plik


ÿþP R A C A P R Z E G L  D O W A Andrzej HankaBa WydziaB Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Psychologii Uczenia si i Pamici Rola pamici doznanego urazu w etiologii zamachów samobójczych The role of traumatic memories in the aetiology of suicide attempts Adres do korespondencji: Streszczenie prof. dr hab. Andrzej HankaBa Powracajce uporczywe wspomnienia zdarzeD traumatycznych stanowi jeden z symptomów zaburze- WydziaB Psychologii Uniwersytetu nia okre[lanego jako stres pourazowy, jak równie| depresji. W psychologii i naukach biologicznych for- Warszawskiego, Katedra Psychologii Uczenia si i Pamici muBuje si hipotezy dotyczce mechanizmów utrwalania si i aktywizowania tych wspomnieD, a tak|e ich ul. Stawki 5/7, 00 183 Warszawa zwizku z podejmowaniem prób samobójczych. Wskazuje si tak|e, |e w odpowiednich warunkach kon- www.suicydologia.viamedica.pl trolowane wspominanie zdarzeD traumatycznych mo|e stanowi wa|ny element terapii urazu, a jedno- cze[nie zmniejsza ryzyko zamachu samobójczego. sBowa kluczowe: sBowa kluczowe: sBowa kluczowe: samobójstwo, intruzyjne wspomnienia, zespóB stresu pourazowego, depresja sBowa kluczowe: sBowa kluczowe: Abstract Recurrent intrusive memories of traumatic events belong to the symptoms of both the posttraumatic stress disorder and depression. In psychology and biological sciences hypotheses have been posed Suicydologia Tom 2, nr 1, 26 33 about mechanisms underlying consolidation and activation of such memories and about their relation- Copyright © 2006 Polskie ship with suicide attempts. Controlled recollection of traumatic events in appropriate settings is conside- Towarzystwo Suicydologiczne red as a potentially important constituent of therapy that may reduce suicidal risk. ISSN 1895 3786 www.suicydologia.viamedica.pl key words: key words: key words: suicide, intrusive memories, posttraumatic stress disorder, depression key words: key words: Wstp wych, takich jak system pamici. Szczególne znaczenie w tym wzgldzie ma poznanie obszarów psychiki, w któ- W literaturze przedmiotu do[ czsto zwraca si uwag rych funkcjonowanie pamici splata si z funkcjonowa- na zBo|ono[ zjawiska samobójstwa. Wskazuje si, |e niem emocji. samobójstwo byBo kulturow form rozwizywania pro- blemów |yciowych, sposobem wyra|ania psychicznej dezaprobaty dla okre[lonego sposobu |ycia, biologicz- Charakterystyka stresu pourazowego nie uwarunkowan form ucieczki przed bólem [1]. Z psychologicznego punktu widzenia umysB jednostki W przypadku, gdy czBowiek do[wiadcza zagro|enia, decydujcej si na akt samobójczy jest polem wzajem- w jego organizmie i psychice zachodz ró|ne zmiany so- nego oddziaBywania ró|norodnych tendencji i motywów. matyczne i emocjonalne, które Bcznie tworz reakcj Wiele z nich opisano w literaturze przedmiotu. Nadal lkow, skBadajc si z 4 rodzajów elementów: skBad- jednak niedostatecznie rozumie si udziaB w genezie sa- ników poznawczych  oczekiwaD zwizanych z czynni- mobójstwa bardziej specyficznych systemów umysBo- kiem zagra|ajcym; skBadników somatycznych  reak- 26 www.suicydologia.viamedica.pl