Odrodzenie

inaczej renesans, określenie stadium rozwoju kultury europejskiej, trwającego we Włoszech od końca XIII w. do początku XVI w., w krajach zachodniej, północnej i środkowej Europy - od XV w. do końca XVI w. Termin wprowadzony w czasach humanizmu renesansowego we Włoszech w XV w., pojmowany początkowo jako odrodzenie kultury starożytnego Rzymu. Humanizm renesansowy był oparty na przekonaniu, iż spuścizna kulturalna antyku zawiera ideały życia ludzkiego w wymiarze jednostkowym i społecznym, które należało odtworzyć przez badania. W związku z tym bardzo ważną rolę, oprócz filozofii, odgrywała filologia, dzięki której na nowo dostrzeżono walory łaciny klasycznej, zbudowano podstawy biblistyki, opracowując krytycznie teksty biblijne i tłumacząc je z greki (Erazma z Rotterdamu przekład Nowego Testamentu).
Dzieje pojęcia.
Pojęcie odrodzenia (renesansu) zostało upowszechnione w XVI w. przez Giorgio Vasariego przede wszystkim w odniesieniu do literatury i sztuki. Utrwalili je - w szerszym znaczeniu epoki kulturowej - Jules Michelet i Jacob Burckhardt. Renesans był postrzegany przez historyków dziejów i idei bądź jako nowa epoka zrywająca ze średniowieczem i jego ograniczeniami, bądź jako okres zapoczątkowany w średniowieczu, dopełniający i zamykający je. W nauce doby renesansu dostrzegano kontynuację średniowiecznych teorii naukowych, np. w dorobku M. Kopernika i Leonarda da Vinci. Pod wpływem tych badań ugruntował się pogląd o współwystępowaniu w okresie odrodzenia zarówno elementów kultury średniowiecza, spośród których zasadnicze znaczenie miała scholastyka, jak i nowych wątków, zwł. w humanizmie renesansowym, zrodzonych z odmiennej od tradycyjnej, a przy tym niejednoznacznej, interpretacji spuścizny antycznej, prowadzącej do krytycznej postawy wobec filozofii i mentalności scholastycznej. Współczesne badania nad filozofią XV w. (m.in. Stefana Swieżawskiego) kładą nacisk na znaczenie renesansu jako epoki kształtowania się wielorakich wątków myślenia filozoficznego, kontynuowanych i rozwijanych w epoce nowożytnej, oddziałujących na sztukę, literaturę i naukę. Myśl renesansowa, w tym w szczególności XV w., pozostawała nie tylko pod wpływem gł. szkół i podstawowych zagadnień filozofii oraz nauki starożynej i średniowiecznej, obejmowała także problematykę astrologiczną, magię, medycynę, fizykę i kosmologię, naukę o cudach i czarach, wymykając się upraszczającej charakterystyce epoki jako zdominowanej przez postawy racjonalistyczne.
Renesans i chrześcijaństwo.
