MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Andrzej Ampuła
Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska
731[01].O1.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr inż. Edward Tyburcy
mgr inż. Roman Grobelny
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Andrzej Ampuła
Konsultacja:
mgr inż. Ryszard Dolata
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 731[01].O1.01.
 Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska , zawartego w programie nauczania dla zawodu mechanik automatyki
przemysłowej i urządzeń precyzyjnych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Prawa i obowiÄ…zki pracownika oraz pracodawcy zwiÄ…zane
z bezpieczeństwem i higieną pracy 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 10
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 11
4.2. Prawna ochrona pracy 12
4.2.1. Materiał nauczania 12
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 19
4.2.3. Ćwiczenia 20
4.2.4. Sprawdzian postępów 21
4.3. Wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące pomieszczeń pracy
pomieszczeń higieniczno-sanitarnych 22
4.3.1. Materiał nauczania 22
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 26
4.3.3. Ćwiczenia 27
4.3.4. Sprawdzian postępów 28
4.4. Czynniki szkodliwe dla zdrowia, uciążliwe i niebezpieczne występujące
29
w procesie pracy
4.4.1. Materiał nauczania 29
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 32
4.4.3. Ćwiczenia 33
4.4.4. Sprawdzian postępów 34
4.5. Dobór środków ochrony indywidualnej w zależności od prowadzonych
prac 35
4.5.1. Materiał nauczania 35
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 42
4.5.3. Ćwiczenia 42
4.5.4. Sprawdzian postępów 43
4.6. Zasady bezpiecznej pracy z urzÄ…dzeniami mechanicznymi,
hydraulicznymi, pneumatycznymi i elektrycznymi 44
4.6.1. Materiał nauczania 44
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 56
4.6.3. Ćwiczenia 56
4.6.4. Sprawdzian postępów 57
4.7. Zagrożenia pożarowe oraz zasady ochrony przeciwpożarowej 58
4.7.1. Materiał nauczania 58
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 64
4.7.3. Ćwiczenia 64
4.7.4. Sprawdzian postępów
4.8. Obciążenie pracownika i ochrona środowiska na stanowisku pracy 66
4.8.1. Materiał nauczania 66
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 75
4.8.3. Ćwiczenia 75
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
4.8.4. Sprawdzian postępów 76
4.9. Pierwsza pomoc przy urazach mechanicznych, porażeniu prądem
elektrycznym, zatruciach substancjami chemicznymi 77
4.9.1. Materiał nauczania 77
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 84
4.9.3. Ćwiczenia 85
4.9.4. Sprawdzian postępów 86
5. Sprawdzian osiągnięć 87
6. Literatura 92
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasadach przestrzegania
przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony
środowiska.
W poradniku zmieszczono:
- wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
- zestaw pytań  abyś mógł sprawdzić czy już opanowałeś określone treści,
- ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów  sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie
testu potwierdzi opanowanie umiejętności i wiadomości z zakresu całej jednostki
modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
Moduł 731[01].O1
Podstawy miernictwa
731[01].O1.01
Przestrzeganie przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony przeciwpożarowej
oraz ochrony środowiska
731[01].O1.02
731[01].O1.03
Wykonywanie pomiarów
Wykonywanie pomiarów
warsztatowych
przemysłowych
731[01].O1.04
Badanie układów elektrycznych
i elektronicznych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- stosować jednostki SI,
- przeliczać jednostki wielkości fizycznych,
- posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu fizyki, chemii, biologii,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- obsługiwać komputer,
- współpracować w grupie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- zinterpretować podstawowe przepisy prawa: prawa i obowiązki pracownika
oraz pracodawcy związane z bezpieczeństwem i higieną pracy,
- określić podstawowe obowiązki pracodawcy w zakresie zapewnienia bezpiecznych
i higienicznych warunków pracy,
- wskazać konsekwencje naruszenia przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy
podczas wykonywania zadań zawodowych,
- określić wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące pomieszczeń pracy
i pomieszczeń higieniczno  sanitarnych,
- rozpoznać i przewidzieć zagrożenia bezpieczeństwa człowieka w środowisku pracy oraz
wskazać sposoby ich usunięcia,
- dobrać środki ochrony indywidualnej w zależności od prowadzonych prac,
- zastosować zasady bezpiecznej pracy podczas pracy z urządzeniami mechanicznymi,
hydraulicznymi, pneumatycznymi i elektrycznymi,
- zareagować w przypadku zagrożenia pożarowego, zgodnie z instrukcją przeciwpożarową,
- zastosować podręczny sprzęt oraz środki gaśnicze zgodnie z zasadami ochrony
przeciwpożarowej,
- zastosować zasady ochrony środowiska obowiązujące na stanowisku pracy,
- udzielić pierwszej pomocy w stanach zagrożenia życia lub zdrowia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Prawa i obowiÄ…zki pracownika oraz pracodawcy zwiÄ…zane
z bezpieczeństwem i higieną pracy
4.1.1. Materiał nauczania
Zakres obowiązków i uprawnień pracodawców i pracowników oraz osób kierujących
pracownikami w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Znowelizowany Kodeks pracy [Q 001] (kod norm zharmonizowanych z dyrektywami UE
zamieszczonymi w Monitorze Polskim), uściślił zakresy obowiązków i uprawnień
pracodawców i pracowników. Zgodnie z nimi pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan
bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. Ponadto, pracodawca obowiązany jest
chronić zdrowie i życie pracownika przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych
warunków pracy, a w szczególności:
- organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy,
- zapewnić przestrzeganie w zakładzie pracy przepisów oraz zasad bezpieczeństwa
i higieny pracy, wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontrolować
wykonanie tych poleceń,
- zapewniać wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez
organy nadzoru nad warunkami pracy,
- zapewniać wykonanie zaleceń społecznego inspektora pracy.
Ponadto, pracodawca powinien:
- oceniać i udokumentować ryzyko zawodowe, związane z wykonywaną pracą,
oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko,
- informować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą,
oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami,
- organizować pracę i stanowisko pracy w sposób zabezpieczający pracowników przed
zagrożeniami wypadkowymi oraz oddziaływaniem czynników szkodliwych dla zdrowia,
- likwidować zagrożenia dla zdrowia i życia pracowników głównie przez stosowanie
technologii, urządzeń, materiałów i substancji nie powodujących tych zagrożeń.
WAŻNE: W razie stwierdzenia bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia
pracowników, osoba kierująca pracownikami jest obowiązana do niezwłocznego
wstrzymania prac i podjęcia działań w celu usunięcia tego zagrożenia.
- udostępnić pracownikom do stałego korzystania aktualne instrukcje bezpieczeństwa
i higieny pracy dotyczÄ…ce:
1. Stosowanych w zakładzie procesów technologicznych oraz wykonywania prac.
2. Zagrożeń wypadkowych lub zagrożeniami dla zdrowia pracowników.
3. Obsługi maszyn i innych urządzeń technicznych.
4. Postępowania z materiałami szkodliwymi i niebezpiecznymi dla zdrowia.
5. Udzielania pierwszej pomocy.
6. Zasad postępowania w razie powstania nieprzewidzianych sytuacji powodujących
poważne zagrożenia dla pracowników.
Instrukcje powinny określać:
a) czynności do wykonania przed rozpoczęciem określonej pracy,
b) zasady i sposoby bezpiecznego wykonywania określonej pracy,
c) czynności do wykonania po jej zakończeniu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
d) zasady postępowania w sytuacjach awaryjnych, stwarzających zagrożenie dla życia lub
zdrowia pracowników.
Pracodawca jest zobowiązany zapewnić pracownikom sprawnie funkcjonujący system
pierwszej pomocy w razie wypadku oraz środki do udzielania pierwszej pomocy.
W szczególności pracodawca powinien zapewnić:
1. Punkty pierwszej pomocy w wydziałach (oddziałach), w których wykonywane są prace
powodujące duże zagrożenie wypadkowe lub wydzielanie się par, gazów albo pyłów
szkodliwych dla zdrowia  wyposażone w niezbędny sprzęt i inne środki do udzielania
pierwszej pomocy.
2. Apteczki w poszczególnych wydziałach (oddziałach) zakładu pracy.
Uprawnienia pracodawcy
Pracodawca jest uprawniony do:
- nagradzania i wyróżniania pracowników,
- stosowania kary upomnienia i kary nagany za nieprzestrzeganie przez pracownika
ustalonego porządku, regulaminu pracy, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
przepisów przeciwpożarowych, stosowania kary pieniężnej za nieprzestrzeganie
przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia,
stawienie siÄ™ do pracy w stanie nietrzez
wości lub spożywanie alkoholu w czasie pracy.
ObowiÄ…zki pracownika
Podstawowym obowiązkiem każdego pracownika jest przestrzeganie przepisów zasad
bezpieczeństwa i higieny pracy. W szczególności pracownik jest zobowiązany:
- znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy,
- brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym
- egzaminom sprawdzajÄ…cym,
- wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy,
- stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych,
- dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład
w miejscu pracy,
- stosować środki ochrony zbiorowej,
- używać przydzielone środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze,
zgodnie z ich przeznaczeniem,
- poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom
lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich,
- niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo
zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne
osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie,
- współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących
bezpieczeństwa i higieny pracy.
Uprawnienia pracownika:
- pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tym
niezwłocznie przełożonego, w razie gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom
bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia
pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem
innym osobom,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
- pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, zawiadamiając o tym
niezwłocznie przełożonego, jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa
bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia lub życia pracownika,
Uwaga: Za czas powstrzymywania siÄ™ od wykonywania pracy lub oddalenia siÄ™ i miejsca
zagrożenia w przypadkach, o których mowa powyżej, pracownik zachowuje prawo
do wynagrodzenia,
- pracownik ma prawo, po uprzednim zawiadomieniu przełożonego, powstrzymać
się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej
w przypadku, gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonania pracy
i stwarza zagrożenie dla innych osób.
Rodzaje prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej zostały opisane
w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie rodzajów prac wymagających
szczególnej sprawności psychofizycznej [Q 359]. Podane powyżej prawa nie dotyczą
pracownika, którego obowiązkiem pracowniczym jest ratowanie życia ludzkiego lub mienia.
Obowiązki kierownika komórki organizacyjnej
Osoba kierujÄ…ca pracownikami jest zobowiÄ…zana:
- organizować stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy,
- dbać o sprawność środków ochrony indywidualnej oraz ich stosowanie zgodnie
z przeznaczeniem,
- organizować, przygotowywać i prowadzić prace, uwzględniając zabezpieczenie
pracowników przed wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi i innymi chorobami
związanymi z warunkami środowiska pracy,
- dbać o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy i wyposażenia technicznego,
a także o sprawność środków ochrony zbiorowej i ich stosowanie zgodnie
z przeznaczeniem,
- egzekwować przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa
i higieny pracy,
- zapewniać wykonanie zaleceń lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad
pracownikami.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie działania powinna przedsięwziąć osoba kierująca pracownikami, gdy stwierdzi
bezpośrednie zagrożenie dla ich życia i zdrowia?
2. Czy pracownik może ponosić jakiekolwiek niekorzystne dla siebie następstwa, gdy
wnioskuje w sprawie eliminowania lub wykrycia zagrożeń zawodowych?
3. Czy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, jeśli po powiadomieniu
przełożonego oddali się z miejsca wykonywania pracy, gdy warunki tej pracy nie
odpowiadajÄ… przepisom BHP?
4. Czy takie samo prawo mają pracownicy, którym w obowiązki służbowe wpisano
obowiązek ratowania życia ludzkiego lub mienia zakładu?
5. Czy pracownicy mają obowiązek znać przepisy i zasady bezpiecznej pracy oraz szkolić
siÄ™ w nich nieustannie?
6. W jaki sposób pracownicy muszą dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi
i sprzętu ochrony indywidualnej?
7. Jakie konsekwencje grożą pracownikom w przypadku nie przekazania informacji
przełożonym o zaistniałym wypadku lub zagrożeniu wypadkowym?
8. Czy kierownik musi wykonać zalecenia lekarza sprawującego opiekę nad pracownikiem?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ najważniejsze zakresy obowiązków i uprawnień pracodawców i pracowników,
oraz osób kierujących pracownikami.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wypisać zakresy obowiązków i uprawnień stosownie do przydzielonych tematów,
2) posegregować wypisane zakresy obowiązków i uprawnień  wybrać najważniejsze
z nich,
3) uczestniczyć we wspólnym tworzeniu plakatu,
4) przedstawiać zapisane zakresy obowiązków i uprawnień swojej grupy,
5) uczestniczyć we wspólnej dyskusji,
6) wyciągnąć wnioski z dyskusji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusze papieru formatu A4,
- arkusze formatu A2 do ćwiczeń metodą metaplanu,
- flamastry,
- taśma samoprzylepna,
- zestaw foliogramów,
- rzutnik,
- poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Określ, jakie elementy powinna zawierać instrukcja bezpieczeństwa i higieny pracy?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyjaśnić w osobnych kolumnach kluczowe fragmenty instrukcji BHP,
2) wyjaśnić niezrozumiałe dla siebie sformułowania,
3) wypisać wnioski.
Åšrodki dydaktyczne
- arkusz papieru formatu A4,
- materiały i przybory rysunkowe,
- poradnik dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić podstawowe obowiÄ…zki pracodawcy? ð ð
2) okreÅ›lić, co powinna okreÅ›lać instrukcja stanowiska? ð ð
3) wymienić podstawowe obowiÄ…zki pracownika? ð ð
4) wymienić uprawnienia pracownika? ð ð
5) omówić obowiÄ…zki kierownika komórki organizacyjnej? ð ð
6) określić, w jakim dokumencie wymienia się rodzaje prac wymagających
szczególnej sprawnoÅ›ci psychofizycznej pracownika? ð ð
7) okreÅ›lić, kto powinien dbać o sprawność Å›rodków ochrony indywidualnej? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.2. Prawna ochrona pracy
4.2.1. Materiał nauczania
Państwowy nadzór nad warunkami pracy sprawują między innymi:
- Państwowa Inspekcja Pracy,
- Państwowa Inspekcja Sanitarna,
- UrzÄ…d Dozoru Technicznego,
- inne państwowe organy nadzoru, jak: urzędy morskie, urzędy górnicze, prokuratura,
a także organy administracji architektoniczno budowlanej i nadzoru budowlanego
(starosta, wojewoda, Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego).
Społeczny nadzór nad warunkami pracy sprawują:
- zwiÄ…zki zawodowe,
- Społeczna Inspekcja Pracy.
Państwowa Inspekcja Pracy
Państwowa Inspekcja Pracy jest organem powołanym do nadzoru i kontroli
przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny
pracy [Q 002]. Państwowa Inspekcja Pracy podlega Sejmowi. Nadzorem i kontrolą
Państwowej Inspekcji Pracy są objęci wszyscy pracodawcy oraz inne podmioty, na rzecz
których jest świadczona praca przez osoby fizyczne. Państwową Inspekcję Pracy tworzą:
- Główny Inspektorat Pracy,
- 16 Okręgowych Inspektoratów Pracy.
Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Pracy należą w szczególności:
- nadzór i kontrola przestrzegania przez zakłady pracy prawa pracy, w szczególności
przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów dotyczących stosunku
pracy, wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy,
czasu pracy, urlopów, uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem, ochrony
pracy kobiet, zatrudniania młodocianych i osób niepełnosprawnych oraz inicjowania
przedsięwzięć w sprawach ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym,
- kontrola przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przy projektowaniu
budowy, przebudowy i modernizacji zakładów pracy oraz stanowiących ich wyposażenie
maszyn i innych urządzeń technicznych oraz technologicznych,
- uczestniczenie w przejmowaniu do eksploatacji wybudowanych lub przebudowanych
licznych zakładów pracy albo ich części w zakresie ustalonym w przepisach prawa pracy,
- nadzór i kontrola przestrzegania przez zakłady pracy wymagań bezpieczeństwa i higieny
pracy przy konstruowaniu i produkcji maszyn, urządzeń oraz narzędzi pracy,
- nadzór i kontrola przestrzegania wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy przy produkcji
wyrobów i opakowań, których użytkowanie mogłoby spowodować zagrożenie
dla zdrowia i życia,
- analizowanie przyczyn wypadków przy pracy i chorób zawodowych, kontrola stosowania
środków zapobiegających tym wypadkom i chorobom oraz udział w badaniu
okoliczności wypadków przy pracy, na zasadach określonych w przepisach prawa pracy,
- współdziałanie z organami ochrony środowiska w kontroli przestrzegania przez zakłady
przepisów o przeciwdziałaniu zagrożeniom dla środowiska,
- karanie winnych wykroczeń przeciwko prawom pracownika w postępowaniu
mandatowym do 1000 zł lub wnioskowanie o ukaranie karą grzywny do sądu
rejonowego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
- kontrola przestrzegania wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, o których mowa
w ustawie z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych,
- ściganie wykroczeń związanych z wykonywaniem pracy zarobkowej, gdy ustawa tak
stanowi, oraz udział w postępowaniu w tych sprawach przed sądem rejonowym
w charakterze oskarżyciela publicznego,
- opiniowanie projektów aktów prawnych z zakresu prawa pracy oraz inicjowanie prac
legislacyjnych w tej dziedzinie, inicjowanie przedsięwzięć oraz prac badawczych
w dziedzinie przestrzegania prawa pracy, w szczególności bezpieczeństwa i higieny
pracy,
- udzielanie porad i informacji technicznych w zakresie eliminowania zagrożeń dla życia
i zdrowia pracowników oraz porad i informacji w zakresie przestrzegania prawa pracy,
- wnoszenie powództw, a za zgodą zainteresowanej osoby  uczestniczenie
w postępowaniu przed sądem pracy o ustalenie istnienia stosunku pracy, jeżeli łączący
strony stosunek prawny, wbrew zawartej między nimi umowie, ma cechy stosunku pracy,
- wydanie zezwolenia i cofnięcie wydanego zezwolenia w przypadkach wykonywania
pracy lub innych zajęć zarobkowych przez dziecko do ukończenia przez nie 16 roku
życia, na rzecz podmiotu prowadzącego działalność kulturalną, artystyczną, sportową
lub reklamowÄ…,
- wykonywanie innych zadań określonych w ustawie i przepisach szczególnych.
Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Pracy należy ponadto:
- nadzór i kontrola zapewnienia przez pracodawcę bezpiecznych i higienicznych
warunków pracy osobom fizycznym, wykonującym pracę na innej podstawie niż
stosunek pracy w zakładzie pracy lub miejscu wyznaczonym przez pracodawcę,
- nadzór i kontrola zapewnienia przez pracodawcę bezpiecznych i higienicznych
warunków zajęć odbywanych na jego terenie przez studentów i uczniów, nie będących
pracownikami,
- nadzór i kontrola bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przez jednostki
czynności organizujące pracę wykonywaną przez osoby fizyczne na innej podstawie niż
stosunek pracy, w ramach prac społecznie użytecznych,
- nadzór i kontrola zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przez
pracodawcę przy wykonywaniu pracy na terenie zakładu pracy lub miejscu
wyznaczonym przez pracodawcę przez osoby przebywające w zakładach karnych
i w zakładach poprawczych oraz zadań wykonywanych przez żołnierzy w czynnej
służbie.
Pracownicy Państwowej Inspekcji Pracy wykonujący lub nadzorujący czynności
kontrolne uprawnieni sÄ… do przeprowadzania bez uprzedzenia kontroli przestrzegania przez
zakłady pracy przepisów prawa pracy, w szczególności stanu bezpieczeństwa i higieny pracy,
o każdej porze dnia i nocy. Mają także prawo przeprowadzania czynności kontrolnych wobec
podmiotów, na rzecz, których wykonywana jest praca przez osoby fizyczne, bez względu na
podstawę świadczenia tej pracy (np. na podstawie umowy zlecenia czy umowy o dzieło).
W razie stwierdzenia naruszenia przepisów prawa pracy właściwe organy PIP
uprawnione są do stosowania następujących środków prawnych w stosunku do kierownika
zakładu (pracodawcy):
- nakazu (decyzji administracyjnej),
- usunięcia stwierdzonych uchybień w ustalonym w nakazie terminie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
- wstrzymania prac wykonywanych przez pracowników wtedy, gdy naruszenie przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia
pracowników zatrudnionych przy tych robotach lub innych osób wykonujących te prace,
- skierowania do innych prac pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy,
wbrew przepisom obowiÄ…zujÄ…cym przy pracach wzbronionych, szkodliwych
lub niebezpiecznych albo pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy przy
pracach niebezpiecznych, jeżeli pracownicy ci lub osoby te nie posiadają odpowiednich
kwalifikacji,
Ważne: Nakazy wstrzymania robót i skierowania pracowników do innych robót
podlegajÄ… natychmiastowemu wykonaniu.
- ocena wypłat należnego wynagrodzenia za pracę, a także innego świadczenia
przysługującego pracownikowi,
- zaprzestania przez zakład pracy lub jego część całkowitej działalności bądz
działalności
określonego rodzaju  w wypadku stwierdzenia, że stan bezpieczeństwa i higieny pracy
zagraża życiu lub zdrowiu pracowników,
- sprzeciwu przeciwko uruchomieniu wybudowanego lub przebudowanego zakładu pracy
albo jego części, jeżeli z powodu nieuwzględnienia wymagań bezpieczeństwa i higieny
pracy dopuszczenie do ich eksploatacji mogłoby spowodować bezpośrednie zagrożenie
życia lub zdrowia pracowników.
Ważne: Sprzeciw wstrzymuje uruchomienie zakładu lub jego części.
Państwowa Inspekcja Sanitarna
Państwowa Inspekcja Sanitarna [Q 006] jest powołana do realizacji zadań z zakresu
zdrowia publicznego, w szczególności poprzez sprawowanie nadzoru nad warunkami:
- higieny środowiska,
- higieny pracy w zakładach pracy,
- higieny radiacyjnej,
- procesów nauczania i wychowania,
- higieny wypoczynku i rekreacji,
- zdrowotnymi żywności, żywienia i przedmiotów użytku,
- higieniczno  sanitarnymi, jakie powinien spełniać personel medyczny, sprzęt
oraz pomieszczenia, w których są udzielane świadczenia zdrowotne,
- u ochrony zdrowia ludzkiego przed niekorzystnym wpływem szkodliwości i uciążliwości
środowiskowych, zapobiegania powstawaniu chorób, w tym chorób zakaz
nych
i zawodowych.
Państwowa Inspekcja Sanitarna podlega ministrowi właściwemu do spraw zdrowia.
Kieruje nią Główny Inspektor Sanitarny, który jest centralnym organem administracji
rządowej podległym ministrowi właściwemu do spraw zdrowia. Organem doradczym
i opiniodawczym Głównego Inspektora Sanitarnego w sprawach objętych zakresem działania
Państwowej Inspekcji Sanitarnej jest Rada Sanitarno  Epidemiologiczna, powoływana
na okres 3 lat.
Zadania Państwowej Inspekcji Sanitarnej wykonują następujące organy:
- Główny Inspektor Sanitarny,
- Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny,
- Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny,
- Państwowy Graniczny Inspektor Sanitarny dla obszarów przejść granicznych drogowych,
kolejowych, lotniczych, rzecznych i morskich, portów lotniczych i morskich
oraz jednostek pływających na obszarze wód terytorialnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Wykonywanie zadań PIS polega na sprawowaniu bieżącego i zapobiegawczego nadzoru
sanitarnego oraz na prowadzeniu działalności zapobiegawczej i przeciwepidemicznej
w zakresie chorób zakaz
nych i innych chorób powodowanych warunkami środowiska, a także
na prowadzeniu działalności oświatowo-zdrowotnej.
Zapobiegawczy nadzór sanitarny to:
- uzgadnianie dokumentacji projektowej pod względem wymagań higienicznych
i zdrowotnych dotyczÄ…cych:
a) budowy oraz zmiany sposobu użytkowania obiektów budowlanych, statków
morskich, żeglugi śródlądowej i powietrznych,
b) nowych materiałów i procesów technologicznych przed ich zastosowaniem
w produkcji lub budownictwie,
- uczestniczenie w dopuszczeniu do użytku obiektów budowlanych, statków morskich,
żeglugi śródlądowej i powietrznych oraz środków komunikacji lądowej,
- inicjowanie przedsięwzięć oraz prac badawczych w dziedzinie zapobiegania negatywnym
wpływom czynników i zjawisk fizycznych, chemicznych i biologicznych na zdrowie
ludzi.
Bieżący nadzór sanitarny obejmuje kontrolę przestrzegania przepisów określających
wymagania higieniczne i zdrowotne, dotyczÄ…cych:
- higieny środowiska, a zwłaszcza wody do spożycia, czystości powietrza
atmosferycznego, gleby, wód i innych elementów środowiska w zakresie ustalonym
w odrębnych przepisach,
- utrzymania należytego stanu higienicznego nieruchomości, zakładów pracy, instytucji,
obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, dróg, ulic oraz środków komunikacji
publicznej,
- warunków zdrowotnych produkcji i obrotu przedmiotami użytku oraz innymi wyrobami
mogącymi mieć wpływ na zdrowie ludzi,
- warunków zdrowotnych środowiska pracy, a zwłaszcza zapobiegania powstawaniu
chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami pracy,
- wydawanie decyzji o stwierdzeniu choroby zawodowej lub decyzji o braku podstaw
do jej stwierdzenia,
- higieny pomieszczeń i wymagań w stosunku do sprzętu używanego w szkołach i innych
placówkach oświatowo-wychowawczych, szkołach wyższych oraz w ośrodkach
wypoczynku,
- higieny procesów nauczania.
