DSC
30

XLVIII JĘZYK I STYL .PRÓCHNA'

W czerwonej ramie firanek, na zwierciadlanym tle wnętrza, w błyskach niespokojnych refleksów rysowała się wysmukła sylwetka kobiety; na purpurowym tle parapetu świeciła jak śnieg biała,

od brylantów połyskliwa i smukła jej dłoń. (I, 8)

Styl języka pisanego ma także swoje ulubione formy leksykalne. Mówi się nawet o słownictwie „książkowym”. W Próchnie do tej kategorii można zaliczyć różne rzadsze wyrazy, a w tym i częstokroć neologizmy (okazjonalizmy) Berenta. Wymieńmy np. charakterystyczne dla epoki Młodej Polski słowa w rodzaju: dymnica, mgławica (dym papiero-. sów, a nie termin kosmologiczny), namiętnica; wyroczny, i szkodny, obchodny; kierz, chuć, zjaw; upiorowy, opiumowy, wiedźmowy, polipowy, beatryczowy, zimowitowy itp. Do ulubionych przez Berenta klas słowotwórczych powieści należą również czasowniki z przedrostkiem „w-” (np. wgadywać się, wgarbić, wkurczyć się, wnękać, wpłonąć, wświecić), „wy-" (np. wygarniać się, wymadlać, wymlaskać, wypysznić się, wywinąć się, wytłumić się); rzeczowniki z przedrostkiem „po-” (np. pobrzęk, podźwięk, pomrok, pohuk), a także z przyrostkiem „-anie” i „-enie” (np. klaskanie, rojenie, parskanie, zatrzepotanie, pogrzebywanie, jaśnienie, więdnienie). Wyliczone formy rzadkich słów i neologizmów nadają tekstowi utworu charakterystyczne zabarwienie: ta leksyka zdecydowanie odróżnia Próchno od Fachowca, a upodabnia do wysokiego stylu poezji i prozy poetyckiej modernizmu.

Wiele zjawisk składniowych Próchna związanych jest ze stylem języka pisanego. Zwróćmy przede wszystkim uwagę na inwersję, retardację, paralelizmy zdaniowe, aforystycz-ność. Inwersja zdarza się tutaj nawet w tak utrwalonych frazeologizmach, jak określenie „po raz tysiączny”, które w Próchnie przybiera postać „po tysiączny raz” (III, 1). Jeszcze bardziej widocznym retorycznym chwytem jest syntak-tyczna retardacja — przedzielenie kropką jednego zdania w połowie lub wyodrębnienie jego części w oddzielne zdanie.

Oto przykład: „Warto tę siłę wskrzesić dla wytłumaczenia współczesnych dusz. I potęgi kobiet dzisiaj” (I, 5). Chwyt Len prowadzi do powstawania efektownych puent:

I wtedy dopiero, gdy maszyny do snu legły, wówczas gdzieś w pomrokach kamiennych w ciszy umęczonych ciał rozlegał się czasami nagły, straszny, beznadziejny krzyk — budziła się namiętność, buchał płomień duszy.

I g a s ł. (I, 2)

Równie uporządkowane retorycznie są zdania, w których zasadniczą rolę odgrywają składniowe paralelizmy. Znajdziemy tę formę w dzienniku Mullera (litanijne wyliczenia typu: „i ten smutek [...], i te surowe wrota [...], i te na rosę smutku [...]”, II, 2), w monologu Hertensteina (III, 2) i w innych fragmentach utworu. Przeciwieństwem tych rozbudowanych okresów retorycznych są zdania utrzymane w stylu telegraficznym, np.: „Dorożka. Z powrotem do profesora. Szpital. Osobny pokój...” (I, 3), „Słyszałem śpiew. I widziałem ją’ (III, 2).

Najkunsztowniejszą dziedziną stylu języka pisanego są w Próchnie cytaty samodzielnych utworów. Chodzi tu o wiersze (napisane przez Berenta), listy, legendę o Bratumile, aforyzmy. Ze względu na poręczność materiału najwygodniej będzie przyjrzeć się budowie sentencji. Oto kilka z nich z dołączonym opisem sytuacji, w jakiej się pojawiają: „W piciu jest zupełnie ta sama mądrość, co i w życiu: złudzenia” (I, 3; tak poucza Jelsky zdesperowanego Kunickiego w kawiarni), .Rzeczy wykwintu są jak piękne kobiety: nie znoszą desperatów” (III, 1; słowa Hertensteina do Mullera, gdy poeta chciał rozbić cenny kielich), JZe wszystkiego, czym kobieta obdarza, tęsknota jest jedynie czystym jej darem” (III, 3; muzyk zwierza się poecie ze swej miłości do Hildy), „Sztuka to jest wielka rzecz” (II, 3; Jelsky do Kunickiego), „Czyś ty nigdy nie czuł, że sztuka to nie jest rzecz dostojna?” (III, 3; Hertenstein do poety), „Dzieła ludzkie są jedyną trwałą wartością na świecie” (jw.; poeta do muzyka). Jak bardzo zależa-