GK (7)

tujący proces myślenia, z pominięciem choćby eksterioryzacji¹, a także modelowania i naśladownictwa, presji sytuacyjnej czy ćwiczenia;

—    zbyt formalne potraktowanie etapów kształtowania czynności umysłowych, co sprowadza je do szkolnych form nauczania;

—    niedocenianie czynnika czasu: interioryzacja czynności umysłowych trwać może kilka lat i nie sposób zrealizować tego procesu „tu i teraz”, jak to zaleca się czynić na lekcjach, w szkole.

Również samo pojęcie interioryzacji jest obecnie szerzej i inaczej rozumiane także przez psychologów rosyjskich². Rozciągają oni, na przykład, mechanizm uwewnętrzniania na procesy socjalizacji. A.G. Asmołow (1981) wyjaśnia tym mechanizmem kształtowanie się wewnętrznego planu świadomości człowieka. Przechodzenie od „my”, czynności realizowanej zewnętrznie, materialnie, ale i społecznie (współpraca dorosłego z dzieckiem), do ,ja”, gdy sens współdziałania przekształca się w samoświadomość działania. Tendencję do takiego rozszerzania zakresu pojęcia interioryzacji można także zaobserwować w naszej literaturze psychologicznej. Na przykład A. Matczak (1987, s. 236) omawiając rozwój emocjonalny dzieci i młodzieży, akcentuje interioryzację źródeł emocji.

Taki rozszerzony sposób ujmowania interioryzacji jest niezwykle trafny, jeżeli rozpatrywać go z punktu widzenia potrzeby zajęć korekcyjno-wyrównawczych.

• Nie należy i nie trzeba rozdzielać procesów intelektualnych od emocjonalnych. Jedne i drugie są nierozdzielnie kształtowane w relacji: dziecko-dorosły.

W każdej rozmowie następuje bowiem przekazanie informacji poznawczych i emocjonalnych, gdyż nie sposób oddzielić zachowań werbalnych od niewerbalnych, a zachowanie niewerbalne —jak twierdzi R.B. Zajonc (1985)

— jest zasadniczym źródłem informacji o emocjach.

Wiele nieporozumień dotyczy także tego, co podlega interioryzacji. Ponieważ zwykłe łączy się interioryzację z kształtowaniem pojęć, zaleca się np. nauczycielom, aby na lekcjach wykorzystywali wskazania zawarte w galpierinowskich etapach. Przyjmuje się tu, że procesy uwewnętrznienia można zamknąć w 45 minutowym odcinku czasu, a proces interioryzacji utożsamia się z uogólnianiem i abstrahowaniem. Jest to, moim zdaniem, nieporozumienie.

• Interioryzacja dotyczy kształtowania procesów intelektualnych —| narzędzi ludzkiego poznania. Z ich pomocą człowiek bada rzeczywistość: klasyfikuje rzeczy lub zjawiska, wyznacza konsekwentne serie, przyporządkowuje jedno do drugiego, określa związki przyczynowe pomiędzy zjawiskami itp. Natomiast takie pojęcia jak: dom, sprawiedliwość, ssaki, owoce, atom — powstają

w toku uogólniania i abstrahowania. Kształtowanie wybranego pojęcia można więc zamknąć w ramach czasowych jednej lub kilku lekcji. Nie można tego uczynić w przypadku interioryzacji jakiejkolwiek czynności umysłowej, bo proces ten trwa zwykle kilka lat.

Przykładem może być, omówione w pierwszej części książki, kształtowanie się w umyśle dziecka schematów operacyjnych. Początek tego procesu można zaobserwować w zachowaniach zupełnie małego dziecka i wówczas dotyczy ustalenia stałości własnej osoby. Następnie, już pod koniec pierwszego roku życia, rozszerza się i obejmuje stałość przedmiotów: „nie widzę go” tu i teraz „nie oznacza, że go nie ma”. Trzeba jednak aż około 5 lat doświadczeń, aby ten „niezmiennik” objął swym zakresem stałość ilości wielkości nieciągłych. Potem przez dalszych 5 lat rozszerza się kolejno na stałość masy, długości, pojemności, ciężaru i czasu. Podobnie długo trwa interioryzacja czynności intelektualnych, za pomocą których człowiek dokonuje klasyfikacji. Mając to wszystko na uwadze dorosły może jedynie przyspieszyć proces interioryzacji, stwarzając dziecku okazję do gromadzenia odpowiednich doświadczeń logicznych. W następnych rozdziałach omówię metody takiego wspomagania rozwoju czynności intelektualnych dzieci.

Dla uzyskania korzystnych zmian w zachowaniu dziecka należy, oprócz interioryzacji, wykorzystywać modelowanie i naśladownictwo³. Jest to także mechanizm uczenia się. We współczesnej psychologii określa się go następującymi terminami: uczenie przez obserwację, uczenie przez naśladownictwo, kopiowanie wzorów zachowania, społeczne „zarażanie”. Rozróżnia się także efekt modelowania i efekt naśladownictwa. Na przykład U. Bronfenbrenner (1976) przyjmuje, że jeżeli zachowania obserwatora są powtórzeniem zachowania modela, jest to efekt naśladownictwa. Gdy obserwator upodabnia się zewnętrznie do modela i przyjmuje jego motywację, jest to efekt modelowania. Zarówno naśladownictwo, jak i modelowanie są formami uczenia się przez obserwację.

Łatwość, z jaką dzieci naśladują zachowania dorosłych i poddają się modelowaniu, I. Obuchowska (1976, s. 220) wyjaśnia w następujący sposób. „Dzieci od najmłodszych lat są nagradzane za naśladowanie zachowania osób, które w ich życiu mają znaczenie. Zachowania lub wypowiedzi dziecka przypominające reakcje bądź słowa osób znaczących, zwłaszcza rodziców, wywołują zwykle ich pozytywną reakcję. W rezultacie dziecko uczy się zwracać uwagę na zachowania otaczających osób i naśladować je tak, że po pewnym czasie samo modelowanie stanowi dla niego nagrodę”. To, że naśladowanie,

1

   Przypadek, gdy utworzona w umyśle idealna czynność umysłowa jest realizowana w czynności materialnej. Efekt relacji zwrotnej przy stosowaniu możliwości intelektualnych w poznawaniu lub zmienianiu otaczającej rzeczywistości.

2

   Problem ten był szeroko omawiany na konferencji psychologów poświęconej twórczości L.S. Wygotskiego i wpływom, jakie wywiera ona na współczesną psychologię. Tezy wygłoszonych referatów zostały zawarte w „Materiałach z konferencji” opublikowanych przez APN w Moskwie w 1981 rok u.

3

Wyznaczając kategorię wpływu wychowawczego M. Przetacznikowa (1979, s, 353—362) wymienia modelowanie oraz naśladownictwo i przyporządkowuje im następujące grupy sygnałów wychowawczych: wzroce czynności, przykład i wzorce osobowe. Podobnie czyni A. Gurycka (1979, s. 93) omawiając klasy wpływów wychowawczych i łączy podawanie wzorów-modeli z naśladownictwem. Również w pedagogice K. Konarzewski (1982, s. 83—122), wyznaczając podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, akcentuje mocno modelowanie i wykorzystywanie mechanizmu uczenia się przez obserwację.