Zapobieganie chorobom zakaz
nym i epidemicznym obejmuje między innymi:
- dokonywanie analiz i ocen epidemiologicznych,
- opracowywanie programów i planów działalności zapobiegawczej i przeciw
epidemicznej, przekazywanie ich do realizacji publicznym zakładom opieki zdrowotnej
oraz kontrola realizacji tych programów i planów,
- wydawanie decyzji o stwierdzeniu choroby zawodowej lub decyzji o braku podstaw
do jej stwierdzenia,
- planowanie i organizowanie sanitarnego zabezpieczenia granic państwa,
Działalność oświatowo zdrowotna obejmuje inicjowanie i wytyczanie kierunków
przedsięwzięć zmierzających do zaznajamiania społeczeństwa z czynnikami szkodliwymi dla
zdrowia, popularyzowanie zasad higieny i racjonalnego żywienia, metod zapobiegania
chorobom oraz umiejętności udzielania pierwszej pomocy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Do zadań Państwowej Inspekcji Sanitarnej należy również wydawanie opinii o zgodności
z warunkami sanitarnymi określonymi przepisami Unii Europejskiej. Opinie wydawane są
również na wniosek podmiotu ubiegającego się o pomoc finansową przedsięwzięć
inwestycyjnych, których realizacja jest wspomagana przez Agencję Restrukturyzacji
i Modernizacji Rolnictwa ze środków pochodzących z funduszy Unii Europejskiej,
Uprawnienia Państwowej Inspekcji Sanitarnej:
1) W przypadku stwierdzenia naruszenia wymagań higienicznych i zdrowotnych,
państwowy inspektor sanitarny nakazuje, w drodze decyzji, usunięcie w ustalonym
terminie stwierdzonych uchybień.
2) Jeżeli naruszenie wymagań higienicznych i zdrowotnych spowodowało bezpośrednie
zagrożenie życia lub zdrowia ludzi, państwowy inspektor sanitarny nakazuje:
- unieruchomienie zakładu pracy lub jego części (stanowiska pracy, maszyny
lub innego urzÄ…dzenia),
- zamknięcie obiektu użyteczności publicznej,
- wyłączenie z eksploatacji środka transportu,
- wycofanie z obrotu środka spożywczego, przedmiotu użytku, kosmetyku lub innego
wyrobu mogącego mieć wpływ na zdrowie ludzi albo podjęcie lub zaprzestanie
innych działań; decyzje w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu,
- likwidacjÄ™ hodowli lub chowu zwierzÄ…t.
3) Państwowemu inspektorowi sanitarnemu przysługuje prawo zgłoszenia sprzeciwu wobec
uruchomienia wybudowanego lub przebudowanego zakładu pracy lub innych obiektów
budowlanych. Może sprzeciwić się wprowadzeniu nowych technologii lub ich zmian,
dopuszczania do obrotu materiałów stosowanych w budownictwie lub innych wyrobów
mogących mieć wpływ na zdrowie ludzi, jeżeli stwierdzi się, że z powodu
nieuwzględnienia wymagań higienicznych i zdrowotnych, mogłoby nastąpić zagrożenie
zdrowia lub życia ludzi.
UrzÄ…d Dozoru Technicznego
Urząd Dozoru Technicznego jest centralnym organem administracji państwowej
realizującym działania, w zakresie ustalonym w ustawie, zmierzające do zapewnienia
bezpiecznego funkcjonowania urządzeń technicznych [Q 007, Q 251]. Urząd Dozoru
Technicznego podlega Ministrowi Przemysłu. Oprócz niego działają jeszcze specjalistyczne
organy dozoru technicznego, jak:
- Transportowy Dozór Techniczny, który podlega ministrowi właściwemu do spraw
transportu.
- Wojskowy Dozór Techniczny, który podlega Ministrowi Obrony Narodowej.
Wykonywanie dozoru technicznego przez jednostki dozoru technicznego nie zwalnia
projektujÄ…cych, wytwarzajÄ…cych, eksploatujÄ…cych, naprawiajÄ…cych i modernizujÄ…cych
urządzenia techniczne od odpowiedzialności za jakość i stan tych urządzeń, mające wpływ
na ich bezpiecznÄ… pracÄ™, zgodnie z przepisami o dozorze technicznym i przepisami
szczególnymi. Urządzeniami technicznymi, w rozumieniu przepisów o dozorze technicznym,
będą urządzenia, które mogą stwarzać zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego oraz mienia
i środowiska wskutek:
- rozprężenia cieczy lub gazów znajdujących się pod ciśnieniem różnym
od atmosferycznego,
- wyzwolenia energii potencjalnej lub kinetycznej przy przemieszczaniu ludzi lub
ładunków w ograniczonym zasięgu,
- rozprzestrzeniania się materiałów niebezpiecznych podczas ich magazynowania
lub transportu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Do zakresu działania Dozoru Technicznego należy:
a) uzgadnianie dokumentacji urządzeń technicznych w zakresie zgodności z przepisami
o dozorze technicznym i warunkami dozoru technicznego,
b) przeprowadzanie kontroli określonych materiałów i elementów przeznaczonych
do budowy i naprawy urządzeń technicznych,
c) przeprowadzanie badań technicznych urządzeń przed wydaniem decyzji zezwalającej
na eksploatacjÄ™ lub dopuszczajÄ…cej do obrotu,
d) prowadzenie ewidencji urządzeń technicznych,
e) ustalanie formy dozoru technicznego,
f) prowadzenie postępowania w sprawach:
- uprawnień do wytwarzania materiałów i elementów stosowanych do budowy
i naprawy urządzeń technicznych,
- uprawnień do wytwarzania urządzeń technicznych,
- uprawnień do dokonywania napraw urządzeń technicznych,
- zezwalania na eksploatację urządzeń technicznych,
- wstrzymywania eksploatacji urządzeń technicznych, wycofywania urządzeń z obrotu
i wstrzymywania ich wytwarzania,
- dopuszczania urządzeń technicznych do obrotu,
- zawieszania lub wycofywania uprawnień do wytwarzania materiałów, elementów
lub urządzeń technicznych w wypadkach określonych w art. 8 ust. 4 ustawy,
- wyrażania zgody na dokonywanie przeróbek urządzeń technicznych,
- wydawania decyzji administracyjnych,
- wydawania upoważnień pracownikom jednostek gospodarki uspołecznionej
do wykonywania określonych czynności z zakresu dozoru technicznego,
- wykonywania badań i kontroli stanu urządzeń technicznych,
- sprawdzania kwalifikacji osób wytwarzających, obsługujących, konserwujących
i naprawiających urządzenia techniczne, potwierdzane wydaniem zaświadczeń
uprawniających, wymaganych odrębnymi przepisami,
- wykonywania kontroli nad przestrzeganiem przepisów dozoru technicznego
oraz norm i zasad z zakresu bezpiecznej pracy urządzeń technicznych,
- uzgadniania programów szkolenia osób projektujących, wytwarzających,
obsługujących i konserwujących urządzenia techniczne,
- prowadzenia doradztwa w zakresie bezpiecznej pracy urządzeń technicznych.
Pracownicy dozoru technicznego, wykonujący określone przepisami czynności,
uprawnieni sÄ… do:
a) wstępu za okazaniem upoważnienia i legitymacji służbowej, bez potrzeby uzyskiwania
przepustki, do pomieszczeń i obiektów, w których znajdują się urządzenia techniczne,
b) poruszania siÄ™ w tych pomieszczeniach i obiektach,
c) dostępu do urządzeń technicznych,
d) żądania od kierownika jednostki niezbędnej informacji i przedstawienia koniecznych
dokumentów i materiałów,
e) przeprowadzania w uzgodnionych terminach badań, prób i pomiarów oraz innych
czynności potrzebnych do ustalenia stanu urządzenia technicznego, prawidłowości jego
eksploatacji lub naprawy, a także prawidłowości wykonywania materiałów i elementów
stosowanych do budowy i naprawy urzÄ…dzenia technicznego,
f) wydawania zaleceń pokontrolnych,
g) odmówienia wykonania czynności dozoru technicznego w razie stwierdzenia
niewłaściwych warunków do ich przeprowadzenia, a w szczególności:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
- niedostatecznego stanu przygotowania urzÄ…dzenia technicznego do badania,
- niewłaściwego oświetlenia lub występowania oparów utrudniających widoczność,
- przekroczenia dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia
w środowisku pracy oraz dopuszczalnej granicy niskich i wysokich temperatur.
Kierownik jednostki, w której wykonywane są czynności dozoru technicznego,
obowiązany jest zapewnić bezpieczne warunki pracy pracownikowi dozoru technicznego.
Pracodawca podlega karze grzywny lub karze ograniczenia wolności w przypadku:
- dopuszczenia do eksploatacji urządzeń technicznych bez otrzymania decyzji organu
dozoru technicznego o dopuszczeniu urzÄ…dzenia do eksploatacji i obrotu lub wbrew
decyzji organu dozoru w tej sprawie,
- dokonywania przeróbek urządzeń technicznych bez zgody organu dozoru technicznego,
Pracodawca podlega karze grzywny w przypadku:
- uniemożliwiania lub utrudniania wykonywania czynności organom dozoru technicznego,
- niedopełnienia obowiązku zawiadomienia organu dozoru technicznego o niebezpiecznym
uszkodzeniu urządzenia technicznego lub nieszczęśliwym wypadku związanym
z eksploatacjÄ… tego urzÄ…dzenia.
ZwiÄ…zki Zawodowe
Zgodnie z art. 23 [Q 003] zwiÄ…zki zawodowe sprawujÄ… kontrolÄ™ nad przestrzeganiem
prawa pracy i uczestniczą, na zasadach określonych odrębnymi przepisami, w nadzorze nad
przestrzeganiem przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.
Zakres działania zakładowej organizacji związkowej obejmuje:
- zajmowanie stanowisk w indywidualnych sprawach pracowniczych w zakresie
unormowanym w przepisach prawa pracy,
- zajmowanie stanowiska wobec pracodawcy i organu samorządu załogi w sprawach
dotyczących zbiorowych interesów i praw pracownika,
- sprawowanie kontroli nad przestrzeganiem w zakładzie pracy przepisów prawa pracy,
a w szczególności przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, kierowanie
działalnością społecznej inspekcji pracy i współdziałanie z Państwową Inspekcją Pracy.
Uprawnienia związków zawodowych:
- na zasadach ustalonych odrębnymi przepisami związkom zawodowym przysługuje prawo
prowadzenia rokowań zbiorowych oraz zawierania układów zbiorowych pracy, a także
innych porozumień przewidzianych przepisami prawa pracy,
- w gałęziach pracy nieobjętych układami zbiorowymi regulacja warunków pracy i płacy
wymaga konsultacji ze zwiÄ…zkami zawodowymi,
- zwiÄ…zki zawodowe sprawujÄ… kontrolÄ™ nad przestrzeganiem prawa pracy oraz uczestniczÄ…,
na zasadach określonych odrębnymi przepisami, w nadzorze nad przestrzeganiem
przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy (jeżeli w sprawach, o których
mowa powyżej, zdaniem związku zawodowego postępowanie organu administracji
państwowej i samorządu terytorialnego lub pracodawcy jest niezgodne z prawem lub
narusza zasady sprawiedliwości, związek może wystąpić do właściwego organu
z żądaniem spowodowania usunięcia we właściwym trybie stwierdzonej
nieprawidłowości).
Społeczna Inspekcja Pracy
Społeczna Inspekcja Pracy zgodnie z [Q 004], jest służbą społeczną pełnioną przez
pracowników, mającą na celu zapewnienie przez zakłady pracy bezpiecznych i higienicznych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
warunków pracy oraz ochronę uprawnień pracowniczych, określonych w przepisach prawa
pracy. Społeczna Inspekcja Pracy reprezentuje interesy wszystkich pracowników w zakładach
pracy i jest kierowana przez zakładowe organizacje związkowe.
Społeczną Inspekcję Pracy tworzą:
- zakładowy społeczny inspektor pracy (ZSIP)  dla całego zakładu,
- wydziałowi (oddziałowi) społeczni inspektorzy pracy,
- grupowi społeczni inspektorzy pracy.
Zakładowe organizacje związkowe dostosowują organizację SIP do struktury zakładu
pracy. Do zadań Społecznej Inspekcji Pracy należy:
- kontrolowanie przestrzegania przepisów prawa pracy, w tym postanowień układów
zbiorowych i regulaminów pracy, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa i higieny
pracy, ochrony pracy kobiet, młodocianych i osób niepełnosprawnych, urlopów i czasu
pracy, świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
- uczestniczenie w analizowaniu przyczyn powstawania wypadków przy pracy,
zachorowań na choroby zawodowe i innych schorzeń wywołanych warunkami
środowiska pracy oraz kontrolowanie stosowania przez zakłady pracy właściwych
środków zapobiegawczych,
- uczestniczenie w przeprowadzaniu społecznych przeglądów warunków pracy,
- podejmowanie działania na rzecz czynnego udziału pracowników zakładu pracy
w kształtowaniu właściwych warunków bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
oddziaływanie na przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa
i higieny pracy,
- uczestniczenie w kontroli przestrzegania w zakładzie pracy przepisów dotyczących
ochrony środowiska naturalnego.
Społeczna Inspekcja Pracy ma prawo do:
- kontroli warunków pracy i przestrzegania przepisów prawa pracy, w tym wstępu
w każdym czasie do pomieszczeń i urządzeń zakładu pracy,
- żądania informacji oraz okazywania dokumentów niezbędnych do wykonywania funkcji
kontrolnych,
- informowania kierownika zakładu pracy (wydziału, itd.) o faktach nieprzestrzegania
przepisów bhp,
- występowania o natychmiastowe usunięcie bezpośrednich zagrożeń dla zdrowia i życia.
Odpowiedzialność za naruszenie uprawnień Społecznej Inspekcji Pracy spoczywa
na kierownikach zakładów pracy lub osobach działających w imieniu zakładu pracy
i dotyczy:
- uniemożliwienia działalności społecznego inspektora pracy,
- niewykonania zalecenia zakładowego społecznego inspektora pracy.
Są to wykroczenia, w sprawach, w których orzekanie następuje na podstawie wniosku
pochodzącego od inspektora pracy w trybie określonym w Kodeksie postępowania
w sprawach o wykroczenia.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
1. Jakie instytucje prowadzą państwowy nadzór nad warunkami pracy?
2. Jakie instytucje prowadzą społeczny nadzór nad warunkami pracy?
3. Czy nakaz wstrzymywania robót i skierowania pracowników do innych prac podlega
wykonaniu w trybie natychmiastowym?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4. Czy sprzeciw Państwowej Inspekcji Pracy odnośnie zakładu pracy, który nie spełnia
wymagań BHP i jest potencjalnym zagrożeniem życia lub zdrowia pracowników,
wstrzymuje jego uruchomienie?
5. Czy w przypadku naruszenia wymagań higienicznych i zdrowotnych powodujących
zagrożenie życia lub zdrowia ludzi, Państwowy Inspektorat Sanitarny ma prawo
unieruchomić, zamknąć lub wyłączyć go z eksploatacji?
6. Jakie uprawnienia posiadają pracownicy Urzędu Dozoru Technicznego udający się
do zakładu pracy?
7. Czy Związki Zawodowe uczestniczą w nadzorze nad przestrzeganiem przepisów
oraz zasad BHP?
8. Czy Społeczna Inspekcja Pracy reprezentuje interesy wybranych pracowników czy całej
złogi?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ, jakie instytucje prowadzą państwowy, a jakie społeczny nadzór nad warunkami
pracy, jaki jest zakres ich zadań?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wskazać państwowe organy nadzoru nad warunkami pracy,
2) wskazać społeczne organy nadzoru nad warunkami pracy,
3) wskazać główne zadania i uprawnienia tych służb,
4) przedstawić wyniki ćwiczenia w formie plakatu,
5) wyciągnąć wnioski z dyskusji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru formatu A4,
- arkusz formatów A2 do metody metaplanu,
- zestaw foliogramów,
- rzutnik,
- flamastry,
- taśma samoprzylepna.
Ćwiczenie 2
Określ, jakie uprawnienia posiada Urząd Dozoru Technicznego?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić podstawowe uprawnienia Urzędu Dozoru Technicznego (UDT),
2) przedyskutować zakres uprawnień UDT,
3) wyciągnąć wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru formatu A4,
- materiały i przybory rysunkowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.2.4 Sprawdzian postępów:
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić państwowe organy nadzoru nad warunkami pracy?
ð ð
2) określić społeczne organy nadzoru nad warunkami pracy?
ð ð
3) określić główne zadania Państwowej Inspekcji Pracy?
ð ð
4) określić główne uprawnienia Państwowej Inspekcji Pracy?
ð ð
5) określić główne zadania Państwowej Inspekcji Sanitarnej?
ð ð
6) określić zakres działań Państwowej Inspekcji Sanitarnej?
ð ð
7) określić zakres działań Urzędu Dozoru Technicznego?
ð ð
8) przedstawić uprawnienia pracowników Urzędu Dozoru
Technicznego? ð ð
9) określić zadania i uprawnienia Społecznej Inspekcji Pracy?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.3. Wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące
pomieszczeń pracy i pomieszczeń higieniczno  sanitarnych
4.3.1. Materiał nauczania
Zgodnie z art. 233 Kodeksu pracy [Q 001] pracodawca jest obowiązany zapewnić
pracownikom pomieszczenia i urządzenia higieniczno sanitarne, których rodzaj, ilość
i wielkość powinny być dostosowane do liczby zatrudnionych pracowników, stosowanych
technologii i rodzajów pracy oraz warunków, w jakich ta praca jest wykonywana.
Pracodawca jest obowiązany zapewnić dostateczną ilość wody do picia oraz do celów
higieniczno  sanitarnych, gospodarczych i przeciwpożarowych. Ilość wody do celów
higienicznych przypadająca dziennie na każdego pracownika nie może być mniejsza niż:
- 120 l  przy pracach w kontakcie z substancjami szkodliwymi, trujÄ…cymi lub zakaz
nymi
albo powodującymi silne zabrudzenie pyłami, w tym 90 l w przypadku korzystania
z natrysków,
- 90 l  przy pracach brudzÄ…cych, wykonywanych w wysokiej temperaturze lub
wymagających zapewnienia należytej higieny procesów technologicznych, w tym
60 l w przypadku korzystania z natrysków,
- 30 l  przy pozostałych pracach.
Niezależnie od ilości wody określonej wyżej, należy zapewnić wodę niezbędną
do utrzymania czystości pomieszczeń i terenu zakładu pracy, w ilości co najmniej 1,5 l
na dobę na każdy metr kwadratowy powierzchni podłogi wymagającej zmywania,
oraz co najmniej 2,5 l na dobę, na każdy metr kwadratowy powierzchni terenu poza
budynkami, wymagajÄ…cej polewania (tereny zielone, utwardzone ulice, place itp.). Zbiorniki,
przewody i miejsca czerpania wody powinny być zabezpieczone przed zanieczyszczeniem lub
zakażeniem. Czerpanie wody ze zbiorników powinno odbywać się wyłącznie z zaworów
czerpalnych.
Uwaga: Miejsce czerpania wody nienadającej się do picia powinno być oznakowane
zgodnie z PolskÄ… NormÄ….
Do pomieszczeń higieniczno sanitarnych zalicza się łaz
nie, sauny, natryski, Å‚azienki,
ustępy, umywalnie, szatnie, przebieralnie, pralnie, jak też pomieszczenia służące
do odkażania, oczyszczania oraz suszenia odzieży i obuwia [Q 052].
Ogólne wymogi dotyczące pomieszczeń higieniczno sanitarnych:
- pracodawca jest obowiązany utrzymywać pomieszczenia higieniczno  sanitarne
oraz znajdujÄ…ce siÄ™ w nich urzÄ…dzenia w stanie zapewniajÄ…cym bezpieczne i higieniczne
korzystanie z nich przez pracowników,
- pomieszczenia higieniczno  sanitarne powinny znajdować się w budynku, w którym
odbywa się praca, albo w budynku połączonym z nim obudowanym przejściem, które
w przypadku przechodzenia z ogrzewanych pomieszczeń pracy powinno być również
ogrzewane,
- pomieszczenia higieniczno  sanitarne powinny być usytuowane w sposób
uniemożliwiający pracownikom korzystającym z nich przechodzenie przez
pomieszczenia, w których stosowane są substancje trujące lub materiały zakaz
ne albo
wykonywane są prace szczególnie brudzące, jeżeli nie pracują oni w kontakcie z tymi
czynnikami,
- pomieszczenia higieniczno  sanitarne powinny być ogrzewane, oświetlane
i wentylowane zgodnie z przepisami techniczno  budowlanymi i Polskimi Normami,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
- wysokość pomieszczeń higieniczno  sanitarnych nie powinna być w świetle mniejsza
niż 2,5 m (z wyjątkiem łaz
ni ogólnodostępnej, której wysokość powinna wynosić
co najmniej 3,0 m). Dopuszcza się zmniejszenie wysokości do 2,2 m w świetle 
w przypadku usytuowania ich w suterenie, piwnicy lub na poddaszu (z wyjÄ…tkiem
ogólnodostępnych ustępów i łaz
ni),
- podłoga oraz ściany pomieszczeń higieniczno  sanitarnych powinny być tak wykonane,
aby możliwe było łatwe utrzymanie czystości w tych pomieszczeniach,
- ściany pomieszczenia higieniczno sanitarnego powinny być do wysokości co najmniej
2 m pokryte materiałami gładkimi, nienasiąkliwymi i odpornymi na działanie wilgoci,
- w pomieszczeniach umywalni i natrysków na podłogach wykonanych z materiałów
o dużym przewodnictwie ciepła należy ułożyć w miejscach mycia podkładki izolujące
(podesty),
- szatnie, umywalnie, pomieszczenia z natryskami i ustępy powinny być urządzone
oddzielnie dla kobiet i mężczyzn (nie dotyczy to zakładu pracy, w którym zatrudnionych
jest do dziesięciu pracowników  pod warunkiem zapewnienia możliwości osobnego
korzystania przez kobiety i mężczyzn z tych pomieszczeń),
- pracodawca zatrudniający do dwudziestu pracowników powinien zapewnić
im co najmniej ustępy i umywalki, a także warunki do higienicznego przechowywania
odzieży własnej (domowej), roboczej i ochronnej oraz do higienicznego spożywania
posiłków,
Uwaga: Jeśli w zakładzie pracy takiego pracodawcy nie występują czynniki szkodliwe
dla zdrowia i prace brudzące lub nie występują szczególne wymagania sanitarne, miejsca
do spożywania posiłków, przechowywania odzieży oraz umywalki mogą znajdować się
w jednym pomieszczeniu.
- odzież powinna być przechowywana w szatniach. Pracownicy zatrudnieni
w pomieszczeniach biurowych mogą przechowywać swoją odzież w przeznaczonych do
tego miejscach w pomieszczeniach pracy,
- pracodawca zatrudniający pracowników niepełnosprawnych powinien zapewnić
dostosowanie urządzeń higieniczno  sanitarnych oraz dojść do potrzeb i możliwości tych
pracowników, wynikających ze zmniejszonej sprawności, zgodnie z przepisami
techniczno budowlanymi.
Dla lepszego zobrazowania wymogów dla pomieszczeń higieniczno  sanitarnych
zebrano podstawowe dane w formie tabeli 1.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Tabela 1. Wymagania dla pomieszczeń higieniczno-sanitarnych [6, s. 28]
Oświetlenie
Lp. Pomieszczenie Powierzchnia Wentylacja Inne wymogi
[lx]
Szatnie odzieży Co najmniej 0,3 m2 wolnej 4  krotna wymiana Miejsca siedzące dla
własnej pracowników powierzchni podłogi na każdego na godz. co najmniej 50%
Szatnie odzieży pracownika korzystającego z W szatniach zatrudnionych
roboczej i ochronnej szatni zaopatrzonych na najliczniejszej
Szatnie przepustowe w okna otwieralne, zmianie
1. 200
Szatnie podstawowe Co najmniej 0,5 m2 wolnej przeznaczonych dla
powierzchni podłogi na każdego nie więcej niż 10
pracownika korzystającego z pracowników
szatni. 2  krotna wymiana
na godz.
Umywalnie Powierzchnia wynika z ilości 2  krona wymiana 1 umywalka na:
zainstalowanych urządzeń i na godz. - 10 pracowników
zachowania minimalnych najliczniejszej
wymiarów przejść zmiany,
- 5 pracowników
przy pracach
brudzÄ…cych,
2. 200
- 30 mężczyzn,
20 kobiet przy
pracach
biurowych.
