FunkcjonowanieRynku R042 123

oraz efektu substytucyjnego. Konsekwencje efektu substytucyjnego są na ogół jednoznaczne. Popyt wzrasta na ten produkt, którego cena uległa obniżeniu i odwrotnie, niezależnie od tego, czy zmiana relacji cen między produktami X i Y jest konsekwencją wzrostu lub spadku poziomu ceny jednego z tych produktów.

Konsekwencje efektu dochodowego są bardziej złożone. Spadek poziomu cen produktu X, wywołujący wzrost poziomu realnych dochodów nabywców, działa podobnie jak wzrost poziomu dochodów nominalnych przy danych cenach. Oznacza to, że efekt dochodowy zmian cen pozostaje w bezpośrednim związku z kształtowaniem się dochodowej elastyczności popytu, która zależy z kolei od wielkości dochodów nabywców oraz charakteru produktu i potrzeb, które on zaspokaja.

Oferowany przez sprzedawców produkt X, którego cena uległa obniżeniu, może być:

—    produktem niższego rzędu (podstawowym), zaspokajającym potrzeby podstawowe nabywców

lub

—    produktem wyższego rzędu, zaspokajającym potrzeby wyższego rzędu.

W zależności od charakteru produktu X inaczej kształtują się relacje między efektem dochodowym a efektem substytucyjnym oraz ich wpływ na kształtowanie się wielkości popytu³.

Jeżeli produkt X jest produktem wyższego rzędu, to zmiana poziomu jego ceny, powodująca wzrost poziomu realnych dochodów nabywców, wywołuje zazwyczaj wzrost wielkości popytu na ten produkt. Efekt dochodowy spadku poziomu ceny produktu X oraz efekt substytucyjny działają w tym samym kierunku. Efekt dochodowy wzmacnia w'ówczas efekt substytucyjny. Wzajemne wzmacnianie się tych dwóch rodzajów efektów powoduje, że wzrasta efekt całkowity w postaci wzrostu wielkości popytu na produkt X.

Jeżeli z kolei produkt X jest produktem niższego rzędu, zaspokajającym podstawowa potrzeby nabywców, to spadek poziomu jego ceny, powodujący wzrost realnych dochodów nabywców, nie musi wywoływać wzrostu wielkości popytu na ten produkt. Oznacza to, że

⁵ Por. H. Demmler, Grundlagen der Mikrookonomie, Miinchen 1995, s. 65.

r

Tablica 6

Spadek ceny a zmiany popytu zależnie od rodzaju efektu i charakteru produktu

Charakter produktu	Efekt substytucyjny	Efekt dochodowy	Efekt całkowity
Produkt wyższego rzędu	popyt wzrasta	popyt wzrasta	popyt wzrasta
Produkt niższego rzędu (Ea<Es)	popyt wzrasta	popyl: maleje	popyt wzrasta
Produkt niższego rzędu (ED> Es)	pop\d wzrasta	popyt maleje	popyt maleje

efekt dochodowy, wynikający ze spadku poziomu ceny produktu X, może prowadzić do stabilizacji bądź spadku wielkości popytu. Wzrost wielkości popytu na produkt X może być wówczas wyłącznie rezultatem oddziaływania efektu substytucyjnego.

Jeżeli efekt substytucyjny rekompensuje w pełni oddziaływanie efektu dochodowego, to całkowity efekt spadku poziomu ceny może się wyrazić wzrostem wielkości popytu na produkt X. Jeżeli z kolei efekt substytucyjny kształtuje się na niższym poziomie niż efekt dochodowy, a więc jeżeli może go jedynie osłabiać, lecz nie może go w pełni neutralizować, to całkowity efekt spadku poziomu ceny produktu X prowadzi do spadku wielkości popytu na ten produkt.

Powyższe uwagi wskazują, że efekt dochodowy oraz efekt substytucyjny mogą się wzajemnie wzmacniać, osłabiać lub w pełni neutralizować. Zależnie od relacji zachodzących między tymi efektami kształtują się kierunki zmian popytu na produkt X pod wpływem zmiany poziomu jego ceny (tablica 6).

4. Nietypowe zależności między cenami a popytem

Związki między zmianami poziomu cen a zmianami wielkości popytu na produkty mogą w większym lub mniejszym stopniu odbiegać od przedstawionych zależności klasycznych. Odstępstwa od

123