europa śr wch1

, i ......i \V l'KA|/\< II KU ROPY ŚRODKOWOWSCHODNIEJ , « ... i I Mir olhl.u |i) •■yslcmu instytucjonalnego odpowiedzialnego za • iii,, u.i m .»11. .u )i,‘ normatywnej konstrukcji nowego reżimu.

Dynamika preferencji wariantów zdolności rządzenia

!.'v-

Naturalną konsekwencją erozji komunistycznego systemu partyjno-państwowego był kryzys podstaw zdolności rządzenia, których arbitralność i podatność na patologiczne oddziaływanie czynników o charakterze ekonomicznym (szara strefa, korupcja), politycznym (klientelizm, rywalizacja frakcyjna) i kulturowym (okcydentalizacja, ekspansja kultury masowej) rodziły funkcjonalne sprzeczności w komunistycznym systemie sprawowania władzy. Naturalną reakcją na przeciążone, nadmiernie rozbudowane oraz nieskuteczne rządy komunistyczne były mniej lub bardziej radykalne działania w celu ograniczenia zakresu i rozmiaru rządu, podjęte przez pierwsze ekipy okresu transformacji. Przekonanie o konieczności „odchudzenia" aparatu rządowego oraz decentralizacji systemu sprawowania władzy uzasadniało racjonalność i potrzebę neoliberalnego podejścia do logiki zmiany systemowej, lansowanego przez zwolenników szybkiej budowy demokracji politycznej oraz gospodarki wolnorynkowej¹.

Od początku procesów transformacji ścierały się dwa przeciwstawne stanowiska w sprawie decydującego czynnika gwarantującego zdolność rządzenia. Zwolennicy demokratyzacji akcentowali konieczność jak najszybszych zmian konstytucyjnych umożliwiających wprowadzenie demokratycznych instytucji i procedur dających nowym władzom formalną demokratyczną legitymację. Takie poglądy prezentowały pierwsze pokomunistyczne władze Czechosłowacji, a także węgierskie partie polityczne oraz „przejściowy" rząd Miklósa Nemetha od jesieni 1989 roku².

Ostrożność we wprowadzaniu radykalnej strategii przejścia do gospodarki wolnorynkowej wynikała zarówno z niedostatku społecznego poparcia dla nowych władz, jak i z obawy, że koszty reform gospodarczych spowodują przeciążenie rządu wskutek masowych nacisków i żądań społecznych oraz doprowadzą do poważnego kryzysu politycznego³. Komunistyczni reformatorzy na Węgrzech, pod przewodnictwem Imre Pozsgaya, dostrzegając coraz poważniejsze zagrożenia zdolności rządzenia, odrzucali radykalne poglądy w kwestii utrzymania stabilności w kraju oraz przełamania stagnacji gospodarczej. Ich strategia polegała na unikaniu zarówno działań w kierunku demokratyzacji, głównie ze względów ideologicznych i geopolitycznych, jak i wprowadzania na pełną skalę mechanizmów wolnorynkowych. Transformacja na Węgrzech w początkowym etapie (1988-1990) polegała zatem na ostrożnej liberalizacji politycznej i gospodarczej, głównie stopniowej prywatyzacji i decentralizacji systemu zarządzania sektorem państwowym⁴.

Podobną strategię próbował realizować ostatni komunistyczny rząd M.F. Rakowskiego w Polsce⁵. Jednak reaktywacja „Solidarności", pakty elit oraz utworzenie rządu Tadeusza Mazowieckiego całkowicie zmieniły warunki rządzenia. Strategia reform gospodarczych, mająca także szerokie reperkusje polityczno-społeczne, przyjęta przez nową ekipę i utożsamiana z tzw. planem Balcerowicza, polegała na przekonaniu o konieczności zapewnienia zdolności rządzenia przy użyciu tradycyjnych.zasobów ekonomicznych⁶. To podejście kwestionowało także zasadę nie-

—BI

Zob. A. Gamble, The Lirnits of Democracy [w:] Reirwenting Democracy, red. P. Hirst, S. K hi ln a mi, Oxford and Cambridge 1996, s. 124.

R.L. Tókes, Hungarifs New Politięal Elites: Adaptation and Changc, 1989-1990 [w:] Democracy and Political Transformation. Theories and East-Central European Realitics, red. Gy.Szoboszlai, Budapest 1991, s. 259-261; C. Enriąuez Gonzalez, Crisis y catnbio en Europa dcl Estc. La transición hungara a la democracia, Madrid 1993, rozdz. 7; C. Csepeli, A. Órkeny, Ideologu and Political Bcliefs in Hangary. The Tioilight of State Socialism, London and New York 1992; Z. Zbofil, hnpediments to the Development of Detnocratic Politics: a Czech Perspectwe [w:] Party Formation in East-Central Europę. Post-comnuinist politics in Czcchoskwa-kia, Hangary, Poland and Bułgaria, red. G. Wightman, Aldershot and Brookfield 1995, s. 205-209; B. Wheaton, Z. Kavan, The Velvet Revolution. Czechosloimkia 1988-1991, Boul-der-San Franeisco-Oxford 1992.

Teoretyczne założenia tego dylematu prezentuje A. Przeworski w artykule Political Dynamics of Econornic Rcforms: East and South [w:] Democracy and Political Transformation. Theories and East-Central European Realities, red. Gy. Szoboszla i, Budapest 1991.

L. Urban, Why zuas the Hang arian transition exceptionally peaceful? [w:] Democracy and Political Transformation. Theories and East-Central European Realities, red. Gy. Szoboszlai, Budapest 1991, s. 306-308; R.L. Tókes, op.cit., s. 188-199; E. Szalai, Integration of Spccial Interests in the Hungarian Economy: The Struggle betiueen Large Companies and the Party and State Bureaucracy, „Journal of Comparative Economics", 1991, 15; L. Bruszt, D. Stark, Re-making the Political Field in Hangary: Front the Politics of Confrontation to the Politics of Competi-tion [w:] Eastem Europę in Reoolution, red. I. Banac, Ithaca and London 1992, s. 45-52.

J. Clark, A. Wildavsky, The Morał Collapse of Communism. Poland as a Cautionary Tale, San Francisco 1990; B. Kamiński, The Collapse of State Socialism. The Case of Poland, Princeton 1991; G. San ford, The Polish Road to Democratization: Front Political Impasse to the 'Controlled Abdication' of Communist Power [w:] Democratization in Poland, 1988-90, red. G. Sanford, Houndmills and London 1992.

Podobne stanowisko prezentował także pierwszy po powrocie do demokracji rząd Raula Alfonsina w Argentynie. Por. M.R. Dos Santos, Cobernabilidad en la transición a la democracia en Argenlina, „Revista Mexicana de Sociologia", 1993, LIII (1), s. 302. Por. T. Kowalik, Socio-economic and Cultural Litnits of Market Economy, „Sisyphus", 1991, VII, s. 41-51.