Na podłodze
podkładki izolujące
(podesty)
Natryski - otwarty 0,9 m, 5  krotna wymiana 1 natrysk na 8
- zamknięty 1,5 m, na godz. pracowników przy
- dla niepełnosprawnych 2,5 m pracach brudzących,
oraz przejścia między rzędami 1 natrysk na
kabin a ścianą. 5 pracowników przy
3. 200
pracach
z substancjami
trujÄ…cymi itp. na
podłodze podkładki
izolujÄ…ce (podesty)
Ustępy Kabiny ustępowe: 50 m3/godz. na Na każde 30
- 1,35 x 1 m z umywalką 1 miskę ustępową mężczyzn
- 1,15 x 0,9 m bez umywalki i 25 m3/godz. na zatrudnionych na
1 pisuar jednej zamianie  1
miska ustępowa i 1
pisuar.
Na każde 20 kobiet

4. 200
1 miska ustępowa.
Ustępy w odległości
nie większej niż
75 m od stanowiska
pracy, a na otwartej
przestrzeni nie
więcej niż 125 m
oraz 50 m od
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
stanowiska pracy
chronionej.
Jadalnie typu I 1,1 m2 powierzchni na 1 2  krotna wymiana Na każdego
pracownika, jednak nie mniej na godz. pracownika
5. niż 8 m2 200 spożywającego
posiłek 1 miejsce
indywidualne
Palarnie Co najmniej 0,1 m2 na każdego 10  krotna wymiana
6. pracownika najliczniejszej na godz. 100 
zmiany, lecz nie mniej niż 4 m2
Pomieszczenia do Co najmniej 0,2 m2 na każdego
odkażania, suszenia i pracownika korzystającego  
7. 100
odpylania odzieży z suszarni
roboczej i ochronnej
Pomieszczenia ogólne Na każdego pracownika Zapewnienie
do ogrzewania siÄ™ najliczniejszej zmiany co  temperatury co
8. 100
pracowników najmniej 0,1 m2, ale nie mniej najmniej 16 0C
niż 8 m2
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Charakterystyka pomieszczeń produkcyjnych i schemat pomieszczeń higieniczno-
sanitarno przedstawiono na rys. 1
Rys. 1. Charakterystyka pomieszczeń produkcyjnych i schematy pomieszczeń
higieniczno  sanitarnych [7, foliogram 78]
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czy miejsca czerpania wody pitnej powinny być oznaczone?
2. Jakie wymiary powinno mieć pomieszczenie higieniczno-sanitarne?
3. Kiedy miejsce do spożywania posiłków i przechowywanie odzieży oraz umywalki mogą
znajdować się w tym samym pomieszczeniu?
4. W jakie urządzenia pomocnicze powinny być wyposażone szatnie odzieży własnej
pracownika?
5. W jakie urządzenia pomocnicze powinny być wyposażone umywalnie i pomieszczenia
z natryskami?
6. Jakie wymiary i sprzęt powinny mieć ubikacje?
7. W jakie urządzenia powinny być wyposażone jadalnie i palarnie?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ ogólne wymogi dotyczące pomieszczeń higieniczno-sanitarnych?
Sposób wykonania ćwiczenie
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) na tablicy w osobnych kolumnach wskazać wszystkie poznane rodzaje pomieszczeń
higieniczno-sanitarnych,
2) wypisać na oddzielnym miejscu tablicy ogólne wymogi dotyczące pomieszczeń
higieniczno-sanitarnych,
3) uzupełnić poszczególne kolumny wypisanych pomieszczeń higieniczno-sanitarnych
właściwymi wymogami,
4) wyciągnąć i przedyskutować wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru formatu A4,
- materiały i przybory rysunkowe,
- normy dotyczące oznaczenia pomieszczeń pracy i pomieszczeń higieniczno-sanitarnych
oraz znaki ewakuacyjne.
Ćwiczenie 2
Ocenić zgodność oddawanych do użytku obiektów i urządzeń technicznych
z dokumentacjÄ… projektowÄ… i wymaganiami BHP.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przyjrzeć się załączonemu do ćwiczenia rysunkowi,
2) ocenić, czy przedstawione na rysunku pomieszczenie odpowiada wymogom BHP oraz
do jakiego rodzaju prac jest one przeznaczone,
3) porównać wypisane odpowiedzi z tekstem umieszczonym pod rysunkiem poniżej
(wyjaśnienie w tekście odwróconym), =
4) wyciągnąć wnioski, przedyskutować je.
Rysunek 1 do ćwiczenia 2
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
 Rysunek 2 do ćwiczenia
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru formatu A4,
- materiały do pisania i rysowania,
- normy dotyczące oznakowania pomieszczeń pracy i pomieszczeń
higieniczno-sanitarnych oraz znaki ewakuacyjne.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić rodzaje pomieszczeń sanitarnych?
ð ð
2) scharakteryzować rodzaje szatni i ich przeznaczenie?
ð ð
3) określić wymogi odnośnie umywalni?
ð ð
4) określić wymogi pomieszczeń do wypoczynku i palarni?
ð ð
5) określić wymogi pomieszczeń do prania, odkurzania i odpylania?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.4. Czynniki szkodliwe dla zdrowia, uciążliwe i niebezpieczne
występujące w procesie pracy
4.4.1. Materiał nauczania
Czynniki niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe w procesie pracy można podzielić na dwie
podstawowe grupy:
A. Czynniki niebezpieczne (urazowe), które działając na człowieka mogą spowodować uraz
(wypadek przy pracy). Zagrożenie mogą stanowić następujące czynniki:
- elementy ruchome i luz
ne,
- elementy ostre i wystajÄ…ce,
- przemieszczanie siÄ™ ludzi,
- przemieszczanie pojazdów, maszyn i urządzeń,
- porażenie prądem elektrycznym,
- poparzenie,
- pożar lub wybuch.
Wymienione wyżej zagrożenia należą do czynników fizycznych działających przeważnie
na pracownika w sposób nagły.
B. Czynniki szkodliwe i uciążliwe działające na pracownika przez dłuższy okres mogą
spowodować obniżenie sprawności fizycznej i psychicznej pracownika (np. obniżenie
wydajności pracy) lub zmiany w stanie zdrowia, wywołując w ostateczności choroby
zawodowe.
Czynniki te dzielimy na cztery podstawowe grupy:
1. Czynniki fizyczne:
- hałas ustalony i nieustalony, hałas infradz
więkowy, hałas ultradz
więkowy,
- wibracja (ogólna i oddziałująca na organizm człowieka przez kończyny górne),
- mikroklimat,
- promieniowanie optyczne (widzialne, podczerwone i ultrafioletowe),
- promieniowanie jonizujÄ…ce,
- promieniowanie laserowe,
- pole elektromagnetyczne (niskiej i wysokiej częstotliwości),
- pole elektrostatyczne,
- płyty przemysłowe.
2. Czynniki chemiczne
Chemiczne substancje i preparaty niebezpieczne klasyfikuje się, uwzględniając ich
toksyczność, właściwości fizykochemiczne oraz działanie na środowisko jako
chemikalia:
- o właściwościach wybuchowych,
- o właściwościach utleniających,
- skrajnie Å‚atwo palne,
- wysoce Å‚atwo palne,
- Å‚atwo palne,
- bardzo toksyczne,
- toksyczne,
- szkodliwe,
- żrące,
- drażniące,
- uczulajÄ…ce,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
- rakotwórcze,
- mutagenne,
- działające na rozrodczość,
- niebezpieczne dla środowiska.
3. Czynniki biologiczne
- mikroorganizmy roślinne i zwierzęce (bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki)
oraz wytwarzane przez nie toksyny i alergeny,
- makroorganizmy roślinne i zwierzęce.
4. Czynniki psychofizyczne
- obciążenie fizyczne (statyczne i dynamiczne),
- obciążenie psychonerwowe.
Podział ten nie jest jednoznaczny, ponieważ mogą występować czynniki szkodliwe,
zaliczone np. do grupy czynników chemicznych, których działanie może być nagłe
i powodować wypadek przy pracy (np. substancje bardzo toksyczne).
Likwidacja lub ograniczenie oddziaływania czynników niebezpiecznych, szkodliwych
i uciążliwych na pracownika powinno być podstawową zasadą działania służby
bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. Każdy z tych czynników powinien być
analizowany pod kątem oddziaływania na człowieka oraz możliwości eliminacji lub
ograniczenia negatywnego wpływu.
Podstawowe zasady likwidacji lub ograniczenia wpływu tych czynników na pracownika
1. Eliminacja z
ródeł niebezpiecznych i szkodliwych czynników realizowana przez:
- dobór nieszkodliwych surowców (lub zastępowanie bardziej szkodliwych mniej
szkodliwymi), półfabrykatów i innych materiałów stosowanych w procesach
technologicznych,
- dobór procesów technologicznych oraz maszyn i urządzeń niestwarzających
zagrożeń czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi,
- unieszkodliwianie odpadów.
2. Ograniczenie oddziaływania tych czynników przez odsunięcie człowieka z obszaru ich
oddziaływania realizowane przez:
- zastąpienie człowieka przez roboty,
- mechanizacjÄ™, automatyzacjÄ™ (zdalne sterowanie i obserwowanie procesu),
- optymalne rozmieszczenie lub wydzielenie uciążliwych urządzeń,
- zapewnienie właściwego transportu surowców, półfabrykatów, wyrobów
oraz odpadów eliminującego zagrożenie fizyczne, chemiczne i biologiczne,
- stosowanie sygnalizatorów stanów niebezpiecznych lub uniemożliwienie wejścia
człowieka w strefę zagrożenia.
3. Ograniczenie oddziaływania na człowieka czynników niebezpiecznych i szkodliwych
przez osłonięcie strefy narażenia poprzez:
- stosowanie odpowiednich kubatur budynków lub pomieszczeń, środków ochrony
przed przenikaniem emitowanych czynników (np. zabezpieczenie przed
przenikaniem różnych postaci promieniowania, stosowanie materiałów
dz
więkoizolacyjnych itp.),
- hermetyzację procesów produkcyjnych przed wydostawaniem się w otoczenie
człowieka gazów, par cieczy, cieczy i ciał stałych (pyłów),
- stosowanie zbiorowych środków ochronnych w pomieszczeniach
oraz na stanowiskach pracy (osłony, ekrany, obudowy, izolacje, wentylacja,
klimatyzacja).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4. Ograniczenie wpływu tych czynników dzięki zastosowaniu ochron osobistych
realizowane przez:
- dobór i stosowanie ochron osobistych, w zależności od istniejących zagrożeń,
- odpowiednie przechowywanie i konserwacjÄ™ ochron osobistych,
- zasady przydziału ochron osobistych,
- stosowanie znaków nakazu stosowania ochron.
5. Ograniczenie zagrożenia człowieka czynnikami niebezpiecznymi i szkodliwymi przez
dobór pracowników, właściwą organizację pracy oraz oddziaływanie na bezpieczne
zachowanie pracowników. Należy uwzględniać w tym zakresie:
- przestrzeganie przeciwwskazań zdrowotnych do zatrudnienia na danym stanowisku,
- przestrzeganie obowiązku zatrudnienia pracowników o właściwych kwalifikacjach
zawodowych,
- dobór psychologiczny,
- działania organizacyjne w procesie pracy (przerwy w pracy, rotacja, skrócony czas
pracy),
- szkolenia, system kar i nagród, wpływ kierownictwa na bezpieczne zachowanie
pracowników,
- ostrzeganie o zagrożeniach i zakazie wykonywania pewnych czynności (sygnały
bezpieczeństwa, znaki i barwy bezpieczeństwa)  zob. Załącznik  znaki
bezpieczeństwa.
Dla występujących w środowisku pracy czynników szkodliwych, określono w przepisach
[Q 276] dopuszczalne stężenia i natężenia, w zależności od ich wielkości i czasu działania
na pracownika. Wprowadzono następujące pojęcia:
- najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS)  wartość średnia ważona stężenia, którego
oddziaływanie na pracownika w ciągu ośmiogodzinnego dobowego i przeciętnego
tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy, przez okres jego
aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie
zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń,
- najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh)  wartość średnia stężenia, które
nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli
występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie
zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż l godzina,
- najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP), które ze względu na zagrożenie
zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy przekroczone w żadnym
momencie,
- najwyższe dopuszczalne natężenia (NDN)  wartość średnia natężenia, którego
oddziaływanie na pracownika w ciągu ośmiogodzinnego dobowego i przeciętnego
tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy, przez okres jego
aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie
zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.
Dyrektywy nowego podejścia
Dyrektywa jest aktem prawnym Unii Europejskiej skierowanym do państw
członkowskich. Nakłada na państwa członkowskie obowiązek wydania w określonym
terminie własnych przepisów krajowych wprowadzających w życie treść dyrektywy.
W przypadku dyrektyw nowego podejścia przepisy krajowe muszą być w pełni zgodne z ich
postanowieniami, wszelkie krajowe regulacje sprzeczne z dyrektywami muszą zostać
uchylone. Państwa członkowskie zachowują swobodę wyboru formy, w jakiej wprowadzają
przepisy krajowe (np. poprzez ustawÄ™, rozporzÄ…dzenie lub inny akt prawny). Dyrektywa
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
o numerze 89/391/EWG z dnia 12.czerwca 1989 jest tzn. dyrektywą ogólną. Na podstawie, jej
wytycznych tworzone są pozostałe dyrektywy szczegółowe w rozumieniu jej art.16 pkt.1.
W dyrektywie tej znajdujemy wytyczne ustalające tzw. dziewięć zasad unikania
(zapobiegania) ryzyka zawodowego. Ryzyko zawodowe jest to prawdopodobieństwo
wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą. Art.7 p.2 wymienia te
zasady numerując je punktami od a do i. Poniżej przedstawiono wyciąg fragmentu Dyrektywy
89/391/EWG, art.7 p.2  z
ródło dyrektywy Unii Europejskiej  CIOP 2005:
Dziewięć zasad unikania (zapobieganiu) ryzyku zawodowemu.
Pracodawca powinien stosować środki, o których mowa w pierwszym akapicie l pkt.,
na podstawie następujących, ogólnych dziewięciu zasad unikania (zapobiegania) ryzyka
zawodowego:
a) unikanie ryzyka,
b) ocena ryzyka, którego nie można uniknąć,
c) zapobieganie ryzyku u z
ródła,
d) dostosowanie pracy do pojedynczego człowieka, szczególnie odnośnie do projektowania
stanowiska pracy, wyboru wyposażenia roboczego oraz metod produkcyjnych i metod
pracy, a zwłaszcza uwzględniając łagodzenie monotonii pracy oraz zmniejszenie
natężenia pracy w wymuszonym tempie, a także zmniejszanie negatywnego wpływu tego
typu pracy na zdrowie pracownika,
e) stosowanie nowych rozwiązań technicznych,
f) zastępowanie środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi,
g) prowadzenie spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej obejmującej technikę,
organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych
ze środowiskiem pracy,
h) nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony
indywidualnej,
i) właściwe instruowanie pracowników.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czy w związku z wyprowadzeniem Dyrektywy Nowego Podejścia i akcesji Polski
do Unii Europejskiej w dniu 1 maja 2004 roku. nasz kraj musi dostosować swoje
przepisy do regulacji prawa Unii Europejskiej ?
2. Czy Unia Europejska narzucając krajom członkowskim obowiązek wydania
w określonym terminie własnych przepisów dostosowujących swoje prawo
do wytycznych Unii Europejskiej w zakresie BHP, narzuca również formę wprowadzenia
tych przepisów?
3. Która dyrektywa (podaj jej numer) nazywana jest dyrektywą ogólną dla pozostałych
dyrektyw BHP?
4. Czy któraś z dziewięciu zasad unikania (zapobiegania) ryzyka zawodowego jest zasadą,
która nie pasuje do logicznej kolejności unikania (zapobiegania) ryzyka?
5. Czy wszystkie czynniki niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe występujące w procesie
pracy są niezbędne do analizy zagrożeń bezpieczeństwa człowieka w jego środowisku
pracy?
6. Jak eliminujÄ™ siÄ™ z
ródła czynników niebezpiecznych i szkodliwych?
7. Jak rozumieć  odsunięcie  człowieka z obszaru oddziaływań czynników
niebezpiecznych i szkodliwych?
8. Jak rozumieć osłonięcie strefy narażenia człowieka na czynniki szkodliwe
i niebezpieczne?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
9. Jak rozumieć ograniczenie oddziaływania czynników szkodliwych i niebezpiecznych
po przez zastosowanie ochrony osobistej lub zbiorowej?
10. Jak rozumieć ograniczenie człowieka czynnikami niebezpiecznymi i szkodliwymi przez
dobór pracowników, właściwą organizacją pracy oraz oddziaływanie na bezpieczne
zachowanie pracowników?
11. Jakie pojęcie określają dopuszczalne stężenia i natężenia czynników szkodliwych
w zależności od ich wielkości i czasu działania?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zinterpretuj treść dziewięciu zasad unikania ryzyka zawodowego w środowisku pracy
człowieka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) sporządzić wykaz dziewięć zasad unikania ryzyka zawodowego,
2) przeanalizować treść wypisanych dziewięciu zasad unikania ryzyka zawodowego,
3) uczestniczyć w dyskusji grupowa nad poszczególnymi zasadami,
4) wyciągnąć wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru formatu A4,
- materiały i przybory rysunkowe.
Ćwiczenie 2
Przyjrzyj się zamieszczonemu rysunkowi, na którym przedstawiono ponad 40 zagrożeń
wypadkowych. Odszukaj je i skonfrontuj z listą dziewięciu zasad unikania ryzyka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wykorzystać spis dziewięć zasad unikania ryzyka zawodowego, (ćwiczenie1)
2) przyjrzeć się zamieszczonemu rysunkowi,
3) odszukać maksymalną liczbę zagrożeń na rysunku,
4) wypisać odszukane zagrożenia,
5) przeanalizować ewentualne skutki zaniedbań tych zagrożeń w odniesieniu do zasad
unikania ryzyka,
6) wyciągnąć wnioski.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Rys. do ćwiczenia 2
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru formatu A4,
- przybory do pisania i rysowania.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić, co to jest Dyrektywa?
ð ð
2) określić, co nakłada Dyrektywa na państwa członkowskie?
ð ð
3) wyjaśnić dziewięć zasad unikania ryzyka zawodowego?
ð ð
4) scharakteryzować czynniki niebezpieczne (urazowe)?
ð ð
5) scharakteryzować czynniki fizyczne?
ð ð
6) scharakteryzować czynniki chemiczne?
ð ð
7) scharakteryzować czynniki biologiczne?
ð ð
8) wyjaśnić pojęcia obciążenie psychiczne i fizyczne?
ð ð
9) wyjaśnić ogólne zasady i metody likwidacji lub ograniczenia wpływu
niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników występujących
w procesie pracy? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.5. Dobór środków ochrony indywidualnej w zależności
od prowadzonych prac
4.5.1. Materiał nauczania
Åšrodki ochrony indywidualnej
Środki ochrony indywidualnej to urządzenia lub wyposażenie przewidziane do noszenia
bÄ…dz
trzymania przez użytkownika w celu jego ochrony przed jednym lub większą liczbą
zagrożeń, które mogą mieć wpływ na jego bezpieczeństwo i zdrowie.
Środki ochrony indywidualnej obejmują w szczególności:
- zespół kilku urządzeń lub kilka rodzajów wyposażenia ochronnego, które zostały
skompletowane przez producenta w celu ochrony przed występującymi zagrożeniami,
- urządzenie lub wyposażenie ochronne połączone rozłącznie lub nierozłącznie
z nieochronnym środkiem wyposażenia indywidualnego, noszone lub trzymane przez
użytkownika w celu wykonywania określonych czynności,
- części wymienne lub podzespoły środków ochrony indywidualnej, istotne dla ich
właściwego funkcjonowania oraz używane i przeznaczone wyłącznie do tych środków.
Każdy podzespół środków ochrony indywidualnej stosowany do połączenia tych
środków z innymi zewnętrznymi urządzeniami uznaje się za integralną część tego środka,
nawet jeżeli podzespół ten nie jest przewidziany do noszenia lub trzymania na stałe przez
użytkownika przez cały okres trwania zagrożenia.
Do środków ochrony indywidualnej nie zalicza się:
- środków określonych w innych przepisach wydanych na podstawie art. 9 ust. l ustawy
[Q 621], dotyczących wprowadzania wyrobów do obrotu i bezpieczeństwa ich
użytkowników,
- środków zaprojektowanych i wykonanych na użytek sił zbrojnych lub Policji oraz innych
służb, do których zadań należy zapewnienie przestrzegania prawa i porządku
publicznego,
- środków służących do celów samoobrony,
- środków powszechnego użytku, które chronią przed niekorzystnymi warunkami
atmosferycznymi, wilgocią, wodą lub ciepłem,
- środków przeznaczonych do ochrony i ratowania osób przebywających na statkach oraz
w samolotach, nieprzeznaczonych do stałego noszenia,
- hełmów i wizjerów przeznaczonych dla użytkowników dwu lub trójkołowych pojazdów
motocyklowych.
Środki ochrony indywidualnej mogą być wprowadzone do obrotu i stosowane wyłącznie
do ochrony zdrowia oraz zapewnienia bezpieczeństwa użytkownikom, nie stanowiąc
zagrożenia dla zdrowia i bezpieczeństwa innych osób, zwierząt domowych oraz mienia, przy
założeniu prawidłowej obsługi, a także przy użytkowaniu zgodnie z przeznaczeniem.
Powinny spełniać zasadnicze wymagania w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa
określone poniżej.
Dobór środków ochrony indywidualnej
Dla prawidłowego doboru środków ochrony indywidualnej należy przeprowadzić
procedurę według poniższego schematu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Rys. 2. Schemat doboru środków ochrony indywidualnej [6, s. 880]
Podstawowym warunkiem prawidłowego doboru środków ochrony indywidualnej jest
prawidłowe rozpoznanie i ocena zagrożeń na stanowiskach pracy (czynniki niebezpieczne
i szkodliwe). Pozwala to na precyzyjny dobór typów ochron w zależności od zagrożonych
części ciała czy całego organizmu. Należy pamiętać, że skuteczność środków ochrony
indywidualnej zależy w dużym stopniu od:
- należytego ich dopasowania do pracownika,
- utrzymania ochron w czystości i w stanie sprawności technicznej,
- przeszkolenia pracowników w zakresie zasad posługiwania się tymi środkami.
Podział środków ochrony indywidualnej
Zgodnie z przeznaczeniem, środki ochrony indywidualnej można podzielić na:
- odzież ochronną,
- środki ochrony kończyn dolnych,
- środki ochrony kończyn górnych,
- środki ochrony głowy,
- środki ochrony twarzy i oczu,
- środki ochrony słuchu,
- środki ochrony układu oddechowego,
- środki chroniące przed upadkiem z wysokości,
- środki izolujące cały organizm.
Odzież ochronna
Odzież ochronna to odzież, która okrywa lub zastępuje odzież osobistą i chroni przed
jednym lub wieloma zagrożeniami. Ze względu na zagrożenia odzież można podzielić na:
- odzież chroniąca przed czynnikami mechanicznymi,
- odzież chroniąca przed czynnikami gorącymi,
- odzież chroniąca przed zimnem,
- odzież chroniąca przed opadami atmosferycznymi,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
- odzież chroniąca przed czynnikami chemicznymi,
- odzież chroniąca przed pyłami,
- odzież chroniąca przed czynnikami biologicznymi,
- odzież chroniąca przed porażeniem prądem,
- odzież chroniąca przed promieniowaniem jonizującym i elektromagnetycznym.
Podstawowym kryterium, którym należy się kierować dobierając odzież, jest jej
skuteczność ochronna. Należy uwzględnić:
- rodzaj czynnika szkodliwego,
- stan skupienia czynnika szkodliwego, stężenie itd.,
- czas działania czynnika szkodliwego,
- częstotliwość działania czynnika szkodliwego w ciągu dnia pracy,
- miejsca odzieży narażone na działanie czynnika szkodliwego,
- warunki klimatyczne,
- rodzaj wykonywanych czynności,
- warunki i rodzaj pracy.