Andrzej HankaBa, Rola pamici doznanego urazu w etiologii zamachów samobójczych cji alarmowej ciaBa na gro|ce niebezpieczeDstwo i zmian wano na to, |e implikacje traumatycznych prze|y s w wygldzie zewntrznym; skBadników emocjonalnych podobne jak wystpujce u ofiar wojny. Wnikliwie opra-  uczu silnej obawy, przera|enia, paniki; skBadników cowano kryteria diagnostyczne dla charakterystycznych behawioralnych  ucieczki lub walki [2]. Reakcja lko- objawów stresu pourazowego. W klasyfikacji DSM-III wa mo|e przybiera ró|ne formy i stanowi rozmait do stresorów, które mog prowadzi do PTSD, nale|a- kompozycj skBadników, dlatego 2 osoby nie musz prze- By: agresywny napad, walka frontowa, klska |ywioBo- jawia tych samych oznak strachu, nie istnieje tak|e wa, katastrofa komunikacyjna i przemysBowa, zamach uniwersalny skBadnik takiej reakcji. terrorystyczny. Do symptomów stresu pourazowego za- Gdy jednostka doznaje emocji strachu, natychmiast liczono równie| my[li samobójcze. W IV edycji DSM pojawiaj si reakcje somatyczne. W cigu kilku sekund opublikowanej w 1994 roku zawarto zmodyfikowany spo- od chwili u[wiadomienia sobie zagro|enia dochodzi do sób okre[-lania zdarzenia, które mo|e prowadzi do stre- rozwoju reakcji alarmowej ludzkiego ciaBa polegajcej su pourazowego [4]. WedBug klasyfikacji DSM-IV jest na tym, |e zmobilizowane zostaj zasoby organizmu. to zdarzenie zwizane z zagro|eniem |ycia lub fizycznej Zmiany somatyczne zachodzce w cigu kilku sekund integralno[ci, podczas którego dana osoba prze|ywa in- od chwili zauwa|enia niebezpieczeDstwa tworz reak- tensywny strach, poczucie bezradno[ci bdz przera|e- cj alarmow, poprzez któr ciaBo mobilizuje si, aby nia [5]. Tak wic dla maBego dziecka urazowym prze|y- zwikszy swoje szanse przetrwania. Te wewntrzne ciem mo|e by rozstanie z rodzicami albo powa|ne na- zmiany s wywoBywane bezpo[rednio przez dziaBanie picia rodzinne, dla nastolatka  zBo[liwe dokuczanie autonomicznego ukBadu nerwowego oraz gruczoBów kolegów lub opiekowanie si ojcem alkoholikiem, a dla nadnerczy, które z kolei podlegaj kontroli o[rodkowe- dorosBego czBowieka  dBugotrwaBa samotno[, strata go ukBadu nerwowego [3]. ulubionego zwierzcia, staBe poczucie wstydu lub pora|ki W reakcji strachu wystpuj te| silne komponenty emo- [6]. cjonalne. S to: uczucia przera|enia, przeczulenia, wra- Badacze wskazuj, |e u ofiar PTSD mo|na stwierdzi |enie ogarniajcego chBodu, dreszczy przebiegajcych wiele symptomów (zawartych w opracowaniach diagno- po ciele, uczucie ci|aru w |oBdku. Ludzie s najbar- stycznych DSM-III i DSM-IV), takich jak: depresja, dziej [wiadomi swoich emocji zwizanych z reakcj stra- paradoksalne poczucie winy, koszmarne sny, lk, scho- chu, natomiast w mniejszym stopniu u[wiadamiaj so- rzenia psychosomatyczne, powracajce prze|ycia panicz- bie tre[ci poznawcze, czyli my[li i wyobra|enia. Poza nego strachu (minione niebezpieczeDstwo odczuwane [wiadomo[ci pozostaj procesy fizjologiczne, urucha- jako aktualne), zmiany charakteru, bezsenno[, bóle miane przez strach wewntrz ludzkiego ciaBa. Odczu- gBowy [7]. Jako inne reakcje wymienia si: