Symbole i obrazy 13

rozumieć w ten sposób, że zrozumienie obrazu, któremu wizualny kształt nadają sztuki plastyczne, nie jest możliwe bez wzięcia pod uwagę wszyst­kich czynników złożonego procesu kulturotwórczego, którego obraz jest wynikiem. A jeśli pojmuje się zadanie badacza w taki sposób, to „nie chodzi o to, by ćwiczyć tylko oko, by potrafiło śledzić formalne kompli­kacje niezwykłego dlań sposobu prowadzenia linii i smakować ich układy, lecz także o to, aby ożywić współbrzmiące w tym sposobie widzenia, po­padłe w zapomnienie, przedstawienia" ⁴.

Tak pojmowana historia sztuki nie może więc ograniczyć swych badań do sfery wizualnego formowania i rezygnować z zainteresowania tym również, co jest przedmiotem studiów innych nauk o kulturze. Obrazy i symbole przejawiają się bowiem w różnych dziedzinach kultury, a stu­dium tych zjawisk — społecznego i ideowego mechanizmu ich powstawa­nia, ich życia i przekształceń — łączy rozmaite dyscypliny naukowe po­święcone badaniom człowieka, jego myśli, wierzeń, obyczajów i twórczo­ści. Można by sobie wyobrazić te dyscypliny jako obszary, których za­kresy przecinają się i częściowo pokrywają: wspólne im są te właśnie części zakresów, które obejmują studia nad wyobraźnią i symboliką.

Takie pojęcie obrazu, jakim posługiwał się Warburg, takie właśnie, jakie użyte zostało w tytule niniejszej książki, nie oznacza malowidła na desce czy płótnie, lecz przedmiot idealny, kształtowany w jakimś momen­cie przez wyobraźnię indywidualnego człowieka, jako wyraz pewnych treści wspólnych jakiejś grupie, przekazywany następnie środkami właś­ciwymi dla rozmaitych dziedzin kultury i stający się elementem świata społecznej wyobraźni. W tym świecie — można go nazwać „ikonosferą" — zróżnicowanym w zależności od kręgów społecznych i narodowych, żyją bohaterowie mityczni i religijni, postacie słynnych poematów i tragedii, malowideł i płaskorzeźb: Osjan i Roland, Ariadnę i Joanna d'Arc, Hamlet i Mazepa, Falstaff i Zagłoba, lecz także alegorie i symbole. „Obraz" jest czymś więcej niż jego słownie sformułowany temat. Zawiera w sobie mniej lub bardziej dokładnie sformułowane zarysy obrazowego przedstawienia, choć zarazem dobrze wiadomo, że wizualne konkretyzacje obrazów poe­tyckich są często rozbieżne, tak jak teatralne realizacje utworów drama­tycznych często bardzo się od siebie różnią, choć pozostają wciąż urzeczy­wistnieniem tych samych intencjonalnych obrazów ukształtowanych nie­gdyś przez wyobraźnię twórcy. W obrazie wizualnym tkwią szczególne wartości ekspresyjne. Jest on taki, że „gdyby mógł być opowiedziany sło­wami, nie trzeba by go było malować ni rzeźbić", jak to kiedyś sformuło­wał Jakub Burckhardt⁵.

⁴ E. Wind, Warburgs Begriff, s. 168, w przedruku E. Kaemmerlinga, s. 170 -171.

⁵ J. Burckhardt, Cicerone (1855), Przedmowa.

---