Rodzaje prac, przy których wymagane jest stosowanie odzieży ochronnej
Prace w narażeniu na działanie wody, czynników chemicznych, pyłowych,
mechanicznych i biologicznych oraz wysokiej i niskiej temperatury  stwarzajÄ…ce ryzyko dla
zdrowia lub bezpieczeństwa pracowników, w tym w szczególności:
- prace w narażeniu na działanie szkodliwych dla zdrowia substancji chemicznych
i biologicznych oraz pyłów,
- prace w narażeniu na działanie substancji rakotwórczych,
- prace w kanałach ściekowych, rowach, podziemnych kryptach, studzienkach, cysternach,
kadziach, zbiornikach lub innych podobnych miejscach  w narażeniu na kontakt
z wilgotnymi lub mokrymi ściankami,
- prace na zewnątrz pomieszczeń  w narażeniu na deszcz lub chłód,
- prace w pomieszczeniach o bardzo niskiej temperaturze, w tym w komorach
chłodniczych,
- przenoszenie ładunków o wysokiej temperaturze lub przebywanie w ich pobliżu
oraz prace w wysokiej temperaturze (pochodzenia technologicznego),
- spawanie, kucie oraz odlewanie metali,
- prace stwarzające ryzyko zapalenia odzieży od płomienia, gorących odprysków metali
lub żużla,
- prace w kontakcie z przedmiotami o szorstkich powierzchniach, ostrych krawędziach
i inne stwarzajÄ…ce ryzyko urazu,
- oczyszczanie odlewów, piaskowanie albo śrutowanie wyrobów,
- prace narażające na zamoczenie ciała lub przesiąknięcie odzieży w wyniku stosowania
wody, roztworów, kąpieli, mas ciekłych, olei, tłuszczów lub innych substancji płynnych,
wilgotnych, oleistych lub tłustych,
- prace w narażeniu na zanieczyszczenie ciała substancjami podatnymi na gnicie
lub zainfekowanymi albo odpadami, w tym w zakładach oczyszczania miasta, zakładach
zajmujących się opróżnianiem szamb lub zbiorników na gnojówkę, w laboratoriach
biologicznych, w ubojniach, rzez
niach, wytwórniach konserw mięsnych lub rybnych,
zakładach przetwórstwa podrobów i wszelkie inne prace, przy których istnieje ryzyko
podobnych zanieczyszczeń,
- prace, podczas których pracownicy muszą być dobrze widoczni, w tym wykonywane
na torach kolejowych, w miejscach o wzmożonym ruchu pojazdów, w transporcie
dołowym kopalń i w transporcie wewnątrzzakładowym. Poszczególne rodzaje odzieży
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
są zaprojektowane jako ochrona przed zagrożeniem występującym w określonych
warunkach pracy. Przykładem takiego rodzaju odzieży są fartuchy do ochrony podczas
używania ręcznych noży, spodnie podczas używania pił łańcuchowych, odzież chroniąca
przed złą pogodą, odzież ostrzegawcza, odzież kwasoodporna itp.
Dodatkową pomocą systematyzującą materiał nauczania są rysunki od 3 do 9.
Rys. 3. Klasyfikacja odzieży ochronnej [7, foliogram 155]
Rys. 4. Podział ochrony nóg ze względu na konstrukcję [7, foliogram 156]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Rys. 5. Podział ochrony nóg ze względu na właściwości ochronne [7, foliogram 156]
Rys. 6. Klasyfikacja ochrony rÄ…k [7, foliogram 157]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Rys. 7. Podział ochronników słuchu ze względu na konstrukcję [7, foliogram 159]
Rys. 8. Podział ochronników głowy i układu oddechowego [7, foliogram 160]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Rys. 9. Klasyfikacja ochron osobistych chroniących przed upadkiem z wysokości [7, foliogram 163]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czy środki ochrony indywidualnej są przewidziane do ochrony pracownika tylko przed
jednym zagrożeniem w miejscu jego pracy?
2. Jakie zakresy użytkowania obejmują swoim zastosowaniem środki ochrony
indywidualnej?
3. Co nie zalicza się do środków ochrony indywidualnej?
4. Jaką procedurę stosuje się do prawidłowego doboru środków ochrony indywidualnej?
5. Jakiego rodzaju prace wymagają zastosowania odzieży ochronnej ?
6. Jakiego rodzaju środki ochrony indywidualnej wchodzą w skład odzieży ochronnej?
7. Jakiego rodzaju środki ochrony indywidualnej są przeznaczone do ochrony nóg?
8. Jakiego rodzaju środki ochrony indywidualnej są przeznaczone do ochrony rąk?
9. Jakiego rodzaju środki ochrony indywidualnej są przeznaczone do ochrony słuchu?
10. Jakiego rodzaju środki ochrony indywidualnej są przeznaczone do ochrony głowy?
11. Jakiego rodzaju środki ochrony indywidualnej są przeznaczone do ochrony przed
upadkiem z wysokości?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierz środki ochrony indywidualnej w zależności od charakteru prowadzonych prac.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować schemat algorytmu postępowania przy doborze środków ochrony
indywidualnej (4.5.1  poradnik dla ucznia),
2) wypisać zasady skutecznego doboru środków ochrony indywidualnej oraz rodzaje tych
środków (patrz rysunki załączone do materiału nauczania  poradnik dla ucznia 4.5.1.),
3) obejrzeć film dydaktyczny,
4) dobrać środki ochrony indywidualnej dla kilku rodzajów wybranych prac,
5) wyciągnąć wnioski.
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™:
- ćwiczenia,
- metoda tekstu przewodniego,
Wyposażenie stanowiska pracy:
- normy dotyczące oznakowania nakazu stosowania środków ochrony indywidualnej,
- arkusze papieru formatu A4,
- materiały i przybory rysunkowe,
- film, strój ochronny (14 min), CICP  PIB Warszawa.
Ćwiczenie 2
Przyjrzyj siÄ™ rysunkom zamieszczonym w p.4.5.1  poradnika dla ucznia, przeanalizuj je,
a następnie przyporządkuj przedstawione tam środki ochrony indywidualnej znanym Tobie
procesom technologicznym?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować wymienione w temacie ćwiczenia rysunkami,
2) zaproponować określone sytuacje ze znanych procesów technologicznych,
3) dobrać do procesu technologicznego środki ochrony indywidualnej,
4) uzasadnić dokonany wybór środków ochrony,
5) wyciągnąć wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusze papieru formatu A4,
- przybory do pisania i rysowania,
- normy dotyczące oznakowania nakazu stosowania środków ochrony indywidualnej.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić, do czego służą środki ochrony indywidualnej?
ð ð
2) określić, co nie zalicza się do środków ochrony indywidualnej?
ð ð
3) określić, od czego zależy skuteczność środków ochrony
indywidualnej? ð ð
4) określić, jakie znasz środki ochrony indywidualnej?
ð ð
5) wymienić rodzaje prac, przy których wymagane jest stosowanie
odzieży ochronnej? ð ð
6) określić sposoby ochrony słuchu?
ð ð
7) dobrać środki ochrony rąk i nóg?
ð ð
8) dobrać środki ochrony przed upadkiem z wysokości?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
4.6. Zasady bezpiecznej pracy z urzÄ…dzeniami mechanicznymi,
hydraulicznymi, pneumatycznymi i elektrycznymi
4.6.1. Materiał nauczania
Główne zagrożenia ze strony urządzeń mechanicznych
Ponad 20% wypadków w przemyśle w ostatnich latach wydarzyło się przy użytkowaniu
maszyn i urządzeń technicznych. Przyczyną wypadków było przede wszystkim
nieprzestrzeganie przez producentów i użytkowników maszyn obowiązujących norm
i przepisów bhp. W myśl tych przepisów wszystkie części maszyny wykonujące ruch,
wytwarzające pył lub odpryski ciał stałych i ciekłych, powinny być wbudowane w korpus
maszyny lub zabezpieczone osłonami. Miejscami zwiększonego ryzyka wypadkowego
w urządzeniach mechanicznych są współpracujące ze sobą elementy:
- obracające się wały wrzecion, głowic, sprzęgieł (rys. 10a),
- miejsca nabiegania obracających się kół ciernych, kół zębatych (rys 10b),
- miejsca nabiegania pasa, łańcucha lub taśmy na koło, np. przy napędzie pasowym
(rys. 10c),
- miejsca nabiegania zębów koła zębatego na zębatkę (rys. 10d),
Rys. 10. Przykłady miejsc niebezpiecznych sprzęgła i różnych przekładni: a) sprzęgło
tarczowe, b) koła zębate, c) napęd pasowy, d) koło zębate i zębatka [4, s. 103]
- miejsca zbiegania się korbowodu z kołem, wykorbieniem lub tarczą (rys. 11a),
- miejsca zbliżania się części ruchomych do stałych, np. w urządzeniach nawrotnych
(rys.11a),
- wystające części na elementach obracających się (rys. 11c i rys. 10a),
- obracające się w obudowie ślimaki, np. w maszynach do mielenia mięsa, przenośnikach
ślimakowych (rys. 11d),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Rys. 11. Przykłady miejsc niebezpiecznych w różnych mechanizmach: a) korbowód, b) suwak
strugarki poprzecznej, c) wystający klin i wkręt, d) ślimak w obudowie, e) korba ręczna
[4 s. 103]
- miejsca między obracającymi się korbami ręcznymi a częściami stałymi (rys. 11e),
- obracające się narzędzia tnące, np. piły tarczowe, frezy oraz ściernice w przestrzeni
między obwodem a krawędzią podpórki,
- narzędzia tnące i skrawające wykonujące ruch prostoliniowy, np. w prasach,
dłutownicach, nożycach (rys. 12a),
- ramiona obracających się maszyn, np. łopatki wentylatorów lub szprychy kół (rys. 12b),
- miejsca ruchu przeciwwag (rys. 12c), np. w prasach balansowych, dłutownicach,
- pasy napędowe i przenośne oraz spinacze poruszających się pasów (rys. 12d),
Ponadto, niebezpieczeństwo wypadku stwarzają: wadliwe zabezpieczenia przed
przypadkowym włączeniem mechanizmów, posługiwanie się niesprawnymi narzędziami itp.
Rys. 12. Przykład miejsc niebezpiecznych w mechanizmach: a) nożyce, b)koło pasowe
z ramionami, c) przeciwwaga, d) spinacze na pasie [4, s. 104]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Osłony i zabezpieczenia maszyn
Osłony i zabezpieczenia maszyn oraz mechanizmów można podzielić na:
1) osłony stałe,
2) osłony nastawne,
3) osłony działające samoczynnie (automatycznie),
4) osłony i zabezpieczenia blokujące,
5) urządzenia wyłączające,
6) urządzenia zabezpieczające przed przypadkowym włączeniem mechanizmów ze względu
na obszerność tematyczną  przedstawiono tylko wybrane elementy osłon i zabezpieczeń.
Osłony stałe stosuje się do osłonięcia ruchomych części maszyn. Mogą one również
stanowić zabezpieczenie przeciw odpryskom wiórków, np. przy przerzynaniu drewna,
szlifowaniu (rys. 13). Wykonuje się z blachy pełnej lub dziurkowanej z siatki drucianej,
kątowników lub tworzyw sztucznych. Gdy zależy nam na obserwacji pracy części
mechanizmów, wówczas stosuje się osłony z przezroczystego tworzywa. Osłony powinny
mieć gładką powierzchnie o łagodnie zaokrąglonych krawędziach.
Rys. 13. Stała osłona tarczy szlifierskiej [4, s. 108].
UrzÄ…dzenia ochronne przy obrabiarkach do drewna
Pilarka tarczowa jest zaliczana do najbardziej niebezpiecznych obrabiarek do drewna.
Dużym zagrożeniem jest możliwość odrzucenia przecinanego materiału w kierunku
obsługującego. Zagrożeniem jest również sama tarcza, obracająca się z dużą prędkością.
Niebezpieczeństwo dla oczu stanowią odrzucane trociny. W związku z tym, podczas pracy na
pilarce tarczowej wymaga się stosowania urządzeń ochronnych i zabezpieczających: klina
rozszczepiającego, kaptura ochronnego i przesuwadła. Klin rozszczepiający chroni przed
odrzutem obrabianego materiału wskutek zakleszczenia się przeciętych części na obracającej
się tarczy piły. Klin wykonuje się z blachy stalowej, grubszej niż brzeszczot pilarki, ale
cieńszej niż szerokość rozwarcia zębów. Powinien on być tak dobrany i dosunięty do tarczy,
żeby między nim i uzębieniem pozostała szpara wynosząca 2 mm, a wierzchołek był tylko
o 2 mm poniżej najwyższego punktu uzębienia tarczy. Klin za gruby utrudnia posuw i może
rozszerzyć drewno, co często prowadzi do ześlizgnięcia się ręki obsługującego i zetknięcia się
jej z zębami pilarki.
Pilarka taśmowa jest używana do przecinania drewna. Główne zagrożenie podczas pracy
na pilarce taśmowej, tzw. taśmówce, to:
- zerwanie się piły lub jej zsunięcie się, co prowadzi do ciężkich wypadków,
- pochwycenie odzieży lub części ciała pracownika przez obracające się koło taśmówki,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
- zetknięcie się ręki pracującego z częścią roboczą piły, co wywołuje ciężkie okaleczenia.
Ze względu na bezpieczeństwo pracy wszystkie obracające się części taśmówki, tj. koła
oraz piła, na całej swej długości, z wyjątkiem części roboczej  tnącej, powinny być
obudowane (rys. 14).
Rys. 14. Sposób zabezpieczania pilarki taśmowej: 1,2  osłony kół, 3  osłona piły nad
przecinanym materiałem, 4  osłona lewej nie pracującej części piły, 5  rynna
zasypowa chroniąca przed zanieczyszczeniem koła dolnego i piły trocinami i zrzynkami
[4, s. 113]
Strugarka  wyrówniarka należy do maszyn dość niebezpiecznych. Zabezpieczenie
strugark  wyrówniarki polega przede wszystkim na osłonięciu noży strugarskich. Noże te
w czasie postoju obrabiarki powinny być całkowicie osłonięte, w czasie pracy powinna być
osłonięta ta część noży, która nie bierze udziału w struganiu materiału. Osłony powinny
uniemożliwić zetknięcie się ręki z nożami. Osłona składa się najczęściej z wygiętej pokrywy
z blachy stalowej w kształcie części powierzchni walca.
Frezarki ze względu na dużą różnorodność stwarzają poważne trudności w zastosowaniu
uniwersalnego urządzenia zabezpieczającego. Najczęściej stosuje się osłony freza oraz
urządzenia pomocnicze, jak prowadnica, urządzenia dociskające materiał, przesuwadło.
Tokarki zaopatruje się w ekrany chroniące pracowników przed odpryskami wiórów.
Stosowane są również osłony zabezpieczające przed wyrwaniem się materiału obrabianego
z kłów. Tokarze powinni pracować w przyłbicach lub w okularach ochronnych. Tokarka
powinna być zaopatrzona w podpórkę do prowadzenia drewna.
UrzÄ…dzenia ochronne przy obrabiarkach do metali
Wiertarki stwarzają możliwość pochwycenia części ubrania lub włosów przez wrzeciono
wiertarki, dlatego też wiertacz powinien mieć obcisłe ubranie i nakrycie głowy. Głównym
zagrożeniem przy pracy na wiertarkach jest brak osłony przekładni pasowej (rys. 15),
przenoszącej napęd z silnika elektrycznego na wrzeciono.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Rys. 15. Wiertarka stołowa ze stołem przesuwnym: 1  osłona przekładni pasowej, 2  wyłącznik
elektryczny, 3  silnik, 4  stoi przesuwny, 5  dz
wignia mocujÄ…ca, 6  uziemienie
7  podstawa, 8  wiertło, 9  uchwyt, 10  wrzeciono, 11  wrzeciennik, 12  dz
wignia
przesuwowa, 13  kolumna [4, s. 115]
W celu zapewnienia bezpiecznych warunków pracy przy wiertarkach trzeba osłonić
przekładnię pasową lub klinową, stosować bezpieczne wiertła, używać okularów ochronnych
zabezpieczających pracownika przed odpryskami i odrzucanymi przez wiertło wiórami,
a ponadto wyposażyć w komplet uchwytów do mocowania obrabianych przedmiotów
i samego wiertła.
Tokarki zaopatruje się w osłony i zabezpieczenia przed odpryskującymi wiórami i cieczą
chłodzącą. Do najczęściej zaliczanych wypadków przy pracy na tokarkach do metali należą
urazy spowodowane przez odpady i wióry, obrabiane przedmioty oraz chwyty. Osłony
i zabezpieczenia przed odpryskującymi wiórami powinny być tak skonstruowane, aby nie
zmniejszały wydajności i nie przeszkadzały w pracy. Niekiedy wykonuje
się je z przezroczystych tworzyw sztucznych. Tokarka, oprócz części ruchomych,
np. przekładni kół zębatych, które są osłonięte stałymi osłonami, ma elementy wirujące,
których zabezpieczenie wymaga szczególnej uwagi i staranności. Są to zabierak (sercówka)
oraz uchwyt tokarski. Na rysunku 16a pokazano wypadek, w którym koniec wirującego
zabieraka zawadził o rękaw ubrania. Takie wypadki prowadzą często do wciągnięcia ręki
w maszynę i poważnego jej okaleczenia. Na rysunku 16b pokazano, jak ręka spoczywająca
na suporcie tokarki została uderzona wystającym końcem zabieraka.
Rys. 16. Wypadki przy pracy na tokarce spowodowane nie osłoniętym
zabierakiem: 1  zabierak, 2  suport [4, s. 116]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
W celu zabezpieczenia tokarza przed możliwością skaleczenia przez szczęki wirującego
uchwytu tokarskiego stosuje się różnego rodzaju osłony. Jedno z poprawnych rozwiązań
takiej osłony pokazano na rysunku 17.
Rys. 17. Osłona uchwytu tokarskiego [4, s. 117]
Na rysunku 18a przedstawiono osłonę umocowaną na suporcie tokarki, której zadaniem
jest ochrona pracownika przed odpryskującymi wiórami. Inną formę osłony
z przezroczystego ekranu przedstawiono na rysunku 18 b.
Rys. 18. Osłony chroniące przed odpryskującymi wiórami: a) osłona siatkowa, b)
osłona typu ekran [4, s. 118]
Szlifierki. Największe zagrożenie przy pracy na szlifierkach stanowi ściernica (tarcza
szlifierska), która w czasie pracy może ulec rozerwaniu. Dlatego przed zamocowaniem tarczy
szlifierskiej na wrzecionie należy ją wyważyć i sprawdzić. Metaliczny dz
więk świadczy,
że tarcza jest nie uszkodzona, głuchy dz
więk zaś oznacza uszkodzenie tarczy. Wszystkie
ściernice do szlifowania zewnętrznego, o średnicy ponad 75 mm, muszą być osłonięte.
W zależności od przeznaczenia szlifierki, osłony mają odpowiednio przystosowany kształt
(rys. 19).
Frezarki. Głównym zagrożeniem we frezarce jest sam frez (rys. 20). Zastosowanie
odpowiednich osłon zapewnia bezpieczeństwo pracy, a także większą jej wydajność. Osłony
muszą zapobiegać zetknięciu się ręki z narzędziem zarówno w czasie postoju, jak i w czasie
pracy obrabiarki. Nie powinny jednak przeszkadzać podczas frezowania, a także same nie
mogą się stać przyczyną wypadku (np. nieoczekiwanie spadać pod własnym ciężarem,
przygniatać rąk).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
Rys. 19. Osłony ściernic: a) osłona szlifierki z nastawnym segmentem, umożliwiającym regulację
szczeliny miedzy płaszczyzną obwodu ściernicy a ścianką osłony, b) osłony przesuwne
w stosunku do średnicy, c) osłona z wyciągiem pyłu przy szlifierce do płaszczyzn
[4, s. 119]
Rys. 20. Miejsce zagrożenia na frezarce [5, s. 120]
Osłony frezów są wykonywane w dwóch zasadniczych odmianach  jako osłony stałe
i osłony ruchome (rys. 21). Osłony stałe wykonuje się przeważnie z blachy, a jeżeli zachodzi
konieczność obserwacji skrawania, wykorzystuje się do tego celu przezroczyste tworzywa
sztuczne. Jeżeli nie można zamontować osłon stałych, stosuje się osłony ruchome, które są
automatycznie ustawiane w położeniu osłaniającym. Zasada działania osłon ruchomych
polega na tym, że przy ręcznych manipulacjach przedmiotem osłona zasłania narzędzie
prawie całkowicie, natomiast w momencie, gdy przedmiot obrabiany zbliża się do freza,
automatycznie odsłania się jego część robocza.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
Rys. 21. Osłony freza: a) osłona stała zawieszona na belce, b) ażurowa osłona nastawna
w zależności od średnicy freza, c) osłona nastawna w zależności od średnicy głowicy freza
[4, s. 120]
Bezpieczeństwo pracy przy eksploatacji maszyn j i urządzeń mechanicznych
W przepisach bhp przy pracy na obrabiarkach przewiduje się między innymi, że:
- każda obrabiarka o napędzie mechanicznym powinna mieć urządzenie do oddzielnego
włączania jej i wyłączania oraz do natychmiastowego zatrzymania; urządzenie
do włączania i wyłączania obrabiarki powinno być łatwo dostępne ze stanowiska
roboczego, nie zawodne w działaniu i zabezpieczone przed przypadkowym włączeniem,
- pracownicy powinni zawsze przed uruchomieniem obrabiarki sprawdzić,
czy uruchomienie jej nie wywoła wypadku,
- obrabiarki powinny być tak ustawione, aby można było bezpiecznie wykonać przy nich
wszelkie czynności związane z pracą,
- przed opuszczeniem miejsca pracy pracownik obsługujący obrabiarkę obowiązany jest ją
unieruchomić i zabezpieczyć przed uruchomieniem,
- hamowanie obrabiarki ręką lub za pomocą jakichkolwiek przedmiotów jest zabronione,
podczas obróbki mechanicznej zabrania się również sprawdzania dłonią dokładności
obróbki oraz usuwania ręką wiórów i skrawków,
- w razie konieczności dokonania naprawy obrabiarki lub usunięci a drobnych usterek
należy się upewnić, czy napęd obrabiarki jest wyłączony, czy niemożliwe jest
przypadkowe jej uruchomienie, czy zostały rozmieszczone w miejscach widocznych
napisy: Naprawa  nie uruchamiać,
- każdy pracownik powinien być pouczony o warunkach bhp na jego stanowisku
roboczym, przed rozpoczęciem pracy na obrabiarce lub urządzeniu.
Każdy typ obrabiarki lub urządzenia może stwarzać charakterystyczne dla niego
zagrożenie. Są to zagrożenia spowodowane przez:
- silnik napędowy, przekładnie pasowe lub zębate,
- część roboczą (narzędzia tnące, skrawające, frezujące, miażdżące, zgniatające itp.),
- przedmiot obrabiany oraz odpadki (wióry, odpryski, opiłki itp.).
W każdej maszynie, bez względu na jej typ i rodzaj, z
ródłem zagrożenia jest napęd.
Dlatego też podstawowym warunkiem bhp jest zakaz pracy na maszynach, które mają
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
wadliwe lub w ogóle nie mają osłony elementu napędowego. Zdejmowanie osłon w czasie
pracy obrabiarek jest surowo zabronione, narusza podstawowe zasady bhp.
Zagrożenia ze strony urządzeń elektrycznych
Analiza wypadków spowodowanych działaniem prądu elektrycznego wykazuje, że tylko
około 15% wszystkich wypadków ma miejsce przy urządzeniach elektrycznych o napięciu
wyższym niż 1000 V, natomiast około 85% wypadków zdarza się przy napięciach niższych,
przy czym co piąty wypadek kończy się porażeniem i śmiercią ofiary. Dzieje się tak,
ponieważ energia elektryczna działa na organizm ludzki w sposób niezwykle gwałtowny.
Prąd elektryczny, przepływając przez ciało człowieka, oddziałuje szkodliwie na układ
nerwowy i mięśniowy. Wskutek podrażnienia zakończeń nerwów ruchowych dochodzi
do tężcowego skurczu mięśni szkieletowych; gwałtowne skurcze mogą doprowadzić do
zerwania mięśni. Działanie bodz
cowe prądu elektrycznego na układ nerwowy przejawia się
zaburzeniami czynności centralnego układu nerwowego, mogą nastąpić zaburzenia narządu
wzroku, słuchu, zmysłu równowagi, śmierć pozorna, a w następstwie utrata pamięci,
zaburzenia psychiczne, itp. Stan śmierci pozornej może przejść w stan śmierci rzeczywistej,
jeżeli porażonemu nie udzieli się w porę pierwszej pomocy.
Prąd elektryczny może działać termicznie i elektrolitycznie. Działanie termiczne objawia
się oparzeniami, zwłaszcza zewnętrznymi, prowadzącymi aż do zwęglenia ciała. Wielkość
obrażeń termicznych zależy od natężenia i czasu działania prądu oraz od oporności
elektrycznej ciała ludzkiego. Działanie termiczne prądu przemiennego sięga w głąb
organizmu, powodując tzw. martwicę. Działanie elektrolityczne prądu polega na rozkładzie
płynów ustrojowych; produkty rozkładu powodują zatrucie organizmu.
PrÄ…d elektryczny jest groz
ny dla człowieka wtedy, gdy przepływa np., przez przewody,
konstrukcje, urządzenia metalowe, z którymi pracownik się styka i między którymi istnieje
napięcie. W praktyce spotykamy się z działaniem napięcia dotyku i napięcia krokowego.
Działanie napięcia dotyku
Napięcie dotyku występuje przy do tknięciu nie izolowanych lub niedostatecznie
izolowanych urządzeń i przewodów, które znajdują się pod napięciem. Niebezpieczeństwo
porażenia prądem występuje szczególnie w środowisku wilgotnym, a zwłaszcza tam, gdzie są
betonowe podłogi.