tendencj do wanie narastajcego strachu z chwil zbli|ania si sytu- izolowania si i wycofywania z kontaktów z ludzmi, zmia- acji potencjalnie zagra|ajcej, na przykBad podró|y sa- ny poczucia to|samo[ci, apati przerywan krótkotrwa- molotem, powoduje wystpienie u jednostki mimowol- Bymi wybuchami gniewu, przytpienie reakcji uczucio- nych reakcji, takiej jak pocenie si i przyspieszenie ak- wych, my[li samobójcze, czste stany lkowe, natrtnie cji serca. Jest to przykBad klasycznego warunkowania re- pojawiajce si sceny i obrazy traumatycznych zdarzeD akcji lkowej. Warunkowanie to ma miejsce wtedy, gdy z przeszBo[ci [8]. obojtny sygnaB wystpuje Bcznie ze zdarzeniem trau- Lifton [9] opisaB tak zwany syndrom pourazowy. Syn- matycznym. Na skutek takiej zbie|no[ci sam sygnaB za- drom ten tworz midzy innymi takie wzorce prze|ywa- czyna wywoBywa reakcj lkow. SygnaB jest bodzcem nia i zachowaD, jak wdrukowanie [mierci i lk przed warunkowym, zdarzenie traumatyczne  bodzcem bez- [mierci; na zjawisko to skBadaj si obrazy katastrofy warunkowym, a strach  reakcj warunkow. Gdy za- kojarzone ze [mierci i zniszczeniem. Po upBywie wielu chodzi proces warunkowania, samo pojawienie si sy- miesicy od tragicznego zdarzenia jego wspomnienia gnaBu wywoBuje fizjologiczn reakcj alarmow, zmie- wci| pozostaj niezwykle |ywe, nie mo|na ich zatrze. niajc w znaczcy sposób inne zachowania kontrolowa- W wielu wypadkach lk i obawa kojarzone z tymi obra- ne wolicjonalnie. zami s na tyle silne, |e powoduj paniczny strach. Re- Gdy strach osiga wysokie nat|enie, wówczas wyst- gularnie powtarzajce si przera|ajce sny stanowi puje stres urazowy, okre[lany w psychologii klinicznej wyrazny przejaw lku przed [mierci. Wielokrotne przy- mianem traumy. Stres ten mo|e powodowa gBbokie musowe odtwarzanie informacji oraz negatywnych emo- i trwaBe zmiany funkcjonowania psychologicznego i fi- cji zwizanych z traumatycznym wydarzeniem nazywa zjologicznego. W III wydaniu Diagnostic and Statistical si pamici cigB, a w skrajnych przypadkach wyst- Manual of Mental Disorders (DSM-III, 1980) do obo- puje zespóB paradoksalnej hipermnezji. wizujcego w Stanach Zjednoczonych systemu klasyfi- Stwierdzono, |e wiksze prawdopodobieDstwo wystpie- kacji zaburzeD psychicznych wprowadzono now jed- nia pamici cigBej wi|e si z pojedynczymi zdarzenia- nostk chorobow, okre[lon jako zespóB stresu poura- mi traumatycznymi, takimi jak pobicie czy gwaBt. Ten zowego (PTSD, post-traumatic stress disorder). Wskazy- typ reakcji na traum cz[ciej obserwuje si u dorosBych 27 www.suicydologia.viamedica.pl SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1 osób, gBównie wtedy, gdy szukaj one potwierdzenia osób, które prze|yBy silne urazy psychiczne [16]. W efek- danych pamiciowych oraz wsparcia u innych. Wyst- cie, rozwijajc w sobie poczucie winy za zaistniaB sytu- powanie powracajcych wspomnieD wi|e si te| cz- acj traumatyczn i obecn, jednostka wpada w depresj sto ze zdarzeniami o charakterze losowym, takimi jak i tracc ch do |ycia, mo|e podj prób samobójcz. katastrofa samolotu, lub majcymi przyczyny naturalne (np. trzsienie