Symbole i obrazy 39

człowiek, którego śmierć ostrzega, iż — po grzesznym życiu — stanie się ofiarą szatana. Tak pojęty jeździec byłby więc nie chrześcijańskim żołnie­rzem, lecz zbójcą, nawoływanym do poprawy grzesznikiem ^S5.

„Sztuka — pisał Gombrich — może ukazywać tylko i zestawiać obrazy, nawet względnie jednoznaczne, nie może jednak wyjaśnić ich wzajemnego stosunku". „Z natury rzeczy wynika, że obrazy potrzebują dużo bogat­szego kontekstu, niż zdania językowe, aby uzyskać jednoznaczność. Język może formułować zdania. Sztuka tego nie może"⁸⁶. Dlatego też na ogół trudno oddać treść dzieła plastycznego za pomocą kompletnych zdań. Gdy brak znajomości tradycji tematu, bądź literackiego źródła, na którym obraz jest oparty, pozostaje on niemy. Ale w szczególnych przypadkach owych doniosłych tematów ramowych zachowuje swą symboliczną wymo­wę. Widzieliśmy to już analizując postać uskrzydloną i postać jeźdźca. Weźmy pod rozwagę jeszcze jeden, bliższy nam przykład.

Śmiertelny skok bohatera na koniu w podziemną czeluść został sfor­mułowany w starożytnym rzymskim przedstawieniu postaci Marka Kurcjusza, który skoczył w rozwartą w Forum Romanum ognistą rozpadlinę, by uratować swą ofiarą lud rzymski. Strukturalna analogia do zgonu księcia Józefa Poniatowskiego, który chroniąc — dla dobra swego naro­du — odwrót Wielkiej Armii Napoleona w bitwie pod Lipskiem skoczył ze swym wierzchowcem w nurty rzeki Elstery ponosząc śmierć, spowo­dowała upodobnienie przedstawiającego ten moment obrazu do pełnego godności obrazu śmierci starożytnego bohatera⁸⁷. Bogowie dali znaki ka­płanom rzymskim, że konieczna jest ofiara rycerza, by ich gniew się uła­godził. Ktoś musiał więc ponieść śmierć dla dobra ojczyzny i Marek Kurcjusz sam o tym zadecydował. Poniatowski pragnął wywalczyć nie­podległość dla swojej ojczyzny, dlatego walcząc u boku cesarza Francu-

⁸⁵ E. Panofsky, Albrecht Durer, Princeton 1943, s. 151-154; — E. H. Gombrich, The Evidence of Images, w: Interpretation. Theory and Practice, pod red. Ch. Single-tona. Baltimore, Ma. 1969, s. 98-103; — S. Karling, Riddaren, Dóden och Djavulen, „Konsthistorisk Tidskrift", XXXIX, 1970, s. 1 -12, także po niemiecku w Actes du XXII" Congres International d'Histoire de l'Art d Budapest, 1969, Budapest 1972, I, s. 731 - 738. Ostatnio: H. Thessing, Diirers «Ritter, Tod und TeufeU. Sinnbild und Bildsinn, Berlin 1978.

⁸⁸ E. H. Gombrich, The Evidence of Images, 1969, s. 97.

⁸⁷ O symbolicznej ikonografii śmierci księcia Poniatowskiego por. Z. Żygulski, jr., Z ikonografii ks. Józefa — narodziny i wędrówka mitu bohatera, w: Ikonografia romantyczna. Materiały sympozjum Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk, Nieborów 1975, pod red. M. Poprzęckiej, Warszawa 1977, s. 251-283; na s. 260-261 Żygulski reprodukuje włoską tarczę z wyobrażeniem — stanowiącej antyczny archetyp motywu skoku do rzeki — legendy Horacjusza Koklesa, a także płasko­rzeźbę, zapewne z pierwszego wieku n.e. (Museo Nuovo w Rzymie), z przedstawie­niem skaczącego do przepaści Marka Kurcjusza. Ten ostatni temat był bardzo po­pularny w sztuce Baroku.

---