Rys. 22. Schemat zamknięcia obwodu Rys. 23. Zamkniecie obwodu elektrycznego przez ciało
elektrycznego przez ciało człowieka przy dotknięciu do uszkodzonego
człowieka po dotknięciu przez odbiornika elektrycznego i metalowego przedmiotu
niego dwóch różnych połączonego z ziemią, w tym przypadku do kranu
przewodów sieci elektrycznej wodociągowego [4, s. 134]
[4, s. 134]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
Gdy człowiek dotknie jednocześnie dwóch różnych przewodów lub odbiorników,
pomiędzy którymi istnieje różnica napięć, następuje przepływ prądu od ręki do ręki (rys. 22).
Taki przepływ prądu występuje wówczas, gdy np. trzymamy w ręku przenośną lampę
metalową lub metalową oprawkę żarówki, w której na skutek uszkodzenia izolacji nastąpiło
połączenie części metalowych z jednym z przewodów zasilających, i dotkniemy jednocześnie
do metalowego kranu wodociÄ…gowego (rys. 23), grzejnika instalacji centralnego ogrzewania,
przewodu rury gazowej, konstrukcji stalowej połączonej z ziemią.
Przepływ prądu od ręki do nóg i ziemi następuje wtedy, gdy człowiek dotknie do jednego
z przewodów pozbawionych izolacji (rys. 24) lub metalowego korpusu odbiornika
elektrycznego o uszkodzonej izolacji, a stoi przy tym na wilgotnej podłodze, mokrej ziemi itp.
Rys. 24. Zamknięcie obwodu elektrycznego przez ciało człowieka, który stoi na
przewodzącym podłożu, przy dotknięciu przez niego sieci elektrycznej
[4, s. 135]
W urządzeniach o napięciu ponad 1000 V zamknięcie obwodu elektrycznego przez ciało
człowieka i porażenie następuje najczęściej wskutek nadmiernego zbliżenia się do części
znajdujących się pod napięciem i przeskoku iskry elektrycznej od tych części (urządzeń)
do ciała ludzkiego.
Napięcie krokowe
W przypadku zerwania się przewodu linii napowietrznej wysokiego napięcia lub
uszkodzenia izolacji w maszynie, w miejscach zetknięcia się przewodu z ziemią i w ich
pobliżu, powstaje tzw. napięcie krokowe. Jest to napięcie między znajdującymi się obok
siebie punktami ziemi. Ponieważ w punktach tych jest różne napięcie, człowiek dotykając ich
stopami zamyka obwód elektryczny, narażając się przez to na przepływ prądu od jednej stopy
do drugiej. Wysokość napięcia krokowego zależy od długości kroku i od odległości
człowieka od miejsca zwarcia przewodu z ziemią. W odległości ponad 10 m od tego miejsca
napięcie krokowe ma już bardzo nieznaczną wartość.
Trzeba pamiętać, że napięcie krokowe wywołuje skurcz nóg, co powoduje upadek
na ziemię, a wówczas przepływ prądu przez całe ciało może doprowadzić do tragicznych
następstw.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
Warunki uniknięcia porażenia prądem elektrycznym
Urządzenia elektryczne powinny być tak skonstruowane i użytkowane, aby całkowicie
chroniły przed porażeniem prądem elektrycznym. Warunkiem uniknięcia lub przynajmniej
zmniejszenia niebezpieczeństwa porażenia prądem elektrycznym jest:
- usuwanie wszelkich możliwości pojawienia się napięcia w miejscach, gdzie się go nie
oczekuje,
- usuwanie napięcia z wszelkich urządzeń, na których nie powinno występować,
- unikanie pracy z urządzeniami znajdującymi się pod napięciem,
- stosowanie urządzeń ochronnych.
W praktyce stosuje się dodatkowe środki zabezpieczające przed porażeniem prądem
elektrycznym. Należą do nich bezpieczne (obniżone) napięcie, izolacja miejsca pracy,
wyłączniki ochronne, uziemienia ochronne, zerowanie, sprzęt ochronny i pomocniczy.
Bezpieczne (obniżone) napięcie stosuje się w miejscach pracy o zwiększonym
niebezpieczeństwie porażenia, w pomieszczeniach, w których występują żrące pary i gazy,
w pomieszczeniach wilgotnych i gorących oraz w pomieszczeniach, w których człowiek nie
jest odpowiednio odizolowany od ziemi lub znajdują się w zasięgu ręki urządzenia dobrze
połączone z ziemią, np. rurociągi.
Obniżenie napięcia uzyskuje się przez zastosowanie transformatorów bezpieczeństwa,
które transformują napięcie z 400/230 V do 24 V.
Prąd o napięciu 24 V, przepływając przez ciało człowieka, nie grozi porażeniem.
Napięcie obniżone jest zwykle stosowane przy lampach oświetlenia miejscowego,
zainstalowanych w korpusy maszyn, oraz przy lampach przenośnych.
Izolację miejsca pracy stosuje się przy urządzeniach, które normalnie nie są pod
napięciem, lecz mogą się niespodziewanie pod nim znalez
ć, np. wskutek uszkodzenia izolacji
przewodów elektrycznych. W tym przypadku środkami ochronnymi są:
- dodatkowa izolacja ochronna (na najwyższe napięcie) urządzenia względem ziemi,
- izolacja miejsca pracy względem ziemi.
Do izolowania miejsc używa się podestów drewnianych, chodników dielektrycznych itp.
Wyłączniki ochronne mają za zadanie zapobieganie utrzymaniu się niebezpiecznego
napięcia (powyżej 65 V) na metalowych częściach maszyn i urządzeń, nie będących
normalnie pod napięciem względem ziemi. Znalazły one zastosowanie w dwóch
rozwiązaniach  jako wyłączniki ochronne napięciowe i wyłączniki ochronne różnicowo 
prÄ…dowe.
Wyłącznik ochronny napięciowy (odłącznik) działa następująco: jeżeli w odbiorniku
nastąpi uszkodzenie izolacji i na kadłubie pojawia się napięcie względem ziemi
o niebezpiecznej wartości, to przez wyłącznik popłynie prąd, który spowoduje zadziałanie
wyzwalacza i otwarcie wyłącznika.
Wyłącznik różnicowy wyłącza uszkodzone urządzenia, a nawet cały odcinek sieci,
w przypadku, gdy w przewodach popłynie prąd o różnej wartości.
Do zabezpieczenia osób postronnych i ostrzeżenia ich przed niebezpieczeństwem służy
sprzęt pomocniczy. Są to przenośne ogrodzenia, tablice i napisy ostrzegawcze (rys. 25),
nakładki izolacyjne itp.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
Rys. 25. Tablice ostrzegawcze [4, s. 141]
Przed każdym użyciem sprzęt ochronny sprawdzić przez dokonanie oględzin
i przeprowadzenie próby na przebicie prądem o określonym napięciu.
Ogólne zasady i warunki bezpiecznej pracy przy eksploatacji urządzeń elektrycznych:
- podłączenie silników, instalacji i urządzeń elektrycznych pracujących pod napięciem jest
dozwolone tylko przy użyciu rękawic gumowych i chodników izolacyjnych, a nawet
izolowanych pomostów,
- w razie stwierdzenia pojawienia się prądu elektrycznego na częściach metalowych, nie
znajdujących się normalnie pod napięciem, pracownik jest obowiązany przerwać pracę
i zameldować o tym przełożonemu,
- posługiwanie się ręcznymi narzędziami w metalowych obudowach o napędzie
elektrycznym (np. wiertarki, szlifierki), które nie są uziemione lub zerowane, jest
niedozwolone; w pomieszczeniach gorących i wilgotnych, narzędziami takimi (gdy są
sprawne i bezpieczne) trzeba posługiwać się w gumowych rękawicach lub stojąc
na chodniku izolacyjnym.
- do zasilania przenośnych lamp elektrycznych w pomieszczeniach o zwiększonym
niebezpieczeństwie porażenia trzeba stosować napięcie nie wyższe niż 24 V; w razie
braku transformatorów obniżających napięcie sieci można stosować lampy zasilane
z akumulatorów.
- warunkiem bezpiecznej eksploatacji urządzeń elektrycznych stosowanych zarówno
w przemyśle, jak i w gospodarstwach rolnych jest prawidłowo wykonana i właściwie
eksploatowana instalacja elektryczna. Obowiązują tu ogólnie przyjęte zasady.
W miejscach wilgotnych, w pomieszczeniach, gdzie występują gazy i pary materiałów
łatwo palnych lub wybuchowych, wszystkie części instalacji elektrycznej powinny być
szczelne. Ponadto wszystkie urządzenia iskrzące, jak wyłączniki itp., powinny być
instalowane na zewnÄ…trz pomieszczenia.
- każda instalacja elektryczna powinna być wyposażona w urządzenia zabezpieczające
przed przeciążeniem sieci, do których zaliczamy bezpieczniki topikowe i automatyczne.
Urządzenia elektryczne powinny być zerowane lub uziemiane. Przy obsłudze instalacji
elektrycznej trzeba pamiętać, że przepalonych bezpieczników topikowych nie wolno
naprawiać drutem ani zmieniać na bezpieczniki o wyższej wartości prądu.
- wszystkie urządzenia elektryczne, na których w zasięgu człowieka może pojawiać
się napięcie, muszą być oznaczone odpowiednimi tablicami ostrzegawczymi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
Zagrożenia ze strony urządzeń pod ciśnieniem
W przemyśle stosuje się wiele urządzeń technicznych, które w czasie eksploatacji
znajdują się pod zwiększonym ciśnieniem gazu bądz
pary wodnej lub też ciśnienie wytwarza
się w nich pod wpływem procesów chemicznych. Główne ryzyko wypadkowe przy obsłudze
urządzeń zawierających gazy pod ciśnieniem stanowi niebezpieczeństwo wybuchu i pożaru.
Statystyki od dawna notują różne wypadki z ludz
mi i awarie urządzeń, których bezpośrednią
przyczyną było ciśnienie, np. rozerwanie naczynia wskutek zbyt wysokiego ciśnienia (ponad
dopuszczalnÄ… normÄ™), rozerwanie naczynia lub zbiornika na skutek przepalenia lub
uszkodzenia przez korozję ich ścianek, wyrwanie z
le założonego uszczelnienia w rurociągu
cieczy lub gazu pod ciśnieniem i wytrysk płynu na znajdujących się obok ludzi. Dlatego, na
wszystkie osoby, które mają do czynienia z wymienionymi urządzeniami, nakłada się
obowiązek wzmożonej ostrożności i poznania sposobów unikania niebezpieczeństwa.
Urządzenia (aparaty) ciśnieniowe powinny być obsługiwane przez specjalistów dokładnie
zaznajomionych z niebezpieczeństwem oraz ze sposobami chronienia się przed nim.
Dodatkowo wszystkie rurociągi maluje się odpowiednimi do płynących w nich czynników
barwami i tak np. rurociągi z gazami palnymi malowane są w kolorze żółtym.
Użytkownicy są obowiązani zgłaszać parowe i wodne kotły do rejestracji oraz odbioru
technicznego. Data przeprowadzenia badań powinna być uzgodniona z rejonowym dozorem
technicznym. Rewizje zewnętrzne kotłów parowych i wodnych są przeprowadzane bez
uprzedzenia użytkownika. Użytkownicy są zobowiązani do udzielania organom dozoru
technicznego wszelkiej pomocy w przeprowadzaniu badań.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz główne zagrożenia ze strony urządzeń mechanicznych?
2. Jakie znasz przykłady miejsc niebezpiecznych w różnych mechanizmach?
3. Jakie znasz sposoby ochrony stosowane przy obrabiarkach do drewna?
4. Jakie znasz urzÄ…dzenia ochronne stosowane przy obrabiarkach do metalu?
5. Jakie znasz wymagania bezpiecznej pracy przy eksploatacji maszyn i urządzeń
mechanicznych ?
6. Jakie sÄ… zasady bezpiecznej pracy przy urzÄ…dzeniach elektrycznych?
7. Jakie są zasady bezpiecznej pracy z urządzeniami pod ciśnieniem?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wyjaśnij zasady bezpiecznej pracy z urządzeniami mechanicznymi, hydraulicznymi,
pneumatycznymi i elektrycznymi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć film dydaktyczny o tematyce zasad bezpiecznej pracy ujętymi w temacie
z urządzeniami, wymienionymi w temacie ćwiczenia,
2) wypisać główne zasady bezpiecznej pracy z ujętymi w temacie ćwiczenia urządzeniami.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- normy dotyczące oznakowań stosowanych na urządzeniach mechanicznych,
hydraulicznych, pneumatycznych i elektrycznych środków ochrony indywidualnej.,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
- arkusz papieru formatu A4,
- materiały i przybory rysunkowe,
- filmy, BHP przy obsłudze urządzeń elektrycznych. Gdańsk OD i DK, oraz BHP przy
stosowaniu ręcznych narzędzi mechanicznych i pneumatycznych. Gdańska OD i DK.
Ćwiczenie 2
Określ konsekwencje niestosowania zasad bezpiecznej pracy z typowymi urządzeniami
mechanicznymi, pneumatycznymi i elektrycznymi.
Sposób wykonywania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wypisać typowe zagrożenia jakie występują podczas pracy z urządzeniami
mechanicznymi, pneumatycznymi i elektrycznymi,
2) wypisać sytuacje nie przestrzegania zasad bezpiecznej pracy z w/w urządzeniami
z którymi spotkałeś się w praktyce szkolnej lub innej sytuacji,
3) zaprezentować te sytuacje i podać zagrożenia, możliwe konsekwencje dla osoby
obsługującej te urządzenia,
4) uczestniczyć w dyskusji grupowej nad przedstawionymi sytuacjami.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- przybory do pisania i rysowania,
- arkusz papieru formatu A4.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić zagrożenia podczas obsługi maszyn i urządzeń
produkujÄ…cych? ð ð
2) określić, dlaczego maszyny i urządzenia powinny być tak
konstruowane aby zapewnić BHP przy ich obsÅ‚udze? ð ð
3) określić, dlaczego stosujemy osłony części ruchomych maszyn?
ð ð
4) określić, dlaczego stosujemy układy ochronne w urządzeniach
zasilanych prÄ…dem? ð ð
5) określić przeznaczenie tablic ostrzegawczych?
ð ð
6) określić zagrożenia dla użytkownika butli z gazem?
ð ð
7) określić, jak zlokalizować awarie układu hydraulicznego, układu
pneumatycznego? ð ð
8) określić, czy osoba naprawiająca układy elektryczne musi być
odpowiednio przeszkolona? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
4.7. Zagrożenia pożarowe oraz zasady ochrony
przeciwpożarowej
4.7.1. Materiał nauczania
Ochrona przeciwpożarowa
Ochrona zdrowia i życia ludzkiego oraz dorobku materialnego i kulturalnego przed
pożarami jest obowiązkiem każdego obywatela. Zapewnienie ochrony przeciwpożarowej
w zakładach pracy należy do obowiązków pracodawcy, a w szczególności:
- zapewnienie warunków ochrony przeciwpożarowej w zakresie bezpieczeństwa osób
i ochrony mienia,
- zapewnienie przestrzegania przeciwpożarowych wymagań budowlanych, instalacyjnych
i technologicznych oraz zapobieganie wszelkim zagrożeniom w tym zakresie,
- ustalanie wymagań przeciwpożarowych w dokumentacji technologicznej,
technologiczno-ruchowej i remontowej, w szczególności przez określanie charakterystyki
zagrożenia pożarowego występującego w procesach technologicznych, instalacjach
i urządzeniach w czasie ich ruchu, obsługi i remontów sposobów usuwania zagrożenia
pożarowego oraz postępowania w razie pożaru,
- zaopatrzenie zakładów w urządzenia przeciwpożarowe,
- zaznajomienie pracowników z przepisami przeciwpożarowymi oraz zapewnienie nadzoru
nad ich przestrzeganiem.
Przyczyny powstawania pożarów
Pożary stanowią jedną z najgroz
niejszych klęsk żywiołowych. Do najczęściej
występujących przyczyn pożarów w przemyśle zaliczamy:
- wady, uszkodzenia i niewłaściwe użytkowanie instalacji elektrycznych,
- wadliwe działanie mechanizmów,
- samozapalenie lub tzn. zaprószenie ognia przez życiową lekkomyślność.
Zagrożenie pożarem ze strony instalacji i urządzeń elektrycznych istnieje
w następujących przypadkach: przeciążenia linii, zwarcia przewodów, uszkodzenia izolacji,
niewłaściwego naprawiania bezpieczników, iskrzenia przeciążonych silników,
prowizorycznego instalowania lamp, uszkodzenia transformatora itp. Poza tym przyczynÄ…
pożaru może być zjawisko elektryczności statycznej. Gdy wyładowanie ładunków
elektryczności statycznej (w postaci iskry) nastąpi w atmosferze przesyconej parami benzyny,
eteru lub też pyłami siarki, węgla itp., może spowodować zapalenie i wybuch.
Typową dla zakładów przemysłowych przyczyną pożarów jest wadliwe działanie
mechanizmów oraz niedbała konserwacja urządzeń. Kurz, brud i resztki smarów
nagromadzone np. na wałach pędnych lub łożyskach mogą się zapalić przy długotrwałym
nagrzewaniu się wałów lub łożysk. Przyczyną pożaru może być również nieodpowiednie
urządzenie do odprowadzania pyłów oraz gazów łatwo palnych i wybuchowych z hal
produkcyjnych. Po nagromadzeniu się tych substancji w zakamarkach przewodów
wentylacyjnych najmniejsza iskra lub otwarty płomień mogą spowodować wybuch i pożar.
Dlatego konstrukcja wentylatorów powinna wykluczać możliwości ich przegrzewania się
oraz uderzenia łopatek o obudowę (iskrzenia). Częstą przyczyną pożarów jest samozapalenie
powstajÄ…ce w wyniku reakcji chemicznych lub biologicznych, powodujÄ…cych stopniowe
nagrzanie się a w końcu zapalenie substancji np. węgiel, drewno, trociny, pasza, farby itp.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
Zapobieganie pożarom
Znane są dwa sposoby walki z pożarami:
1. Obrona czynna, stosowana wówczas, gdy walczymy już z powstałym ogniem.
2. Obrona bierna, gdy czynimy wszystko, aby nie dopuścić do powstania pożaru.
W obronie czynnej istotne znaczenie mają następujące warunki:
- plan i wymiary budynku powinny umożliwiać szybką ewakuację ludzi w razie pożaru,
- urządzenia gaśnicze (gaśnice, skrzynki z piaskiem, hydranty) powinny być odpowiednio
rozmieszczone, tj. w pobliżu miejsc, w których pożar jest prawdopodobny oraz w pobliżu
wyjść,
- instalacje alarmowe powinny być tak rozmieszczone, aby umożliwiały jak
najwcześniejsze zawiadomienie o wybuchu pożaru,
- rozplanowanie budynków i ich otoczenia powinno być takie, aby umożliwić straży
pożarnej dojazd i gaszenie pożaru.
W zakładach przemysłowych o dużym zagrożeniu pożarowym zakłada się specjalne
instalacje gaśnicze, np. tryskacze (rys. 26), uruchamianie ręcznie lub działające
automatycznie. Instalacje automatyczne zaczynają działać pod wpływem wzrostu
temperatury.
Obrona bierna
Najlepszym środkiem obrony przeciwpożarowej jest profilaktyka, czyli zapobieganie
powstawaniu pożarów. Obrona bierna to przede wszystkim:
- stosowanie w budownictwie, szczególnie przemysłowym, odpowiednich materiałów
ogniotrwałych (żelbet, cegła, beton, eternit itp.),
- stosowanie ogniotrwałych drzwi w ścianach ogniotrwałych,
Rys. 26. Instalacja tryskaczowa uruchamiana z zewnÄ…trz pomieszczenia [4, s. 222]
- umieszczanie produkcji mogącej spowodować pożar w specjalnych wydzielonych
i zabezpieczonych pomieszczeniach,
- niedopuszczanie do gromadzenia materiałów i środków łatwo palnych i wybuchowych
w miejscach nie przystosowanych do ich przechowywania,
- utrzymywanie instalacji i urządzeń elektrycznych w stanie wykluczającym przypadkowe
zwarcia i iskrzenie,
- przestrzeganie zakazu używania otwartego płomienia w pomieszczeniach zagrożonych
możliwością wybuchu lub zapalenia się (magazyny paliw stałych, akumulatornie,
lakiernie itp.),
- stosowanie innych środków zapobiegających możliwości zaprószenia ognia.
W zakładach pracy powinny znajdować się niektóre rodzaje sprzętu przeciwpożarowego
i podręcznego sprzętu gaśniczego do natychmiastowego likwidowania pożaru w razie jego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
powstania. W miejscowościach nie mających sieci wodociągowej zakłady pracy powinny
mieć punkty przeciwpożarowe wyposażone w wodę, piasek oraz narzędzia przedstawione na
rysunku nr 27 i mieć możność korzystania z niezależnych punktów czerpania wody.
Rys. 27. Wyposażenie punktu przeciwpożarowego [4, s. 222]
Typowy sprzęt gaśniczy i jego konserwacja
Najprostszym sprzętem służącym do tłumienia pożaru w zarodku jest wiadro i łopata,
a najprostszymi środkami  woda i piasek. Sprzęt ten nie zawsze jednak wystarcza, dlatego
powinny być w pogotowiu lepsze, bardziej skuteczne środki gaśnicze, do których zaliczamy
hydranty, hydronetki i gaśnice.
Hydranty (rys. 28) służą do poboru wody wyłącznie do celów gaśniczych. Każdy hydrant
jest zaopatrzony w wąż (przewód) parciano  gumowy. Hydranty mogą być zewnętrzne
i wewnętrzne. Hydranty wewnętrzne umieszcza się najczęściej we wnękach ścian budynków
w odpowiednich szafkach. Instaluje się je w miejscach łatwo dostępnych, np. w korytarzach,
klatkach schodowych, przy wyjściach z budynku.
Rys. 28. Schemat hydrantu [4  str. 223] 1  drzwiczki szafy,
2  zawór, 3  szafka, 4  wąż (przewód) gumowy, 5  ramka
przytrzymujÄ…ca
Hydranty najczęściej są zasilane wodą o wysokim ciśnieniu takim, aby pożar można
gasić bezpośrednio po podłączeniu węża do hydrantu. W wodociągach o niskim ciśnieniu
hydranty są zasilane pompami pożarniczymi, które wytwarzają w wężach parciano
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
gumowych potrzebne ciśnienie. Promień obsługi jednego hydrantu wewnętrznego
nie przekracza 25m.
Hydronetki dzieli się na wodne i pianowe. Hydronetki wodne służą do gaszenia takich
materiałów, jak drewno, papier, słoma, tkaniny, natomiast hydronetki pianowe stosuje
się najczęściej do gaszenia cieczy palnych. Użycie hydronetki wodnej nie wymaga
specjalnych umiejętności: strumień wody należy skierować w miejsce ognia, gasząc od góry
do dołu lub od strony zewnętrznej ku środkowi. Użycie hydronetki pianowej wymaga wlania
do zbiornika pianotwórczego i wymieszania roztworu. Strumień piany kieruje się w miejsce
ognia, pokrywając palącą się płaszczyznę od strony zewnętrznej (skrajnej) w kierunku do
środka (rys. 29). Przy gaszeniu cieczy palnych w zbiornikach strumień piany kieruje się na
wewnętrzną ścianę zbiornika tak, aby piana spływała po ściance na powierzchnię cieczy.
Rys. 29. Sposób użycia hydronetki pianowej[4, s. 224]
Rys. 30. Schematy gaśnic: a) pianowa: 1  płyn gaśniczy, 2  kwas, 3  odbijak, 4  wylot,
5  bezpiecznik, b) śniegowa: 1  ciekły dwutlenek węgla, 2  rura wylotowa,
3  kółko zaworu, 4  rurka syfonowa, c) proszkowa: 1  proszek gaśniczy, 2 
butla stalowa ze sprężonym dwutlenkiem węgla, 3  rurki z dziurkami do wylotu
dwutlenku węgla wewnątrz w celu poruszenia proszku, 4  zawór bezpieczeństwa,
5  ochrona wylotu [4, s. 225]
Gaśnice służące do gaszenia pożarów dzieli się na: pianowe, śniegowe, proszkowe itp.
Gaśnica jest aparatem, który wyrzuca pod ciśnieniem zawarty w niej środek gaśniczy.
Wywoływanie ciśnienia wewnątrz zbiornika gaśnicy odbywa się różnymi sposobami.