ziemi) [10]. Ponadto u ofiar pojawia si czsto poczucie winy i samopotpienie wynikajce z fak- WBa[ciwo[ci intruzyjnych wspomnieD tu, |e jednostka |yje, podczas gdy inni umarli. Ludzie s prze[ladowani przez irracjonalne poczucie, |e mogli Zaburzenia po stresie urazowym  niezale|nie od ich bdz powinni co[ zrobi, aby ratowa innych, co stano- zródBa   tworz zespóB objawów [wiadczcych o roz- wi przejaw tak zwanego my[lenia kontrfaktycznego. Po- regulowaniu fizjologicznym oraz braku integracji ró|- czucie to sprzyja od[wie|aniu w pamici sceny lub scen norodnych sieci pamici jawnej i utajonej [17]. Schac- urazu [11]. ter opisuje przypadek wybitnego zawodnika futbolu Stwierdzono, |e u okoBo 30 50% dzieci, które byBy [wiad- amerykaDskiego, który w wa|nym meczu przy wysokim kami traumatycznych wydarzeD, wystpuj szkodliwe dla prowadzeniu wBasnej dru|yny popeBniB bBd prowadz- zdrowia psychicznego reakcje w postaci symptomów cy do przegranej zespoBu i wyeliminowania go z dalszych stresu pourazowego, które mog si utrzymywa przez rozgrywek mistrzowskiego turnieju Ligi AmerykaDskiej. dBugi okres [12]. Charakterystyczne objawy tego stresu Mimo upBywu czasu zawodnik nie potrafiB przebole po- to natrtnie powtarzajce si wspomnienia wizualne peBnionego bBdu. Nieustannie nawiedzaBy go wspo- i sBuchowe zwizane ze zdarzeniem urazowym, a ponad- mnienia z krytycznego meczu, mimo |e koledzy z dru- to w grach lub zabawach dziecicych mo|na zaobser- |yny starali si go podtrzymywa na duchu. U gracza wowa wykorzystywanie elementów tragicznego wyda- rozwinBa si depresja, a wraz z ni pojawiBy si proble- rzenia oraz specyficzny strach [13]. Symptomom PTSD my maB|eDskie.  Torturowany przez wspomnienie jed- u dzieci mog towarzyszy zaburzenia innego rodzaju, nego rzutu i nieszcz[liwy z powodu koDczcej si ka- takie jak depresja, poczucie winy, stany lkowe oraz riery oraz problemów maB|eDskich  jak donosiBa pra- my[li samobójcze. sa  zawodnik najpierw strzeliB kilkukrotnie do swojej Zwraca si uwag, |e niektóre objawy stresu pourazo- |ony, a nastpnie zastrzeliB siebie [11]. wego wystpuj u ofiar gwaBtu. U ofiar przemocy sek- Intruzywne wspomnienia jako jeden z objawów zespoBu sualnej mog si rozwija specyficzne zaburzenia, okre- stresu pourazowego, zwizany z ponownym prze|ywa- [lone jako syndrom traumy gwaBtu (rape trauma syn- niem traumy, wystpuj w postaci obrazów percepcyj- drome) [14]. Wystpowanie takiego zespoBu reakcji nych, przywoBywanych ze szczegóBami, najcz[ciej two- u ofiar gwaBtu potwierdzaj tak|e wyniki pózniejszych rzc wspomnienia wzrokowe [18]. Te przechowywane badaD prowadzonych przez ró|nych autorów. W syn- informacje ró|ni si od zwykBych wspomnieD tym, |e dromie traumy gwaBtu wyró|nia si 2 fazy: ostr oraz s oddzielone od [wiadomo[ci i tylko za pomoc  wtar- dBugoterminow. Faz ostr okre[la si tak|e jako faz gni wdzieraj si na poziom [wiadomo[ci [19]. Zgod- dezorganizacji. Wiele ofiar relacjonuje wystpujce po nie z teori Horowitza, intruzja, której objawem s mi- gwaBcie poczucie wewntrznego rozbicia. Ofiary do[wiad- dzy innymi powracajce my[li zwizane ze