w obrębie Próchna. Jego granice są równie poza-

cierane, jak linie otaczające i wyznaczające naddany nad podstawowym tekstem utworu palimpsest metaforyczny. Trudność określenia interferencji tekstu aluzji literackich w prozie Berenta wypływa z dwóch źródeł. Pierwszym jest niedostateczna jeszcze konfrontacja powieści o artystach z różnymi inspirującymi ją dziełami — przede wszystkim chodziłoby tu o wyodrębnienie cytatów i pastiszów (stylizacji) odwołujących się do świętych ksiąg Wschodu (upa-niszady, zabytki piśmiennictwa buddyjskiego). Drugim zaś — olbrzymia ilość potencjalnych aluzji literackich w Próchnie. Zdaniem amerykańskiego badacza dorobku Berenta .Wpływ myśli Nietzschego jest w tej powieści tak przenikliwy [pervasive], iż trudno powiedzieć, gdzie się zaczyna, a gdzie kończy”².

Z formalnego punktu widzenia aluzje do pism niemieckiego filozofa zawarte w Próchnie można podzielić na następujące klasy: 1) słowa-klucze, 2) metafory i symbole, 3) aforyzmy, 4) parabole i przypowieści, 5) sceny powieściowe, 6) postacie, 7) sposób ujęcia tematu. Najbliższe tradycyjnemu pojęciu aluzji literackiej będą tu zjawiska wyliczone od 1 do 4. Chodzi o takie słowa, jak np. „nadczłowiek”, „twardo”, „dostojny”, „motłoch”, znane powiedzenia jak „zmierzch bogów”, porównanie kobiety do markietanki (I, 5), „Nienawidzę współczucia!” (II, 2), „zabijmyż ducha ociężałości!” (I, 6), „on nasz byt usprawiedliwia”, „świętego «tak» mówienie” (I, 9), „śmierć — życie, ból — sztukę rodzi” (I, 9). Berent cytuje też dłuższe aforyzmy Nietzschego, np.: „Kocham tych, których dusza głęboka jest, nawet gdy od ran serdecznych ginie, kogo drobne przejście zniszczyć może! — albowiem ci są, którzy przez most przechodzą!” (I, 9)³. Cytuje także całe parabole, jak tę o trzech przemianach ducha człowieczego

1

Termin M. Płacheckiego, Metafora — powieść — światopogląd. Na materiale „Fachowca” Wacława Berenta, „Pamiętnik Literacki” 1975, z. 1, s. 131.

2

   J. T. Baer, Wacław Berent, His Life and Work, „Antemura-le” 1974, t. XVIII, s. 165, Por. tegoż: Nietzsche'* Influence in the Early Work of Wacław Berent, „Scando-Slavica” 1971, t. XVII, s. 93—111. (Cytowany fragment przełożył autor Wstępu).

3

   F. N i e t z s c h e, Ihko rzecze Zaratustra. Książka dla wszystkich i dla nikogo, przeł. W. Berent, Warszawa 1907, s. 11.