Gaśnica pianowa (rys. 30a) to cylindryczny metalowy zbiornik, zamknięty od góry
pokrywą przytwierdzoną śrubami. Na zewnątrz zbiornika znajdują się uchwyty do trzymania
i do zawieszania gaśnicy, wylot do wytrysku środka gaśniczego, bezpiecznik i odbijak do
uruchomienia gaśnicy. Wewnątrz gaśnicy jest podwieszone szklane naczynie, wypełnione
kwasem, zanurzone w płynie gaśniczym, wypełniającym zbiornik. W celu uruchomienia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
gaśnicy pianowej należy: zdjąć ją z wieszaka, chwycić lewą ręką za górny, a prawą za dolny
uchwyt i zerwać plombę; nie odwracając gaśnicy podbiec z nią do miejsca pożaru; przy ogniu
odwrócić dnem do góry i wbić odbijak, uderzając o twardy przedmiot; strumień skierować na
ogień, trzymając gaśnicę w czasie gaszenia dnem do góry (rys. 30a).
Gaśnice pianowe nadają się do gaszenia cieczy palnych. Trzeba pamiętać, że wszelkich
cieczy lżejszych od wody nie wolno gasić wodą. Gaszenie takie nie daje rezultatów (ciecz
wypływa na powierzchnię wody).
Rys. 31. Użytkowanie podręcznego sprzętu gaśniczego: a) sposób użycia gaśnicy
pianowej, b) sposób użycia gaśnicy śniegowej [4, s. 226]
Gaśnica proszkowa (rys. 30c), wykonana w kształcie cylindrycznego zbiornika
metalowego z charakterystycznym lejowatym wylotem w dolnej części, jest zamknięta od
góry gwintowaną pokrywą. Wewnątrz lub na zewnątrz gaśnicy znajduje się mała butla ze
sprężonym dwutlenkiem węgla, który pod wpływem rozprężania się wyrzuca zawartość
gaśnicy na zewnątrz. Środkiem gaśniczym jest proszek, którego głównymi składnikami
są związki sodu i potasu. Działanie gaśnicze proszku polega na przerwaniu reakcji spalania.
Skutek gaśniczy proszku jest błyskawiczny. Gaśnice proszkowe, podobnie jak gaśnice
śniegowe, nadają się do gaszenia instalacji pod napięciem, a szczególnie płynów i gazów
łatwo palnych. W celu użycia gaśnicy trzeba: zdjąć ją z wieszaka, podbiec do ognia, odkręcić
kółko zaworu w lewo, strumień skierować na ogień (rys 31a).
Gaśnica śniegowa (rys. 30b) jest wykonana w postaci wysokociśnieniowej butli stalowej,
zaopatrzonej w rurę (dyszę) wylotową, połączoną z urządzeniem gaśniczym
za pośrednictwem wysokociśnieniowego elastycznego węża. W górnej części jest
umieszczony zawór zaopatrzony w kółko lub dz
wignię, służącą do uruchomienia gaśnicy.
Z boku gaśnicy znajduje się uchwyt wykonany z metalowego pręta, a na dole wprasowany
kołnierz, umożliwiający ustawienie gaśnicy na ziemi. Wewnątrz gaśnicy znajduje
się skroplony dwutlenek węgla (C02). Sposób użycia gaśnicy śniegowej w czasie pożaru jest
następujący: z trzymaną za uchwyt gaśnicą podbiega się do ognia, chwyta za rękojeść
i kieruje na ogień, możliwie skośnie w dół, odkręcając zawór butli lub naciskając dz
wigniÄ™
w dół do oporu (rys. 31b).
Po otwarciu zaworu gaśnicy dwutlenek węgla wydostaje się na zewnątrz, gdzie
gwałtownie się rozpręża, przechodząc w stan lotny. Działanie dwutlenku węgla polega
na izolowaniu palących się przedmiotów od dostępu powietrza. Dwutlenek węgla nie
przewodzi prądu elektrycznego, pod względem chemicznym jest obojętny, nie niszczy (nie
moczy) gaszonych przedmiotów, jest lżejszy od płynów łatwo palnych i nie tworzy
mieszaniny wybuchowej. Dlatego też jest dobrym środkiem gaśniczym, nadającym się
do gaszenia wszelkich palących się ciał (cieczy i gazów palnych, par, lakierów,
rozpuszczalników, instalacji elektrycznych pod napięciem, ciał chemicznych reagujących
z wodą, przedmiotów archiwalnych, dzieł sztuki itp.).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62
Trzeba pamiętać, że gaśnica śniegowa w czasie działania dość głośno szumi i silnie się
oziębia. Aby uniknąć odmrożenia rąk zarówno samą gaśnicę, jak i dyszę należy trzymać za
uchwyty. Gaśnicę śniegową trzeba chronić przed działaniem promieni słonecznych, ustawiać
z dala od palenisk i grzejników, ponieważ nagrzanie do temperatury powyżej 31,4°C grozi
wybuchem. Przed użyciem gaśnicy należy zapoznać się z instrukcja zamieszczoną na jej
obudowie. W tabeli 2 przedstawiono dobór sprzętu gaśniczego w zależności od palącego się
materiału.
Tabela 2. Dobór sprzętu gaśniczego w zależności od palącego się materiału [6, s. 111]
Rodzaj grupy Rodzaj materiału (urządzenia) Rodzaje sprzętu gaśniczego wg
pożaru właściwości zastosowania
Ciała stałe: drewno, papier, tkaniny, hydronetka wodna,
A hydronetka pianowa,
słoma itp.
gaśnica pianowa lub proszkowa
Ciecze palne: benzyna, eter, benzen, gaśnice: proszkowa, pianowa,
B
oleje, nafta, lakiery, rozpuszczalniki itp. śniegowa, hydronetka pianowa
C Gazy: acetylen, propan, butan itp. gaśnice: proszkowa i śniegowa
gaśnice proszkowe specjalnego
D Metale lekkie: magnez, sód, potas
przeznaczenia
A,B,C,D Urządzenia elektryczne pod napięciem gaśnica proszkowa lub śniegowa
Wymagania przeciwpożarowe są ujęte w wielu przepisach prawnych, dotyczących
poszczególnych dziedzin przemysłu, wydanych zarówno przez resortowych ministrów, jak
i Komendanta Głównego Straży Pożarnych.
Organizacja ochrony przeciwpożarowe w zakładzie pracy
Dobrze zorganizowana i właściwie prowadzona akcja ochrony przeciwpożarowej zależy
przede wszystkim od uświadomienia załogi. W większych zakładach pracy są organizowane
zawodowe zakładowe straże pożarne, w mniejszych zakładach  ochotnicze straże pożarne,
natomiast w zakładach małych ochrona przeciwpożarowa spoczywa na samych
pracownikach. W zakładach tych jest przewidziane stanowisko referenta ochrony
przeciwpożarowej, albo funkcję tę pełni jeden z pracowników w ramach obowiązków
społecznych.
Podstawą bezpieczeństwa pożarowego zakładu jest masowe przeszkolenie załogi
z zakresu obrony przeciwpożarowej. Pracownik, który pierwszy zauważył pożar jest
obowiązany natychmiast zaalarmować innych pracowników, straż pożarną i pracodawcę,
a następnie niezwłocznie przystąpić do gaszenia pożaru wszelkimi dostępnymi środkami
(środki gaśnicze, piasek itp.).
Na terenie zakładu pracy w miejscach widocznych i łatwo dostępnych powinny się
znajdować instrukcje przeciwpożarowe. Przy wszystkich telefonach służbowych powinny być
umieszczone tabliczki z napisem  W razie pożaru alarmować straż pożarną  tel. nr 998.
W pomieszczeniach szczególnie zagrożonych pożarowo, jak garaże, stolarnie, lakiernie,
magazyny z paliwami płynnymi itp., powinny być wywieszone tablice zabraniające palenia
tytoniu. Dotyczy to również nr telefonu  pogotowia ratunkowego nr 999 oraz policji nr 997.
Przed wejściem do magazynów materiałów łatwo palnych, lakierni, stolarni itp., należy
ustawić skrzynki z suchym, miałkim piaskiem, pomalowane na czerwono i oznaczone
napisem  Piasek do gaszenia pożaru . W skrzynkach lub obok nich należy umieścić łopaty.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
63
W stolarniach i tapicerniach itp. działach powinny być ustawione (w przypadku braku
hydrantów) zbiorniki z wodą pomalowane na czerwono z napisem  Woda do gaszenia
pożaru .
W większych zakładach pracy, wszędzie tam, gdzie może nastąpić samozapalenie się
materiałów, np. w składach węgla, pomieszczeniach transformatorów, instaluje się czujniki
reagujące na podwyższenie temperatury ponad ustaloną normę lub na pojawienie się dymu.
Zgodnie z ustawą o ochronie przeciwpożarowej zapewnienie ochrony przeciwpożarowej
w zakładach pracy należy do właścicieli, zarządców lub użytkowników obiektu bądz
terenu.
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co należy do obowiązków pracodawcy w zakresie ochrony przeciwpożarowej?
2. Co zaliczamy do najczęściej występujących przyczyn pożarów w przemyśle?
3. W jaki sposób zapobiegamy pożarom?
4. Co zaliczamy do typowego sprzętu gaśniczego?
5. W jaki sposób używamy typowego sprzętu gaśniczego?
6. W jaki sposób dobieramy sprzęt gaśniczy w zależności od palącego się materiału?
7. Na czym polega organizacja ochrony przeciwpożarowej w zakładzie pracy?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ przyczyny zagrożenia pożarowego w zakładzie pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć film dydaktyczny o tematyce zagrożenia pożarowego,
2) wypisać główne z
ródła zagrożeń pożarem,
3) wyciągnąć wnioski dotyczące zagrożenia pomiarowego.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru formatu A4,
- przybory do pisania i rysowania,
- film, Zasady ochrony przeciwpożarowej i postępowania w czasie pożaru. Gdańsk
ODiDK 2004,
- normy dotyczące oznakowań stosowanych w ochronie przeciwpożarowej materiałów
niebezpiecznych wraz z ich kategoriÄ….
Ćwiczenie 2
Dobierz sprzęt gaśniczy w zależności od palącego się materiału.
Sposób wykonywania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wskazać wszystkie rodzaje gaśnic w zależności od ich zastosowania,
2) wyjaśnić zasady, sposoby palenia się różnych materiałów,
3) określić rodzaje grup pożarowych,
4) wybrać dowolny rodzaj materiału i dobrać rodzaj sprzętu gaśniczego do jego gaszenia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
64
5) opisać sposób użycia dobranej gaśnicy,
6) wskazać miejsce zamieszczenia instrukcji obsługi gaśnic,
7) wyciągnąć wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru formatu A4,
- przybory do pisania i rysowania,
- normy dotyczące oznakowań stosowanych w ochronie przeciwpożarowej materiałów
niebezpiecznych wraz z ich kategoriÄ….
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić miejsce powstawania pożaru?
ð ð
2) zdefiniować samozapłon i tak zwane  zaprószenie ognia ?
ð ð
3) określić, na czym polega obrona bierna w walce z pożarem?
ð ð
4) określić, na czym polega obrona czynna w walce z pożarem?
ð ð
5) określić, w jakim przypadku zastosować sprzęt gaśniczy?
ð ð
6) określić, gdzie w zakładach pracy powinno umieszczać się instrukcje
przeciwpożarowe? ð ð
7) określić, gdzie szukać sposobu użycia gaśnicy w razie pożaru?
ð ð
8) określić, w jakie elementy wyposażony jest hydrant?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
65
4.8. Obciążenie pracownika i ochrona środowiska na
stanowisku pracy
4.8.1. Materiał nauczania
W rozdziale tym zostanie podany wybór zagadnień z zakresu ochrony środowiska pracy
na stanowisku pracy oraz zagrożeń dla środowiska przez działalność człowieka.
Ocena zgodności
Z dniem l maja 2004 r. zaczął w Polsce obowiązywać system oceny zgodności
dostosowany do systemu UE  czyli wyroby podlegające dyrektywom nowego podejścia
mogą być wprowadzone na rynek wyłącznie po przejściu procedury oceny zgodności
(z udziałem lub bez udziału strony trzeciej). Następnie wyroby te muszą posiadać deklarację
zgodności lub oznakowanie CE (jeżeli dyrektywa takie przewiduje). Dotyczy to wyrobów
wprowadzonych do obrotu, które mogą stwarzać zagrożenia dla środowiska lub ochrony
i ratowania życia.
Wszystkie wyroby posiadajÄ…ce oznakowanie CE wydane zgodnie z zasadami UE oraz
od l maja 2004 r. prawem polskim mogą być bez przeszkód importowane do Polski tak samo,
jak do wszystkich innych krajów członkowskich UE. Na granicy mogą jedynie być
sprawdzane podstawy umieszczenia na nich oznakowania CE (deklaracja zgodności
wystawiona przez autoryzowanego przedstawiciela producenta lub importera, certyfikat
zgodności wystawiony przez notyfikowaną jednostkę właściwą dla danej grupy wyrobów
itp.). Poniżej przedstawiono symbol oznakowania CE.
Rys. 32. Oznakowanie CE [www.oznaczenie ce.pl]
W rozdziale 4.4. materiału nauczania przedstawiono podział czynności niebezpiecznych,
szkodliwych i uciążliwych wraz z definicjami NDS, NDSCh, NDSP, NDN czynników
środowiska pracy. W tym rozdziale zajmiemy się problemem obciążenia pracą fizyczna,
podnoszeniem i dz
wiganiem ciężarów, pracą statyczna i dynamiczną, psychicznym
obciążeniem pracą oraz zagadnieniem monotonii pracy.
Obciążenie pracą fizyczną
W każdej czynności wykonywanej przez pracownika bierze udział jego układ nerwowy.
Nie można przeprowadzić wyraz
nej granicy między tzw. pracą fizyczną a umysłową.
Wyróżniamy pracę z przewagą wysiłku fizycznego lub pracę z przewagą wysiłku
umysłowego, ponieważ każda, nawet najprostsza świadoma czynność fizyczna wymaga pracy
całego układu nerwowego. W celu dokładniejszego omówienia pracy fizycznej niezbędne jest
skoncentrowanie się na analizie i przyczynach uciążliwości związanych z pracą mięśniową
(rys. 33). Jest to niezbędne do wnioskowania zapobiegawczego w tym zakresie.
W wyniku powszechnego wdrażania postępu technicznego coraz częściej wprowadza
się mechanizację procesów technologicznych, a równolegle nowe metody organizacji pracy,
w tym system pracy taśmowej i w zespołach. W wyniku postępu technicznego zwłaszcza, gdy
jest on wdrażany kompleksowo  tzn. jeżeli mechanizacja obejmuje wszystkie etapy
produkcji: od zaopatrzenia i magazynowania surowców (półfabrykatów), poprzez wyrób
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
66
i transport gotowego wyrobu (produktu) do magazynowania i ekspedycji z zakładu  ciężki
wysiłek fizyczny jest w większości eliminowany.
Charakterystyczną, narastającą cechą współczesnych warunków pracy, przekształcanych
w wyniku postępu techniczno technologiczngo i nowych systemów organizacji pracy, jest
brak wszechstronnej i dostatecznej ruchliwości mięśniowej u zatrudnionych, a tym samym
głębokiego oddychania i dostatecznego nasycania ustroju tlenem oraz szybszego krążenia
krwi. Tolerowanie takich warunków całymi latami, np. niedostatecznej ruchliwości
mięśniowej, upośledzenia funkcji układów krążenia i oddychania bez stosowania
odpowiednich środków zapobiegawczych (w pracy zawodowej, w okresie odpoczynku
codziennego i cotygodniowego), stwarza poważne niebezpieczeństwo zachwiania
harmonijnego działania narządów wewnętrznych i prowadzi do zaburzeń prawidłowych
czynności organizmu.
Mimo ogromnej złożoności problemu, unikając zbyt daleko posuniętych uproszczeń,
można w sposób dostępny, powszechnie zrozumiały dla ucznia, przedłożyć prostą
i uniwersalną propozycję metodologiczną szacunkowej oceny obciążenia fizycznego w pracy
zawodowej. Przeprowadzając ocenę wielkości i struktury obciążenia pracą fizyczną
na konkretnym stanowisku roboczym winniśmy uwzględnić (odrębnie oceniać), co najmniej
trzy elementy:
- wydatek energetyczny w kilodżulach lub kilokaloriach w okresie przeciętnego
8 godzinnego dnia pracy oraz strukturÄ™ tego wydatku energetycznego w tym czasie
(tj. czas trwania wydatków energetycznych, kształtujących się powyżej 17 kJ/min
(4 kcal/min), częstotliwość ich występowania oraz długość i częstotliwość przerw
w pracy),
- szacunkową ocenę udziału w wykonywanej pracy fizycznej wysiłków o charakterze
statycznym, występujących w przeciętnym dniu pracy (tj. wielkość statycznego
obciążenia mięśniowego, wynikającego z pracy na analizowanym stanowisku),
- szacunkową ocenę nasilenia monotypowych ruchów roboczych kończyn górnych
lub dolnych, zwłaszcza z udziałem znacznych sił mięśniowych.
Obciążenie fizyczne pracą dynamiczną wzrasta, gdy jest ona wykonywana w warunkach
 gorącego" mikroklimatu, przy czym wzrasta również koszt energetyczny pracy przy
równoczesnym wzroÅ›cie temperatury powietrza powyżej 30°C.
Rys. 33 Prace o różnym wydatku energetycznym: a) lekka do 3350 kJ (800 kcal) w ciągu dnia
pracy, b) średnio ciężka do 6300 kJ(1500 kcal), c) bardzo ciężka  powyżej 8400 kJ
(2000 kcal) w ciÄ…gu dnia pracy [2, s. 115]
Należy także brać pod uwagę okoliczność, że koszt energetyczny pracy wykonywanej
przez osoby o dużej wydolności fizycznej jest niższy od kosztu takiej samej pracy
wykonywanej przez osoby o przeciętnej wydolności. Na podstawie pomiarów maksymalnego
zużycia tlenu stwierdzono, że wydolność kobiet w tym zakresie jest niższa średnio o 25 29%
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
67
od wydolności mężczyzn. Tłumaczy się to mniejszą pojemnością minutową serca kobiety
i mniejszą ogólną masą mięśniową. Stwierdza się także zmniejszenie pułapu tlenowego wraz
z wiekiem, co jest spowodowane gorszą adaptacją do fizycznego wysiłku układu krążenia
i układu oddechowego już od 30 do 40 roku życia.
Do głównych czynników warunkujących wydolność fizyczną należy także wzrost i masa
ciała. Maksymalna ilość pobieranego tlenu ulega obniżeniu wraz z przyrostem masy ciała,
co obniża ogólną wydolność. Szczególnie u ludzi otyłych, wykonujących średnio ciężką
lub ciężką pracę fizyczną, występuje dodatkowe obciążenie ustroju, obniżające jego
wydolność.
Obciążenie fizyczne należy ograniczać na tyle, aby przeciętne zapotrzebowanie na tlen
nie przekraczało 1dm3 na minutę, co odpowiada wydatkowi energetycznemu ok. 20,9 kJ/min
(ok. 5 kcal/min) i stanowi ok. 30% maksymalnej zdolności pochłaniania tlenu przez ustrój.
W warunkach tych w zasadzie nie powinno dochodzić do powstawania długu tlenowego.
Tym niemniej za optymalny średni wydatek energetyczny dla mężczyzn należy uważać
ok. 10,5 12,5 kJ/min (2,5 3 kcal/ min) i 5024,2 5442,8 kJ/8 h pracy (lub 1200 1300 kcal/8 h
pracy). Rodzaj pracy na podstawie wydatku energetycznego zilustrowano w tabeli 3.
Tab. 3. Wydatek energetyczny w zależności od rodzaju pracy [2, s. 116]
Wydatek energetyczny efektywny
Rodzaj pracy
kJ/min kcal/min kJ/8h kcal/8 h
Bardzo lekka poniżej 2,51 poniżej 0,6 poniżej 1256,0 poniżej 300
Lekka 2,51 7,12 0,6 1,7 1256,0 3349,4 300 800
Średnio ciężka 7,12 12,98 1,7 5 3,1 3349,4 6280,2 800 1500
Ciężka 12,98 5 17,5 3,1 4,2 6280,2 8373,6 1500 2000
Bardzo ciężka powyżej 17,58 powyżej 4,2 powyżej 8373,6 powyżej 2000
Przeprowadzając ocenę obciążenia fizycznego należy zwrócić uwagę, że pozycja ciała
przy pracy (stojąca, siedząca, w kucki itp.), odgrywa poważną rolę w bilansie kosztu
energetycznego (tab. 3), a także na ilość i wielkość napięcia mięśni zaangażowanych
w dynamicznÄ… pracÄ™ fizycznÄ…. W celu przeprowadzenia szacunkowej oceny wydatku
energetycznego  metodą uproszczoną" można wykorzystać dane zawarte w tabelach 3 i 4.
Tabela 4. Ocena obciążenia fizycznego w zależności od pozycji ciała przy pracy [2, s. 116]
Rodzaj pracy Wydatek energetyczny efektywny
kJ/min kcal/min kJ/h kcal/h
SiedzÄ…ca 1,25 0,3 83,74 20
Na kolanach 2,9 0,5 125,60 30
W kucki 2,9 0,5 125,60 30
StojÄ…ca 2,51 0,6 146,54 35
StojÄ…ca pochylona 3,35 0,8 209,34 50
Chodzenie 7,12 14,46 1,7 3,5 418,68 837,36 100 200
Wchodzenie
po pochyÅ‚oÅ›ci 10° 3,14 0,75 na 1 m 1674,72 40
bez obciążenia wzniesienia
Wielkość i struktura wydatku energetycznego w pracy zawodowej stanowi ważny, ale nie
jedyny składnik globalnego obciążenia fizycznego. W praktyce coraz częściej wysuwa się
na czoło, obciążenie fizyczne pracą statyczną. Definiowana jest ona jako izometryczny skurcz
mięśni, któremu nie towarzyszy ruch zewnętrzny. Z mięśniowym obciążeniem statycznym
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
68
mamy do czynienia nieomal w każdej czynności motorycznej  jednak nasilenie obciążenia
statycznego mięśniowego przy wykonywaniu poszczególnych prac jest bardzo zróżnicowane.
Długotrwałe napięcia mięśniowe stanowią bardzo poważny czynnik, zwiększający
uciążliwość pracy. Praca statyczna stanowi w wielu czynnościach zawodowych główny
czynnik zmęczenia. Nie jest ona związana ze zwiększonym wydatkowaniem energii  gdyż
użycie tlenu przy wysiłku statycznym mięśniowym jest nieduże.
W pracy statycznej przy utrzymującym się skurczu mięśnia dochodzi do ucisku drobnych
naczyń krwionośnych i tym samym do gorszego ukrwienia mięśnia oraz zaburzeń w całej
chemicznej przemianie mięśniowej (rys. 34).
Rys. 34. Zmiana w ukrwieniu mięśni w zależności od pracy dynamicznej i obciążenia
statycznego [2, s. 121]
Odwrotnie jest w pracy dynamicznej, w której mamy do czynienia na przemian
ze skracaniem i wydłużaniem (rozluz
nianiem) mięśni, co stwarza daleko korzystniejsze warunki
ukrwienia (a tym samym utlenienia).
Bardzo ważnym zagadnieniem jest właściwa pozycja ciała przy dz
wiganiu ciężarów.
Przykłady porównań właściwego i niewłaściwego sposobu dz
wigania ciężarów przedstawiają
rys. od 35 do 37.
Rys. 35. Właściwe dz
wiganie zapobiega wypadkom uszkodzenia kręgosłupa w pracy. Na rysunku od
lewej: dz
wiganie przedmiotu o masie 25 kg przy wyprostowanych kolanach obciąża
kręgosłup. 550 kg, przedmiot umieszczony nieco bliżej stóp w przysiadzie obciąża
kręgosłup. 300 kg, właściwa pozycja przy dz
wiganiu tego ciężaru obciąża kręgosłup, tylko
150 kg [2, s., 122]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
69
Rys. 36. Nieprawidłowe dz
wiganie ciężaru Rys. 37. Prawidłowe, doraz
ne podnoszenie
może doprowadzić do uszkodzenia przedmiotu o masie nie większej niż
wiązadeł kręgosłupa i tzw. jądra 50 kg dla dorosłych pracowników
galaretowatego, znajdującego się uciska równomiernie kolumnę
między kręgami. Uszkodzenie kręgosłupa, a ciśnienie równomiernie
wiązadeł i jądra galaretowatego rozkłada się na  amortyzujące"
nastąpiło w przestrzeni powierzchnie międzykręgowe  D
międzykręgowej  Z [2, s. 123] [2, s. 123]
Kolejnym elementem, który należy dostrzegać w globalnym obciążeniu fizycznym, jest
uciążliwość związana z monotypowością ruchów roboczych, to jest angażowanie
jednostronne mięśni kończyny górnej lub dolnej. Spotykamy się z tym w pracach przy
obsłudze urządzeń zmechanizowanych i częściowo zmechanizowanych, przy których
z zasady mamy do czynienia z obciążeniem tylko określonych grup mięśniowych, co
w konsekwencji może doprowadzić do stanów miejscowego zmęczenia. Oczywiste jest, że
stan tego zmęczenia sprzyja występowaniu zmęczenia ogólnego.