zdarzeniem czaj uczucia poni|enia, maj poczucie winy, zBo[ci i wsty- traumatycznym, stanowi III faz reakcji postresowych. du. Powszechne jest samoobwinianie si oraz strach przed To  wdzieranie si jest cz[ci procesu przetwarzania powtórzeniem si sytuacji przemocy fizycznej. informacji oraz wynikiem dziaBania  tendencji do koD- Wskazuje si, |e faza dBugoterminowa zaczyna si naj- czenia . Zjawisko powracajcych wspomnieD ujB w swo- cz[ciej 2 3 tygodnie po przebytym incydencie [15]. Jed- jej teorii tak|e wspomniany wcze[niej Lifton, który za nym z symptomów tej fazy s uporczywe koszmary noc- pomoc okre[lenia  wdrukowanie [mierci opisaB prze- ne, w których, niezale|nie od ich specyficznej tre[ci, s dostawanie si do [wiadomo[ci obrazów lub uczu zwi- odtwarzane do[wiadczenia doznane podczas urazu. zanych z zagro|eniem lub utrat |ycia [20]. Ich charak- U znacznej liczby ofiar gwaBtu pojawiaj si, co najmniej terystyczn cech jest to, |e reprezentacje zdarzenia w stopniu umiarkowanym, symptomy PTSD, midzy in- traumatycznego s zakodowane na poziomie sensomo- nymi wspomniane wcze[niej uporczywe odtwarzanie wy- torycznym oraz afektywnym, co powoduje tworzenie si darzenia traumatycznego. U ponad poBowy spo[ród  dokBadnych reprezentacji doznaD do[wiadczanych osób, które do[wiadczyBy gwaBtu, stwierdzono wystpo- w czasie urazu [10], gBównie w formie obrazowej (do- wanie objawów depresji. U 40% symptomy te byBy gB- znania wizualne, wchowe, sBuchowe, kinestetyczne, bokie lub umiarkowane. a tak|e intensywne uczucia). Jedno z wyja[nieD tworze- W literaturze zwraca si te| uwag na mobbing jako zró- nia si takiej reprezentacji zdarzeD odnosi si do syste- dBo stresu pourazowego. Po dBu|szym mobbingu stan mu kategoryzacji pamici opartego na hipokampie. Gdy psychiczny ofiary jest podobny do stanu psychicznego struktura ta przestaje funkcjonowa podczas zdarzenia 28 www.suicydologia.viamedica.pl Andrzej HankaBa, Rola pamici doznanego urazu w etiologii zamachów samobójczych traumatycznego, wspomnienia pozostaj zakodowane dzono podczas tych wydarzeD. Ponowne przywoBanie jako stany afektywne lub percepcyjne. traumatycznych wspomnieD podtrzymuje lub wzmacnia Inne wyja[nienie, zaproponowane przez van der Kolk [21], stan, w jakim znajduje si jednostka w chwili pojawie- dotyczy zjawiska specyficznego obrazowego kodowania. nia si intruzji. Przy wysokim pobudzeniu wspóBczulnego ukBadu ner- Uporczywie nawracajce wspomnienia s konsekwencj wowego, jakie towarzyszy do[wiadczeniom traumatycz- prawie wszystkich do[wiadczeD traumatycznych. W przy- nym, sBowne kodowanie zostaje zahamowane, a wyda- padku niektórych osób siBa traumatycznego zdarzenia rzenia zostaj zakodowane w formie zmysBowej. Hipo- jest tak wielka, |e wydaj si  uwizione w przeszBo[ci teza ta wyja[nia tak|e inn wa|n cech intruzywnych [11]. W badaniach weteranów wojny w Wietnamie oraz wspomnieD  brak narracji. Powracajce wspomnienia ofiar molestowania seksualnego wykazano, |e osoby, dotyczce zdarzeD traumatycznych s pozbawione zwer- które koncentruj si na przeszBo[ci, charakteryzuj si balizowanej narracji oraz