Okres renesansu jest naznaczony sporem między władzą świecką i duchowną, walką o dominację między cesarstwem a papiestwem. Aktywne włączenie się papiestwa w politykę, żądanie posłuszeństwa od świeckich władców (Bonifacy VIII, bulla Unam sanctam) i opór z ich strony doprowadziły do wzrostu wpływu władzy świeckiej na władzę duchową (Wielka Schizma 1378-1417; dwóch papieży - w Awinionie i Rzymie). Podporządkowanie papiestwa władzy świeckiej i wykorzystywanie go do doraźnych celów politycznych (Francja w okresie Wielkiej Schizmy) osłabiło znaczenie tej instytucji i samego Kościoła, przyczyniło się do rozpadu idei uniwersalistycznych i wzrostu znaczenia czynnika lokalnego, narodowego, przewagi polityki nad religią. Wraz z narastaniem wpływów reformacji podziały polityczne w Europie i w cesarstwie niemieckim nasiliły się. Europa rozpadła się na część katolicką i protestancką. Polityka uniezależniła się od religii. Rozpad dawnego porządku, chaos przemian religijnych i politycznych, sprzyjały - oprócz tradycji od dawna obecnej w myśli politycznej - tworzeniu utopii społecznych i politycznych, które projektowały rozwiązania ustrojowe, gospodarcze i z zakresu polityki społecznej, mające zagwarantować trwały pokój społeczny, ład moralny i polityczny. We Włoszech, rozdrobnionych na miasta-państwa i księstwa, dominowały tendencje zjednoczeniowe. Teoria polityczna Machiavellego nawiązywała do antycznego (pogańskiego) systemu wartości, nie pozostając wszakże w konflikcie z systemem chrześcijańskim (cnota, chwała), i podkreślała zalety ustroju republikańskiego. Kryzys moralny i intelektualny kleru, sekciarstwo, wstrząsy w łonie Kościoła uczyniły palącym problem jego reformy. Na tym podłożu wyrosła działalność Marcina Lutra (1517 r. - tezy wirtemberskie), doprowadzając do zasadniczego podziału na Kościół rzymskokatolicki i Kościoły reformowane (protestantyzm). Zapoczątkowana w ten sposób reformacja i po części humanizm renesansowy w coraz bardziej podzielonych pod względem wyznaniowym krajach północnej Europy przyczyniały się w istotny sposób do zakwestionowania uniwersalnego charakteru Kościoła rzymskokatolickiego i dominującej pozycji scholastyki. Humanizm renesansowy był wprawdzie krytycznie nastawiony do tradycji scholastycznej, lecz zarazem ukształtował się dzięki standardom intelektualnym wypracowanym - zwł. na uniwersytetach - przez scholastykę XII-XIV w. (św. Anzelm z Canterbury, św. Tomasz z Akwinu, Duns Szkot,). Późniejszy w stosunku do włoskiego, północnoeuropejski humanizm renesansowy ukształtował się w XVI w. przede wszystkim dzięki Erazmowi z Rotterdamu (Pochwała głupoty), związanemu z Kościołem rzymskokatolickim, zwolennikowi tolerancji, pokoju religijnego i politycznego, poszukującemu w odnowie moralnej środka pozwalającego na przezwyciężenie rozłamu w chrześcijaństwie. Filip Melanchton - humanista, uczeń Lutra i przyjaciel Erazma - był także zwolennikiem zniesienia podziałów w chrześcijaństwie, przyczynił się w istotny sposób do zmian w niemieckim systemie edukacji.
Renesansowa myśl filozoficzna i naukowa.
Powstała w XV w. teoria Kopernika może być zarówno świadectwem wysokiego poziomu niektórych nauk ścisłych, jak i wyrazem narastających w tym czasie we Włoszech tendencji neoplatońskich i pitagorejskich, które, poza względami czysto teoretycznymi i obliczeniowymi, skłaniały Kopernika do przyjęcia stanowiska heliocentrycznego. Ogólnofilozoficzne znaczenie teorii kopernikańskiej wzrosło dzięki Johannes Keplerowi i Galileuszowi. Poglądy G. Bruna nadały teorii Kopernika wymowę antydogmatyczną i antykościelną: Ziemia i człowiek nie tylko przestali zajmować centralne miejsce we wszechświecie, ale - w związku z koncepcją nieskończonej liczby światów - utracili swój wyjątkowy charakter. System kopernikański stanowił zamknięcie epoki średniowiecza w nauce. Działalność naukowa Galileusza, ugruntowująca zastosowanie eksperymentu i matematyki w fizyce, choć pozostawała w pewnych związkach z teoriami Arystotelesa, torowała drogę fizyce I. Newtona i wpłynęła w istotny sposób na utrwalenie się nowożytnego podejścia do nauki.
Twórcy:
Erazm z Rotterdamu, Marcin Luter, Filip Melanchton, Leonardo da Vinci, Rafael, Michał Anioł, Donatello, Sandro Botticelli,
Ośrodki:
Florencja, Rzym, Wenecja, Mediolan Polska: Zamość.

---