Monotypowość ruchów roboczych jest w zakładach zjawiskiem narastającym,
uwarunkowanym wdrażaniem nowej techniki, w wyniku której dzieli się dotychczasowe
różnorodne czynności, angażując różne mięśnie, na uproszczone operacje ruchowe. Do
typowych prac, w których występuje monotypowość ruchów roboczych, można zaliczyć np.
stanowisko pracy stemplowaczki etykiet, która jedną nogą wykonuje do 10 tysięcy ruchów
dziennie, uruchamiając pedał maszyny stemplującej, stanowisko nożycowego w hucie,
stanowisko obsługi mechanicznego szybkobieżnego młota uruchamianego nożnie, stanowisko
odbieraczki cegieł surowych z półautomatu itp.
Kompleksowe zestawienie elementów, składających się w sumie na szacunkową globalną
ocenę fizycznego obciążenia pracą zawodową na stanowisku roboczym, powinno obejmować:
- wydatek energetyczny, w kilodżulach (kilokaloriach) pracy efektywnej, w okresie
8 lub 6  godzinnego dnia pracy,
- charakterystykę tzw. obciążeń szczytowych przyjmując, że jest to wydatek energetyczny
rzędu 5 10 i więcej kcal/min, oraz jak długo i często występuje,
- nasilenie obciążenia mięśniowego statycznego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
70
- nasilenie monotypowości ruchów roboczych.
Przykłady wykonywanych prac
1. Praca lekka:
- swobodna pozycja siedzÄ…ca:
- lekka praca ręczna (pisanie ręczne, pisanie na maszynie, rysowanie, szycie,
księgowanie),
- praca dłoni i rąk (drobnymi narzędziami stolarskimi i ślusarskimi, kontrola, łączenie
elementów lub sortowanie lekkich materiałów),
- praca rąk i nóg (prowadzenie pojazdu w warunkach normalnych, operowanie
pedałem),
- pozycja stojÄ…ca:
- wiercenie lub toczenie małych sztuk, frezowanie, uzwajanie, skręcanie drobnej
armatury za pomocą narzędzi, okresowe chodzenie z prędkością do 3,5 km/h.
2. Praca umiarkowana:
- praca wykonywana dłońmi lub rękoma z napięciem mięśni (wbijanie, napełnianie),
- praca rąk i nóg (manewrowanie ciężarówką na placu budowy lub ciągnikiem),
- praca rąk i korpusu (praca wykonywana za pomocą młota pneumatycznego, łączenie
pojazdów, tynkowanie, manipulowanie materiałami o średnim ciężarze, pielenie,
radlenie, zbieranie owoców, jarzyn, popychanie lub ciągnięcie lekkich wózków lub
taczek, chodzenie z prędkością od 3,5 do 5,5 m/h, kucie mechaniczne);
3. Praca ciężka:
- intensywna praca rąk i korpusu: transportowanie ciężkich materiałów, szuflowanie, praca
młotem, struganie lub piłowanie, szlifowanie, rzez
bienie twardego drewna, koszenie
ręczne, kopanie, chodzenie z prędkością od 5,5 do 7 km/h,
- popychanie lub ciągnięcie mocno obciążonego ręcznego wózka lub taczek, wyjmowanie
odlewów z formy, układanie bloków betonowych.
Praca bardzo ciężka:
- bardzo intensywna praca wykonywana w tempie bliskim maksymalnemu, praca siekierÄ…,
szuflą, wchodzenie po schodach, pochylni lub drabinie, szybkie chodzenie małymi
krokami, bieganie, chodzenie z prędkością powyżej 7 km/h.
Podnoszenie i dz
wiganie ciężarów
Podnoszenie ciężaru polega na jego przemieszczaniu z niższego poziomu na wyższy
w płaszczyz
nie pionowej; w praktyce podnoszenie ciężaru wiąże się zwykle z jego
równoczesnym przemieszczeniem na pewną odległość w kierunku poziomym. Dz
wiganie
ciężaru polega na jego podniesieniu i jednoczesnym przemieszczeniu na odległość
maksymalnie 2 m. Dz
wiganie ciężaru na odległość większą od 2 m należy traktować jako
podnoszenie i przenoszenie ciężaru. Zasady prawidłowego przenoszenia ciężarów:
- trzymać ciężar tak blisko ciała, jak to tylko jest możliwe (obciążenie wzrasta wraz ze
zwiększaniem odległości między ciężarem a pracownikiem),
A. Postawa nieprawidłowa przy podnoszeniu ciężaru
B. Postawa prawidłowa przy podnoszeniu ciężaru
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
71
- podnosić w zakresie wysokości od dłoni do barków. Jeśli ciężar znajduje się poniżej
wysokości, na jakiej znajdują się dłonie, to należy zastosować odpowiednie pętle, uprząż
lub hak,
- starać się utrzymywać ciężar w rękach jak najkrócej,
- unikać dużej częstotliwości podnoszenia (szybkie tempo),
- podczas podnoszenia minimalizować ruchy tułowia (pochylenia, skłony i skręcenia),
- należy unikać dużych obiektów, które wykraczają poza zasięg rąk oraz ograniczają
widzenie,
- unikać podnoszenia obiektów z przemieszczającym się środkiem ciężkości,
- przenosić ciężar na opuszczanych rękach. Dz
wiganie ciężaru przy zgiętych w stawie
łokciowym rękach zwiększa dwukrotnie obciążenie zaangażowanych mięśni.
Normy transportu ręcznego dla dorosłych
Tabela 5. Mężczyz
ni według Q202, [6, s. 356]
Sposób podnoszenia, przenoszenia
Norma w kg Uwagi
lub przewożenia
Ręczne przenoszenie: Niedopuszczalne jest ręczne
a) przy pracy stałej 30 przenoszenie przedmiotów o masie
b) przy pracy dorywczej 50 przekraczającej 30 kg na wysokość
c) na wysokości do 4 m 30 powyżej 4 m lub na odległość
d) na odległość do 25 m 30 przekraczającą 25 m.
Transport zespołowy:
- przedmioty o długości powyżej 4 m i o ciężarze powyżej 30 kg mogą być przenoszone
przez odpowiednią liczbę pracowników nie mniejszą niż 2, przy czym na jedną osobę
powinna przypadać masa do:
- 25 kg, gdy praca ma charakter stały,
- 42 kg, gdy praca ma charakter dorywczy, dopuszczalne jest wspólne
przemieszczanie przedmiotów o masie do 500 kg.
Prace szczególnie uciążliwe lub szkodliwe dla zdrowia kobiet z uwzględnieniem
najwyższych dopuszczalnych norm przy podnoszeniu, przenoszeniu i przewożeniu ciężarów
przedstawiono w zamieszczonej dalej tabeli.
Tabela 6. Kobiety według Q261 [6, s. 358]
Prace powiązane z wysiłkiem fizycznym i Dopuszczalna
Uwagi
transportem ciężarów oraz wymuszoną pozycją ciała norma
1. Ręczne podnoszenie i przenoszenie ciężarów o masie 12 kg
przekraczajÄ…cej:
dla kobiet w ciąży
3 kg
- przy pracy stałej
i w okresie karmienia
- przy pracy dorywczej 20 kg
(do 4 razy na godzinÄ™ w czasie zmiany roboczej)
dla kobiet w ciąży
5 kg
i w okresie karmienia
2. Ręczne podnoszenie pod górę  po pochylniach, schodach itp.,
których maksymalny kąt nachylenia przekracza 300 a wysokość 8 kg
5 m  ciężarów o masie przekraczającej:
2 kg dla kobiet w ciąży
- przy pracy stałej
i w okresie karmienia
- przy pracy dorywczej 15 kg
(do 4 razy na godzinÄ™ w czasie zmiany roboczej)
4kg dla kobiet w ciąży
i w okresie karmienia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
72
MÅ‚odociani
Prace związane z nadmiernym wysiłkiem fizycznym:
- prace polegające wyłącznie na podnoszeniu, przenoszeniu i przewożeniu ciężarów
oraz prace wymagające powtarzania dużej liczby jednorodnych ruchów,
- prace, przy których najwyższe wartości obciążenia pracą fizyczną, mierzone wydatkiem
energetycznym netto na wykonywanie pracy, przekraczajÄ… dane liczbowe zawarte
w tabeli nr 7,
Tabela 7. Młodociani według Q 262 [6, s. 359]
Dziewczęta Chłopcy
Dorywczo na nim Na 6 godzin Dorywczo na nim Na 6 godzin
10,5 kJ 2300 kJ 12,6 kJ 3030 kJ
- prace załadunkowe i wyładunkowe, przy przewożeniu ciężarów środkami transportu,
przy przetaczaniu beczek, bali, kloców itp.,
- ręczne dz
wiganie i przenoszenie przez jedną osobę na odległość powyżej 25 m
przedmiotów o masie przekraczającej następujące wartości podane w tabeli nr 8,
Tabela 8. Młodociani  przenoszenie na odległość ponad 25 m [6, s. 359]
Przy pracy dorywczej Przy obciążeniu powtarzalnym
Dziewczęta 14 kg 8 kg
Chłopcy 20 kg 12 kg
- ręczne przenoszenie pod górę, w szczególności po schodach, których wysokość
przekracza 5 m, a kÄ…t nachylenia  30°, ciężarów o masie przekraczajÄ…cej nastÄ™pujÄ…ce
wartości podane w tabeli nr 9.
Tabela 9. Młodociani  ręczne przenoszenie pod górę [6, s. 360]
Przy pracy dorywczej Przy obciążeniu powtarzalnym
Dziewczęta 10 kg 5 kg
Chłopcy 15 kg 8 kg
Prace wymagające stale wymuszonej i niewygodnej pozycji ciała:
- prace wykonywane w pozycji pochylonej lub w przysiadzie,
- prace wykonywane w pozycji leżącej, na boku lub na wznak, w tym w szczególności
przy naprawach pojazdów mechanicznych,
- prace wykonywane na kolanach, w tym w szczególności przy ręcznym cyklinowaniu
podłóg, przy pracach brukarskich i posadzkarskich.
Wykaz niektórych rodzajów prac wzbronionych młodocianym, przy których zezwala się
na ich zatrudnianie w wieku powyżej 16 lat. Prace związane z nadmiernym wysiłkiem
fizycznym:
- prace polegające na podnoszeniu i przenoszeniu ciężarów o masie i na odległości
nieprzekraczające wartości określonych powyżej w tabelach oraz prace wymagające
powtarzania dużej liczby jednorodnych ruchów,
- przewożenie przez chłopców na taczkach jednokołowych na odległość do 50 m ładunków
o masie do 50 kg po powierzchni gładkiej, utwardzonej lub po pomostach zbitych z desek
trwale zamocowanych, jeżeli pochylenie powierzchni nie przekracza 2%,
- przewożenie przez chłopców na wózkach 2 kołowych poruszanych ręcznie na odległość
do 100 m po powierzchni gładkiej ładunków o masie do 80 kg, jeżeli pochylenie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
73
powierzchni nie przekracza 2%, a po powierzchni nierównej ciężarów do 50 kg, jeżeli
pochylenie powierzchni nie przekracza 1%,
- przewożenie na wózkach 3 lub 4 kołowych poruszanych ręcznie na odległość do 150 m
ładunków o masie: dziewczętom do 50 kg oraz chłopcom do 80 kg, jeżeli pochylenie
powierzchni nie przekracza 2%,
- przewożenie na odległość do 200 m ładunków w wagonikach, kolebach
przemieszczanych ręcznie po szynach o masie: dziewczętom do 300 kg oraz chłopcom do
400 kg, jeżeli pochylenie toru nie przekracza 1%.
W ciągu doby łączny czas wykonywania czynności wymienionych powyżej, nie może
przekraczać 1/3 czasu pracy młodocianego. Masa ładunków, o których mowa powyżej,
obejmuje również masę urządzenia transportującego.
Zagrożenia dla środowiska
Ludzie dokonali wielu zmian w otaczającym ich świecie, a niektóre z tych zmian
charakteryzują się konsekwencjami. W miarę przybywania ludności, potrzeba coraz więcej
miejsca w miastach i nowych obszarów do produkcji żywności. Ziemia zostaje ogołocona ze
swego naturalnego środowiska, ze zwierząt i roślin, z których wiele gatunków wymarło już
bezpowrotnie, a inne są zagrożone. Uprzemysłowienie jest także poważnym zagrożeniem dla
środowiska naturalnego. Zanieczyszczenie jest jednym z tego przykładów. Fabryki zrzucają
szkodliwe substancje chemiczne do rzek i mórz, powodując ginięcie wielu gatunków ryb
i roślin. Uważa się, że produkcja freonu (CFCs) jest odpowiedzialna za uszkadzanie
ochronnej warstwy ozonu w atmosferze Ziemi, która z kolei chroni naszą planetę przed
zgubnym promieniowaniem słonecznym docierającym do powierzchni. Freon jest używany
najczęściej w aerozolach i lodówkach. Kiedy jest wypuszczany do atmosfery ziemskiej
niszczy ochronny ozon. Dziura w warstwie ozonu jest największa nad Antarktydą.
Zanieczyszczenie powietrza jest spowodowane przez spaliny z pojazdów, kominów
fabrycznych i elektrowni. Toksyczne gazy, takie jak dwutlenek siarki, mieszajÄ… siÄ™
z deszczem i mgłą powodując opady tzw.  kwaśnych deszczów . Kiedy taki deszcz opada,
zabija rośliny na dużym obszarze. Spalanie paliw także powoduje zanieczyszczenie powietrza
dwutlenkiem węgla. Dwutlenek węgla i freon są tzw. gazami cieplarnianymi.
W prawidłowych proporcjach gazy cieplarniane powodują, że atmosfera ziemska nie jest ani
zbyt gorąca ani zbyt zimna. Ale jeżeli ilość gazów cieplarnianych wzrasta, klimat na Ziemi
ulega ociepleniu. Ta zmiana w klimacie, nazywana globalnym ociepleniem, może mieć
zgubne skutki dla ludzkości. Lód w regionach polarnych może stopnieć, powodując
zalewanie nizinnych terenów. Zmiany w klimatycznym wzorze na całym świecie mogą
prowadzić do gwałtownych burz i długich okresów suszy.
W kontekście tych zagrożeń należy zadać sobie pytanie, jak mogę wpłynąć na ochronę
środowiska na swoim stanowisku pracy?
Aby odpowiedzieć sobie na to pytanie przeanalizujmy ogólnie stanowisko pracy
mechanika automatyki przemysłowej i urządzeń precyzyjnych z uwzględnieniem
występujących tam substancji i materiałów niebezpiecznych oraz procesów technologicznych
wraz ze sposobami eliminowania zagrożeń przez nie emitowanych. Analizę przedstawia
tabela nr 10.
Tabela 10. Przykładowa analiza zagrożeń na stanowisku pracy [pracowanie własne]
Substancje i materiały niebezpieczne
Lp. Sposoby eliminowania zagrożeń
oraz procesy technologiczne
Wylewanie po zużyciu do oznaczonych pojemników (tzw.
1. Oleje i smary
segregacja)
2. Materiały kolorowe (miedz
, aluminium) Składować w oznaczonych pojemnikach
Przechowywać w hermetycznych pojemnikach, chronić przed
3. Rozpuszczalniki oraz kwasy
odparowywaniem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
74
Składować w odpowiednio oznaczonych pojemnikach,
4. Zużyte baterie i akumulatory
niedopuszczać do wylania się z nich elektrolitu.
Przed segregacją, zmniejszyć ich objętość przez odpowiednie
5. Zużyte opakowania
złożenie lub pocięcie.
Procesy technologiczne emitujące pyły i
6. Stosować instalację wyciągową z filtrami.
opary
Wyłączać urządzenia oraz ich oświetlenie po zakończeniu ich
7. Procesy energochłonne
pracy.
Segregacja odpadów w odpowiednich pojemnikach
8. Procesy montażowe
w celu ich utylizacji (ponownej przeróbce).
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaki znak powinien znajdować się na nowych maszynach, urządzeniach technicznych,
które spełniają wymagania BHP w zakresie użytkowania przez pracowników podczas
pracy?
2. Co składa się na obciążenie fizyczne pracą?
3. Co należy uwzględnić przeprowadzając ocenę wielkości i strukturę obciążenia pracą
fizycznÄ… na konkretnym stanowisku pracy?
4. W jaki sposób właściwie dz
wigać ciężary, aby zapobiec wypadkom uszkodzenia
kręgosłupa w pracy?
5. Jakie przedsięwzięcia techniczne  organizacyjne ograniczają nadmierny wydatek
energetyczny, obciążenie statyczne i monotypowość ruchów?
6. Co wpływa na psychiczne obciążenie pracą?
7. W jaki sposób na obciążenie psychiczne pracą wpływa monotonia pracy oraz jej
nasilenie?
8. Jakie normy transportu ręcznego przewidziano dla osób dorosłych?
9. Jakie normy transportu ręcznego przewidziano dla osób młodocianych?
10. Jakie prace wzbrania się wykonywać młodocianym powyżej 16 lat?
11. W jaki sposób możesz eliminować zagrożenia dla środowiska na twoim stanowisku
pracy?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ zasady ochrony środowiska na stanowisku pracy.
Sposób wykonywania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wypisać samodzielnie główne z
ródła zagrożeń dla środowiska na stanowisku pracy,
2) określić kilka przykładów zagrożeń środowiska stanowisku pracy,
3) określić sposoby ich eliminowania,
4) wyciągnąć wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru formatuA4,
- przybory do pisania rysowania,
- normy dotyczące oznaczeń nakazu stosowania środków ochrony środowiska na
stanowisku pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
75
Ćwiczenie 2
Określ, jaki wydatek energetyczny w KJ lub kcal w ciągu 7 godzin Twojego dnia
roboczego (w szkole lub zajęciach praktycznych) odpowiada pojęciu pracy lekkiej, średniej,
ciężkiej lub bardzo ciężkiej?
Sposób wykonywania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić aspekty przyczynowo-skutkowego wydatku energetycznego,
2) wyjaśnić pojęcia pracy lekkiej, średnio ciężkiej i bardzo ciężkiej,
3) przyporządkować zmiany wydatku energetycznego dla konkretnego przypadku pracy,
4) dokonać oceny i zaszeregowania pracy do konkretnego rodzaju pracy,
5) zaprezentować wyniki w formie plakatu,
6) wyciągnąć wnioski z dyskusji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru formatu A4,
- przybory do pisania rysowania,
- arkusz formatu A2 do metody metaplanu,
- zestaw foliogramów z tekstem przewodnim,
- taśma samoprzylepna,
- rzutnik.
4.8.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozpoznać na wyrobach znak deklaracji zgodności wymogów BHP
w zakresie użytkowania wyrobów? ð ð
2) ocenić, co należy uwzględnić przy ocenie wielkości i struktury
obciążenia pracÄ… fizycznÄ…? ð ð
3) określić, czy wydatek energetyczny zależy od rodzaju pracy?
ð ð
4) określić, jak dz
wigać ciężar aby nie spowodować uszkodzenia
krÄ™gosÅ‚upa? ð ð
5) określić, jakie są normy transportu ręcznego dla dorosłych
w różnych aspektach jego pracy? ð ð
6) określić, jakie są normy transportu ręcznego dla młodocianych
w pracy dorywczej i powtarzalnej? ð ð
7) określić, co nazywamy psychicznym obciążeniem pracą?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
76
4.9. Pierwsza pomoc przy urazach mechanicznych, porażeniu
prÄ…dem elektrycznym, zatruciach substancjami
chemicznymi
4.9.1. Materiał nauczania
Przez pojęcie pierwszej pomocy rozumiemy szybkie, zorganizowane działanie
prowadzone przez osoby (osobę) z otoczenia ofiary nieszczęśliwego wypadku. Sprawne
i w miarę kompetentne działanie przy udzielaniu pierwszej pomocy ma decydujące znaczenie
dla dalszych rezultatów leczenia przez personel medyczny i decyduje o życiu osoby
poszkodowanej. Pierwszej pomocy zwykle udziela się na miejscu wypadku. Jeżeli świadkami
wypadku jest więcej osób, jedna z nich powinna objąć kierownictwo akcją ratowniczą
do czasu przybycia pomocy medycznej.
Ogólne zasady udzielania pierwszej pomocy
Postępowanie osoby (osób) ratującej powinno wyglądać następująco:
- ocena zdarzenia, podjęcie działania,
- jak najszybsze usunięcie czynnika działającego na poszkodowanego,
- ocena zaistniałego zagrożenia dla życia poszkodowanego:
- sprawdzenie tętna,
- sprawdzenie oddechu oraz drożności dróg oddechowych,
- ocena stanu przytomności,
- ustalenie rodzaju urazu (rany, złamania itp.),
- zabezpieczenie chorego przed możliwością dodatkowego urazu lub innego zagrożenia
(np. wyniesienie poszkodowanego z miejsca działania czynników toksycznych),
- wezwanie pomocy medycznej (lekarza, pogotowia ratunkowego itd.),
- zorganizowanie transportu poszkodowanego (jeśli lekarz nie może szybko przybyć).
Pierwsza pomoc przy urazach mechanicznych
Zranienia
Raną nazywamy urazowe uszkodzenia tkanek, połączone z przerwaniem skóry lub błony
śluzowej. W zależności od przedmiotu uszkadzającego oraz stopnia uszkodzenia
rozróżniamy:
- rany cięte  zadane ostrym przedmiotem lub narzędziem, np. nóż, brzeg blachy itp.,
- rany rąbane  zadane z pewną siłą ostrym narzędziem lub przedmiotem (np. spadającym).
Rany te zwykle są głębokie i dochodzą niekiedy do kości,
- rany kłute  zadane zwykle ostro zakończonym narzędziem, jak: gwóz
dz
, scyzoryk,
wkrętak itp. Rany te mają niewielkie otwory kłucia, ale często głębokie, szczególnie
groz
ne, gdy dotyczą np. powłok brzusznych,
- rany szarpane  powstają najczęściej w wyniku pochwycenia np. przez wirujące części
maszyn itp.
Pierwsza pomoc przy zranieniu:
- natychmiastowe zatrzymanie krwotoku,
- usunięcie z rany ciał obcych (tylko widocznych i których usunięcie nie sprawia
trudności),
- zabezpieczenie rany przed zakażeniem przez oczyszczenie okolicy rany woda utlenioną
lub spirytusem w promieniu 4 5 cm począwszy od brzegów rany na zewnątrz (głębokich
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
77
ran nie należy przemywać żadnymi płynami antyseptycznymi ani wycierać, a jedynie
pokryć jałowym opatrunkiem i zabandażować),
- w przypadku rany zanieczyszczonej spłukać obficie 3% roztworem wody utlenionej,
- miejsce zranione przykryć wyjałowioną gazą, nałożyć na nią ligninę lub watę,
- opatrunek umocować bandażem, przylepcem, chustą trójkątną  w zależności
od wielkości zranienia,
- wszystkich chorych (zranionych) z poważniejszymi uszkodzeniami należy kierować
natychmiast do szpitala. Właściwa pomoc lekarska powinna być udzielona do 6 do 8
godzin od chwili zranienia.
Ranny, którego rany zanieczyszczone są ziemią lub kurzem, powinien obowiązkowo
otrzymać surowicę przeciwtężcową.
Krwotoki
Krwotokiem nazywamy szybki i obfity wylew krwi z uszkodzonego naczynia
krwionośnego. Wypływanie krwi wolne i skąpe nazywamy krwawieniem. Krwotoki
w zależności od drogi wypływu dzielimy na;
- zewnętrzne, gdy krew wypływa na zewnątrz zarówno z ciała, jak i z otworów naturalnych
(jama ustna, nos, odbytnica itp.),
- wewnętrzne, gdy krew dostaje się do jam ciała (np. jamy otrzewnej, opłucnej,
osierdziowej itd.).
W zależności od rodzaju uszkodzonego naczynia wyróżniamy krwotoki:
- żylne,
- tętnicze,
- miąższowe (uszkodzenia wątroby, śledziony),
- mieszane.
Pierwsza pomoc przy krwotoku  upływ krwi z tętnic zatrzymuje się doraz
nie przez:
- ucisk palcami krwawiÄ…cego naczynia:
- tętnicę przyciska się do kości powyżej miejsca zranienia, a przy krwotokach z tętnicy
szyjnej i skroniowej  poniżej miejsca zranienia,
- przy krwotoku z rany na kończynie koniecznie unieść ją do góry,
- ucisnąć należy silnie kciukiem, czterema palcami lub pięścią.
- założenie opatrunku uciskowego:
- doraz
nie zatrzymać krwawienie (ucisk palcami),
- położyć opatrunek z jałowej gazy (kilkakrotnie złożony),
- mocno zabandażować.
Krwotoki wewnętrzne mogą powstać w wyniku:
- choroby, np. gruz
licy, wrzodów żołądka, nowotworów płuc,
- upadku z wysokości,
- uderzenia,
- zgniecenia.
Pierwsza pomoc  jak najszybsze oddanie chorego pod opiekÄ™ lekarza.
ZÅ‚amania
Złamaniem jest przerwanie ciągłości kości, np. na skutek urazu mechanicznego (złamanie
może być także wynikiem procesu chorobowego). Złamania dzielimy na:
- zamknięte, gdzie przy uszkodzeniu kości i okolicznych tkanek (mięśnie, nerwy, naczynia
krwionośne) nie ulega uszkodzeniu skóra,
- otwarte, gdzie oprócz przerwania ciągłości kości występują uszkodzenia skóry i mięśni.