kontekstu, dlatego te| trudno równie| wy|szym poziomem przygnbienia, a z kolei je zintegrowa z aktualnym do[wiadczeniem jednostki. wysoki poziom przygnbienia pobudza koncentrowanie Co wicej, nie zostaj one zinterpretowane i s zapisa- si na przeszBo[ci. Wskazuje si, |e nerwica pourazowa ne tak, jakby dotyczyBy innej osoby, a nie podmiotu. Przy- ma silny zwizek z depresj. W badaniach Reynoldsa czyn tego s prawdopodobnie mechanizmy, które izo- i Brewina [23] porównywano uporczywe wspomnienia luj jednostk od interpretacji afektywnej w chwili, gdy u pacjentów ze zdiagnozowanym stresem pourazowym nie ma ona szansy na walk ani ucieczk. Sytuacja taka oraz u pacjentów z depresj, którzy nie doznali trauma- wywoBuje uwalnianie si neurohormonów, które  znie- tycznego urazu. OkazaBo si, |e u chorych na nerwic czulaj percepcj sytuacji. W wyniku tego procesu two- pourazow uporczywe wspomnienia i powracajce ob- rzy si  beznamitny zapis zdarzeD, bez znaczenia razy z przeszBo[ci byBy czstsze, lecz natura wspomnieD i interpretacji. Te niezintegrowane wspomnienia s prze- w obu przypadkach byBa podobna. chowywane w aktywnej pamici  specjalnego typu , co PrawidBowo[ci specyficzn w stanach bardzo gBbokiej powoduje, |e s one co jaki[ czas przywoBywane. (suicydalnej) depresji jest nie tylko rozpamitywanie bo- Powracajce wspomnienia cechuje równie| fragmenta- lesnych do[wiadczeD, ale równie| pojawianie si tak ryczno[, co oznacza, |e wystpuj one w formie senso- zwanych zgeneralizowanych wspomnieD. Williams za- rycznych elementów zdarzenia jako doznania wzroko- uwa|yB, |e pacjenci ci, poproszeni o podanie wydarzeD we, sBuchowe, wchowe lub kinestetyczne. Pocztkowo kojarzcych si im z ró|nymi wyrazami, na przykBad poszczególne modalno[ci nie wystpuj razem, ale  przykry ,  zBy ,  udany , rzadko przywoBuj z pamici z czasem, gdy wspomnienia staj si coraz bardziej wy- konkretne epizody, natomiast cz[ciej przywoBuj ogól- raziste i wywoBuj wiksze pobudzenie, jednostka za- ne negatywne stwierdzenia dotyczce wBasnej osoby, jak czyna podejmowa próby Bczenia tych elementów na przykBad  nigdy nic mi si nie udaje ,  nigdy nikt w caBo[ i nadania im sensu. Oznak tego jest pojawie- mnie nie lubiB i tym podobne. Takie nieustanne przy- nie si narracji, dziki której ofiara jest w stanie opo- woBywanie z pamici zgeneralizowanych negatywnych wiada o prze|ytym zdarzeniu traumatycznym. Proces tre[ci mo|e si przyczyni, zdaniem autora badaD, do ten przebiega najBatwiej w przypadku osób dorosBych, podjcia decyzji o odebraniu sobie |ycia [24]. które do[wiadczyBy jednorazowo sytuacji traumatycznej, lub gdy dane zdarzenie byBo spowodowane dziaBaniem czynników naturalnych. Psychologiczne mechanizmy utrwalania Kolejn cech intruzywnych wspomnieD jest fakt, |e s si i aktywizacji pamici zdarzenia one wyzwalane za pomoc mechanizmu pamici zale|- traumatycznego nej od stanu, gBównie w stanach wysokiego pobudzenia. Wi|e si z tym brak mo|liwo[ci ich przywoBywania zgod- Zdarzenie traumatyczne, bdce zródBem silnego ne- nie z wol. Zwraca si uwag, |e osoby z PTSD s gatywnego pobudzenia emocjonalnego, mo|e