Objawy złamania:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
78
- znaczna bolesność w miejscu urazu nasilająca się przy dotykaniu i wszelkich próbach
ruchu,
- niemożność poruszania złamaną kończyną,
- zmiana zarysu kości, znaczna w złamaniach z przemieszczeniem kości,
- przy złamaniu kręgosłupa  dodatkowo czasem porażenie kończyn górnych i dolnych,
- przy złamaniach żeber  ból przy każdym oddechu, a także kaszel lub ucisk na klatkę
piersiowÄ…,
- przy złamaniu miednicy  ból przy siadaniu i przy każdej próbie wstania.
Pierwsza pomoc przy złamaniu:
- założyć jałowy opatrunek na ranę (w przypadku złamania otwartego),
- unieruchomić złamaną kończynę, stosując zasadę unieruchamiania dwóch sąsiadujących
ze złamaniem stawów (np. przy złamaniu kości przedramienia: staw nadgarstkowy i staw
łokciowy)  do unieruchamiania kończyn należy stosować specjalne szyny druciane
Kramera, a przy ich braku inne środki, np. deszczułki, chusty trójkątne, bandaże
(stosowane np. przy unieruchamianiu zdrowej kończyny),
- przy złamaniu kończyn górnych, podudzia i żeber chorego można przenosić i przewozić
w pozycji siedzÄ…cej,
- przy złamaniu uda, miednicy i kręgosłupa  tylko w pozycji leżącej,
- przy złamaniu kręgosłupa chory musi być ułożony na twardym podłożu (np. deski,
drzwi),
- podać środki przeciwbólowe,
- zapewnić transport do lekarza.
Zwichnięcia
Zwichnięciem nazywamy częściowe lub całkowite przemieszczenie się jednej lub kilku
kości w obrębie stawu. Oprócz przemieszczenia dochodzi do uszkodzenia torebki stawowej
i wiązadeł.
Objawy zwichnięcia:
- ostry ból występujący w stawie,
- zniekształcenie stawu,
- zniesienie lub ograniczenie ruchu w stawie.
Pierwsza pomoc przy zwichnięciu:
- przyłożyć zimny okład na zwichnięty staw (np. z altacetu),
- unieruchomić go za pomocą szyny i opaski,
- podać środki przeciwbólowe,
- przewiez
ć chorego do lekarza (przy zwichnięciach stawów kolanowego, biodrowego
i skokowego  w pozycji leżącej).
Pierwsza pomoc przy urazach termicznych
Oparzenia to uszkodzenia tkanek miękkich (skóry, błon śluzowych, a w oparzeniach
głębszych także tkanki podskórnej i mięśni) spowodowane działaniem energii:
- cieplnej (wysoka temperatura),
- chemicznej (żrące, parzące związki chemiczne),
- elektrycznej (działanie prądu elektrycznego),
- promieniowania (promieniowanie podczerwone, elektromagnetyczne wysokiej
częstotliwości, laserowe, jonizacyjne).
Stan oparzenia zależny jest od:
- stopnia oparzenia,
- umiejscowienia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
79
- wielkości powierzchni oparzonej.
Ze względu na głębokość uszkodzenia skóry lub tkanki podskórnej wyróżnia
się 4 stopnie oparzeń:
- I stopień  pojawienie się na skórze zaczerwienienia z towarzyszącym piekącym bólem,
II stopień  pojawienie się pęcherzyków na podłożu rumieńcowym wypełnionych płynem
surowiczym oraz silnym bólem,
- III stopień  oparzenie dotyczy także tkanki podskórnej, skóra przybiera barwę białą,
szarÄ… lub ciemnobrÄ…zowÄ…,
- IV stopień  zwęglenie tkanek i daleko posunięta martwica.
Pierwsza pomoc przy oparzeniu:
- przerwać kontakt z czynnikami parzącymi,
- zmniejszyć występujący ból przez polewanie czystą zimną wodą przez kilkanaście minut
(oprócz zmniejszenia bólu, woda zapobiega powstawaniu głębokich oparzeń) oraz przez
podawanie środków przeciwbólowych. W przypadku oparzenia związkami chemicznymi
należy je zmyć pod silnym strumieniem zimnej wody,
- zabezpieczyć oparzoną powierzchnię przed zakażeniem opatrunkiem (jałowa gaza) przy
oparzeniach I, II i III stopnia małych powierzchni ciała oraz przykrycie czystymi
prześcieradłami, serwetami, rozwiniętymi płatami gazy przy oparzeniach dużych
powierzchni ciała,
- zapewnić poszkodowanemu możliwie szybko opiekę lekarską.
Odmrożenia są to uszkodzenia tkanek miękkich wywołane miejscowym działaniem
zimna. Rozróżnia się trzy stopnie odmrożeń:
- I stopień  zblednięcie i zdrętwienie odmrożonej części ciała, pieczenie skóry,
- II stopień  oprócz sinoczerwonego zabarwienia skóry pojawiają się pęcherze
wypełnione płynem surowicowym,
- III stopień  dochodzi do martwicy tkanek.
Pierwsza pomoc przy odmrożeniu:
- odmrożone miejsca stopniowo ogrzać (przy I stopniu),
- nałożyć jałowy opatrunek (II, III stopień),
- podać środki przeciwbólowe (II, III stopień),
- przewiez
ć chorego do szpitala (II, III stopień),
- przy wszystkich stopniach odmrożenia podawać ciepłe płyny do picia.
Pierwsza pomoc przy porażeniu prądem elektrycznym
Skutek działania prądu na organizm człowieka może być następujące:
- miejscowe, w postaci oparzenia,
- ogólne w postaci zaburzeń rytmu serca, włącznie z niebezpieczeństwem zatrzymania
krążenia.
Pierwsza pomoc przy porażeniu prądem elektrycznym:
- natychmiast uwolnić porażonego spod działania prądu elektrycznego przez:
- wyłączenie napięcia właściwego obwodu elektrycznego,
- odciągnięcie porażonego od urządzeń będących pod napięciem (należy pamiętać
o stosowaniu przez ratujÄ…cego odpowiedniego zabezpieczenia siebie przed
porażeniem),
- w zależności od stanu porażonego zastosować odpowiednie czynności ratownicze:
- przy zatrzymaniu oddechu  sztuczne oddychanie,
- przy zatrzymaniu czynności serca  masaż serca,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
80
- przy oparzeniach, krwotokach, zranieniach itd. postępować, zgodnie z procedurą
pomocy.
Sztuczne oddychanie metodÄ… usta usta
Pierwszą czynnością jest zapewnienie drożności dróg oddechowych przez ułożenie
poszkodowanego w pozycji na plecach na twardym podłożu oraz odchylenie głowy ku tyłowi.
Oceniamy stan jamy ustnej, usuwamy protezy, ciała obce, aby zapewnić drożność dróg
oddechowych. Następnie:
- prowadzący sztuczne oddychanie klęka z boku poszkodowanego,
- żuchwę wraz z głową odchylamy ku górze i ku tyłowi,
- przy każdorazowym wdmuchiwaniu powietrza do ust chorego należy zatykać mu nos
palcami wolnej ręki,
- wdmuchiwanie powietrza do ust chorego każdorazowo poprzedzone jest głębokim
wdechem ratownika. Prawidłowa objętość wdmuchiwanego powietrza do płuc
sygnalizowana jest uniesieniem siÄ™ klatki piersiowej poszkodowanego,
- po odjęciu ust od ust chorego klatka piersiowa na skutek sprężystości jej ścian opada
i wysłuchuje się szmer biernego wydechu poszkodowanego,
- częstotliwość sztucznego oddychania  l wdmuchnięcie co 5 sekund.
Pośredni masaż serca
Jest zabiegiem wykonywanym jednocześnie ze sztucznym oddychaniem i obie
te czynności muszą być ze sobą zsynchronizowane. Kolejne czynności przy wykonywaniu
masażu serca:
- ratowany spoczywa w pozycji leżącej na wznak na twardym podłożu, tak jak przy
prowadzeniu sztucznego oddychania,
- prowadzący masaż serca klęka z boku poszkodowanego,
- dłonie ułożone jedna na drugiej kładziemy na 1/3 dolnej części mostka, mając
wyprostowane przedramiona w obu stawach Å‚okciowych,
- ucisk wykonujemy dynamicznie, przenosząc ciężar tułowia na wyprostowane
przedramiona,
- warunkiem skuteczności masażu serca jest obniżenie się poziomu mostka o około 4 cm
oraz pojawienie się tętna na obwodzie, tzn. na tętnicach szyjnych lub udowych,
- masaż wykonywany jest z częstotliwością około 60 razy na minutę.
Zgodnie z wytycznymi udzielania pierwszej pomocy:
1) nie zaleca się badania tętna przez laików jako kryterium rozpoznawania ustania krążenia
krwi; zaleca się natomiast obserwację, czy po wykonaniu dwóch wdmuchnięć
rozpoczynających sztuczne oddychanie poszkodowany poruszył się lub/i zakaszlał. Jeżeli
po wykonaniu dwóch wdmuchnięć rozpoczynających sztuczne oddychanie,
poszkodowany poruszył się lub/i zakaszlał, oznacza to, że ma zachowaną pracę serca
i nie należy uciskać mostka (w trakcie dalszej wentylacji należy nadal obserwować, czy
poszkodowany porusza się lub kaszle). Jeżeli natomiast poszkodowany nie porusza się
lub nie kaszle po wdmuchnięciach, należy rozpocząć reanimację,
2) podczas reanimacji należy stosować proporcję wdmuchnięć do uciśnięć 2 30 (z 2005
decyzja Europejska Rada ds. Reanimacji i Resuscytacji),
3) do ust nieprzytomnego poszkodowanego zaleca się zaglądać dopiero po, a nie przed
odchyleniem głowy. Najkorzystniej do czynności sztucznego oddychania nadaje się
fantom, który jest aktywnym modelem człowieka w skali rzeczywistej i pozwala
w sposób realistyczny przećwiczyć  skuteczność sztucznego oddychania metodą usta 
usta wraz z pośrednim masażem serca.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
81
Pierwsza pomoc przy zatruciach chemicznych
Ze względu na drogę wchłonięcia trucizny rozróżniamy zatrucia przez: drogi oddechowe,
przewód pokarmowy, skórę.
Pierwsza pomoc przy zatruciu chemicznym drogÄ… oddechowÄ…:
- usunąć chorego z miejsca, w którym nastąpiło zatrucie i zapewnić mu świeże powietrze,
- rozluz
nić wszystkie uciskające części ubioru,
- zdjąć odzież w przypadku zanieczyszczenia jej środkami trującymi,
- zapewnić zatrutemu bezwzględny spokój,
- zabezpieczyć chorego przed utratą ciepła przez okrycie go np. kocem,
- w przypadku braku akcji serca i oddychania (bezwzględnie pamiętając o skontrolowaniu
drożności dróg oddechowych) rozpocząć sztuczne oddychanie i masaż serca,
- w razie wystąpienia drgawek zabezpieczyć chorego przed przegryzieniem języka (włożyć
między zęby np. kawałek drewna).
Pierwsza pomoc przy zatruciach chemicznych drogÄ… pokarmowÄ…:
- usunąć truciznę z żołądka przez spowodowanie wymiotów (drażnienie palcem tylnej
ściany gardła lub podanie do wypicia szklanki bardzo słonej wody),
- podać odtrutkę (po ustąpieniu wymiotów), np. zwykłą wodę (rozcieńcza i zobojętnia
truciznę), zawiesinę węgla aktywnego lub wodny roztwór białka kurzego (2 białka na
szklankÄ™ wody),
- ponownie spowodować wymioty.
Pierwsza pomoc przy zatruciach chemicznych przez skórę:
- rozebrać zatrutego,
- zmyć skórę strumieniem wody, dbając o to, aby strumień wody ze spłukaną trucizną nie
skaził zdrowych części ciała.
Jak najszybciej wezwać lekarza lub zapewnić transport chorego do szpitala. Należy
ustalić i określić lekarzowi nazwę substancji trującej, a przy truciznach nieznanych zebrać
pierwsze wymiociny i przekazać lekarzowi, co umożliwi przeprowadzenie analizy i ułatwi
leczenie.
Uzupełnieniem opisów tekstowych są rysunki o numerach od 38 do 45.
Rys. 38. Unieruchomienie nieprzytomnego w bocznej pozycji
z utrzymanym oddychaniem [7, foliogram 166]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
82
Rys. 39. Badanie tętna tętnicy szyjnej [7, foliogram 166]
Rys. 40. Udrożnienie górnych dróg oddechowych [7, foliogram 166]
Rys. 41. Ułożenie głowy przy sztucznym oddychaniu:
a) nieprawidłowe  język zapada do gardła, b) prawidłowe
[7, foliogram 166]
Rys. 42. Sztuczne oddychanie metodą usta usta z użyciem ustnika; kciukami
ratownik zaciska nos ratowanego zamiast ustnika można użyć maski
[7, foliogram 167]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
83
Rys. 43. Zasada zewnętrznego masażu serca: 1  mostek, 2  serce, 3  kręgosłup [7, foliogram 167]
Rys. 44. Poprawne ułożenie ręki na mostku [7, foliogram 167].
Rys. 45. Reanimacja prowadzona przez dwóch ratowników [7, foliogram 167]
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Określ, jak powinno wyglądać postępowanie osób lub osoby ratującej, udzielającej
pierwszej pomocy?
2. Określ, w jakich stanach zagrożenia zdrowia i życia, spowodowanych wypadkami przy
pracy najczęściej udziela się pierwszej pomocy?
3. Określ, czy ranny, którego rany zostały spowodowane zanieczyszczonymi ostrzami
lub zostały zabrudzone ziemią powinny być specjalnie traktowane?
4. Określ, jak popularnie nazwać szybki obfity wylew z uszkodzeniem naczyń
krwionośnych i jak mu zapobiegać?
5. Określ, jakie są objawy złamania i jak udzielać pierwszej pomocy w tych stanach?
6. Określ, na ile stopni dzielimy odmrożenie, oparzenie ze względu na głębokość
uszkodzenia skóry?
7. Określ, jakie są efekty porażenia prądem i jak udzielać pierwszej pomocy?
8. Określ, na czym polega sztuczne oddychanie metoda usta  usta?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
84
9. Jakie są kolejne czynności pośredniego masażu serca?
10. Jakie są kolejne czynności podczas udzielania pierwszej pomocy w przypadku zatruć
chemicznych?
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Udziel pierwszej pomocy pracownikowi w stanach zagrożenia życia i zdrowia na
stanowisku pracy.
Sposób wykonywania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wypisać podstawowe zasady udzielania pierwszej pomocy na podstawie prezentacji
metody na filmie instruktażowym,
2) wykonać czynności ratownicze adekwatne do przydzielonego zadania,
3) skonsultować z prowadzącym zajęcia sposób przeprowadzenia ćwiczenia,
4) sprawdzić kompletność stanowiska ćwiczeniowego,
5) zapoznać się z instrukcją działania fantomu i przeprowadzić ćwiczenie,
6) ocenić efekt końcowy podjętych działań,
7) wyciągnąć wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru formatu A4.
- materiał i przybory rysunkowe,
- fantom do przeprowadzenia ćwiczeń,
- zestaw ratowniczy pierwszej pomocy,
- film o tematyce, Pierwsza pomoc przedlekarska, Gdańsk OD i DK, 2005.
Ćwiczenie 2
Określ kolejność postępowanie w przypadku porażenia prądem elektrycznym.
Sposób wykonywania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wypisać kolejność działań ratowniczych w przypadku porażenia prądem,
2) obejrzeć film dydaktyczny omawiający postępowanie ratownicze w przypadku porażenia
prÄ…dem,
3) przećwiczyć symulację ratowniczą z udziałem kolegi,
4) wyciągnąć praktyczne wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru formatu A4.
- materiał i przybory rysunkowe,
- film o tematyce, BHP przy obsłudze urządzeń elektrycznych, Gdańsk OD i DK 2004.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
85
4.9.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić, kto jest zobowiązany udzielić pomocy poszkodowanemu
na miejscu wypadku? ð ð
2) określić najczęstsze urazy podczas wypadku?
ð ð
3) zdefiniować zranienie?
ð ð
4) zdefiniować krwotok?
ð ð
5) zdefiniować złamanie i zwichnięcie?
ð ð
6) zdefiniować uraz termiczny?
ð ð
7) zdefiniować zatrucie chemiczne?
ð ð
8) wyjaśnić zasadę przeprowadzania oddychania metodą usta usta?
ð ð
9) wyjaśnić przeprowadzenie pośredniego masażu serca?
ð ð
10) wyjaśnić udzielanie pomocy w przypadku zatruć i oparzeń
kwasami? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
86
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcje.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zaznaczyć odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcje z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielanie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 35minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
87
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Znowelizowany Kodeks pracy uściślił zakres obowiązków i uprawnień pracodawców.
Zgodnie z nim pracodawca ponosi odpowiedzialność za
a) siebie samego.
b) siebie i swoją najbliższą rodzinę.
c) stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy.
d) stan bezpieczeństwa pracy w zakładzie pracy.
2. W razie stwierdzenia bezpośredniego zagrożenia dla życia i zdrowia pracowników, osoba
kierujÄ…ca pracownikami jest zobowiÄ…zana do
a) bieżącej kontroli tego zagrożenia.
b) tylko jego oceny i spisania wniosków.
c) niezwłocznego przerwania pracy.
d) niezwłocznego wstrzymania pracy i podjęcia działania w celu wyeliminowania tego
zagrożenia.
3. Znowelizowany Kodeks Pracy uściślił zakres obowiązków pracowników. Zgodnie z nim
pracownik odpowiada za
a) swoich współpracowników.
b) przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie
i na swoim stanowisku pracy.
c) przestrzeganie tylko wybranych przez siebie zasad i przepisów BHP.
d) wybór szkolenia i polecenia przełożonych.
4. Do głównych uprawnień pracownika zaliczamy
a) zachowanie prawa do wynagrodzenia w przypadku oddalenia siÄ™ z miejsca
zagrożenia lub powstrzymania się od wykonania pracy.
b) zachowanie prawa do wynagrodzenia w przypadku oddalenia siÄ™ z miejsca
zagrożenia, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego, jeśli powstrzymanie
się od wykonania pracy nie usuwa bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia lub życia.
c) zachowanie prawa do oddalenia się z miejsca zagrożenia nie powiadamiając o tym
swojego przełożonego oraz swoich współpracowników.
d) zachowanie prawa do wynagrodzenia w przypadku oddalenia siÄ™ z miejsca
zagrożenia, jeśli nie powiadomił o tym swojego przełożonego mimo że wszystkie
zagrożenia dla jego zdrowia i życia na stanowisku pracy zostały usunięte.
5. Państwowy nadzór nad warunkami pracy sprawują miedzy innymi
a) ZwiÄ…zki zawodowe.
b) Biuro Ochrony RzÄ…du.
c) Państwowa Inspekcja Pracy.
d) Społeczna Inspekcja Pracy.
6. Głównymi zadaniami Państwowej Inspekcji Pracy są
a) nadzór nad warunkami sanitarnymi w zakładzie pracy.
b) nadzór i kontrola przestrzegania przez zakład pracy prawa pracy, a w szczególności
przepisów i zasad BHP.
c) uzgadnianie dokumentacji urządzeń technicznych na zgodność z ich eksploatacją.
d) uzgadnianie układów zbiorowych pracy regulujących zasady BHP w zakładzie
pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
88
7. Do pomieszczeń higieniczno sanitarnych należą
a) umywalnie i pomieszczenia z natryskami.
b) pomieszczenia higieny osobistej kobiet.
c) palarnie.
d) pomieszczenia do prania i odkażania.
8. Minimalna temperatura w pomieszczeniu gdzie wykonywana jest lekka praca fizyczna
lub praca biurowa powinna wynosić
a) 15 C°.
b) 17 C°.
c) 16 C°.
d) 14 C°.
9. Pomieszczenia przeznaczone na pobyt czasowy to pomieszczenia, w których
a) przebywanie tych samych osób w ciągu doby trwa do 2h.
b) przebywanie tych samych osób w ciągu doby trwa od 2h 4h.
c) przebywanie tych samych osób w ciągu doby trwa dłużej niż 4h.
d) przebywanie tych samych osób w ciągu doby trwa od 3h 5h.
10. Określenie  Najwyższe Dopuszczalne Natężenie NDN czynników szkodliwych odnosi
siÄ™ do
a) substancji toksycznej.
b) mikroklimatu gorÄ…cego.
c) hałasu.
d) substancji drażniących.
11. Instrukcję bezpiecznej obsługi powinny mieć
a) wyłącznie maszyny i urządzenia w zakładach produkcyjnych.
b) wszystkie maszyny i urzÄ…dzenia.
c) tylko maszyny i urządzenia stanowiące największe zagrożenie.
d) tylko te maszyny na których aktualnie pracują pracownicy.
12. Pracodawca jest zobowiązany dostarczyć pracownikowi środki ochrony indywidualnej
a) które uzyskały wymagany certyfikat na znak bezpieczeństwa.
b) które uzyskały wymagania na znak jakości Q.
c) które uzyskały wymagany certyfikat na znak bezpieczeństwa oraz posiadają
deklaracje zgodności i oznaczenia CE.
d) które uzyskały wymagany certyfikat na znak bezpieczeństwa lub posiadają
deklaracje zgodności.
13. Do środków ochrony zbiorowej należą
a) kaski chroniące pracowników przed upadkiem przedmiotów z wysokości.
b) okulary chroniÄ…ce wzrok w pracy na szlifierce.
c) maski przeciwpyłowe, wydawane pracownikom pracującym w warunkach
przekroczeniu NDS zapylenia.
d) stanowiskowe wyciÄ…gi wentylacyjne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
89
14. Młotek, u którego wykryto pęknięcie trzonka należy
a) pęknięcie naprawić sklejając trzonek i dalej używać.
b) młotek wycofać z eksploatacji.
c) owinąć trzonek taśmą do drewna i dalej używać.
d) w czasie pracy trzymać koniecznie w rękawicy roboczej.
15. Drobne naprawy instalacji elektrycznej lub hydraulicznej (np. wymiana żarówki
lub naprawa uszkodzonego przewodu pompy) mogą być wykonywane przez pracownika
a) posiadającego instruktaż ogólny.
b) na podstawie polecenia bezpośredniego przełożonego.
c) z własnej inicjatywy.
d) posiadajÄ…cego odpowiednie uprawnienia.
16. W przypadku zapalenia się na pracowniku odzieży roboczej nasyconej benzyną
lub lakierem i należy go gasić
a) wodÄ… z hydrantu.
b) gaśnicą pianową.
c) gaśnicą proszkową.
d) zasypać piaskiem.
17. Rurociągi z gazem palnym powinny mieć barwę
a) czarnÄ….
b) czerwonÄ….
c) żółtą.
d) niebieskÄ….
18. Wyroby wprowadzane do obrotu, mogące stwarzać zagrożenia dla środowiska albo
służące do ochrony i ratowania życia, podlegają obowiązkowemu oznaczeniu znakiem
a) CA.
b) CF.
c) CE.
d) CC.
19. W celu upewnienia się czy ratowany oddycha należy
a) przystawić do ust lusterko i sprawdzić czy pojawia się na nim para.
b) przyłożyć ucho do klatki piersiowej poszkodowanego.
c) sprawdzić tętno tętnicy szyjnej po lewej bądz
prawej jej stronie.
d) silnie wstrząsać poszkodowanym i nasłuchiwać jego tętno.
20. Aby udrożnić górne drogi oddechowe u ofiary wypadku, należy
a) wlać do jego gardła wodę aby wypłukać z niego ewentualne ciała obce.
b) starać się otworzyć usta i wyjąć język.
c) usunąć z jamy ustnej ciała obce, odchylić głowę ku tyłowi, aby zapobiec zapadaniu
się języka.
d) założyć poszkodowanemu maskę przeciwgazową.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
90
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................
Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony
przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska
Zakreśl prawidłową odpowiedz
.
Nr
Odpowiedzi Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
91
6. LITERATURA
1. Dyrektywy Unii Europejskiej odnośnie BHP z póz
niejszymi zmianami
2. Hansen A.: Bezpieczeństwo i higiena pracy. WSiP, Warszawa 1998
3. Mac S.: BHP w rzemieślniczych zakładach metalowych. Libra, Warszawa 1981
4. Mac S. i Leowski J.: Bezpieczeństwo i higiena pracy dla Szkół Zasadniczych. WSiP,
Warszawa 1981
5. Ołdakowski H.: Ochrona przeciwpożarowa. CRZZ, Warszawa 1995
6. Rączkowski B.: BHP w praktyce. Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk
2005
7. Wardynszkiewicz M.: Bezpieczeństwo i higiena pracy foliogramy. ODiDK, Gdańsk 1998
Czasopisma:
 BHP w zakładzie pracy
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
92