wpBywa w stanie staBego nadmiernego pobudzenia, które jest wy- na lepsze kodowanie informacji z nim zwizanych po- woBane skupianiem si na potencjalnych zródBach za- przez zaw|enie uwagi podmiotu do najbardziej zagra- gro|enia i oczekiwaniem na powrót traumy. To powo- |ajcych elementów sytuacji [25]. Mechanizm ten wi- duje, |e wedBug zasady przypominania zale|nego od sta- |e si przede wszystkim z efektem koncentracji na przy- nu jednostka wci| przypomina sobie traumatyczne zda- kBad na broni i odnosi si do selekcyjnej funkcji uwagi. rzenie, gBównie poprzez intruzywne wspomnienia [22]; WBa[ciwo[ ta przejawia si w przetwarzaniu znaczcych to natomiast zwrotnie prowadzi do silniejszego pobu- informacji z jednoczesnym pominiciem mniej wa|nych dzenia. Inna hipoteza mówi o tym, |e wspomnienia zda- z punktu widzenia jednostki, co wpBywa na trwalsze ko- rzeD traumatycznych mog by przywoBywane w chwili dowanie informacji, na które osoba kieruje uwag; ele- wystpienia sytuacji stresowej, gdy st|enie neuroprze- menty nieobjte uwag nie s zapamitywane [26]. kazników i hormonów jest podobne do tego, jakie stwier- W procesie tym gBówn rol odgrywaj emocje, które 29 www.suicydologia.viamedica.pl SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1 ukierunkowuj uwag osoby ich do[wiadczajcej, a tym co podmiot nie mo|e si uwolni od wspomnieD zwi- samym pozytywnie wpBywaj na zapamitywanie gBów- zanych z traum. Zgodnie z teori emocji jako reakcji nych elementów zdarzenia. PozostaBe elementy s go- na  przerwanie , zaproponowan przez Mandlera [32], rzej kodowane, poniewa| s traktowane jako uboczne pobudzenie emocjonalne mo|e by wywoBane w chwili, dla gBównego zdarzenia [27]. W eksperymentach, które gdy aktualny stan nie zgadza si z oczekiwaniami jed- przeprowadzili Burke, Heuer i Reisberg [28], wykaza- nostki. Rozbie|no[ ta prowadzi do mobilizacji uwagi no, |e emocje dodatnio wpBywaj na wybiórcze kodo- i procesu uczenia si, tak aby jednostka byBa w stanie wanie informacji wi|cych si z gBównymi aspektami odnalez sposób na pokonanie przeszkód lub zidentyfi- zdarzenia oraz ujemnie na kodowanie informacji nie- kowa przyczyny zakBóceD i unikn ich w przyszBo[ci. zwizanych z tymi aspektami. Za jeszcze inn przyczyn wystpowania powracajcych W wielu eksperymentach dowiedziono, |e bodzce o cha- wspomnieD uznaje si intensywne przetwarzanie infor- rakterze afektywnym s lepiej pamitane ni| bodzce macji wywoBane silnymi emocjami. StaBe powtarzanie neutralne, które znajduj si w otoczeniu tych pierw- w pamici operacyjnej informacji nacechowanych afek- szych. Jest to spowodowane faktem, |e bodzce emocjo- tywnie powoduje, |e [lad pamiciowy si utrwala. Schac- nujce przycigaj uwag, a jednocze[nie ich obecno[ ter [11] twierdzi, |e ta elaboracja wi|e si z dokBadn sprawia, i| uwaga odwraca si od bodzców neutralnych analiz zdarzeD pod ktem celów jednostki (gdy ich osi- znajdujcych si w pobli|u [29]. W innych badaniach gnicie nie jest mo|liwe, pojawiaj si emocje negatyw- dotyczcych wpBywu lku na procesy uwagi wykazano, ne, jak w przypadku traumy). Analiza ta powoduje |e znacznie zaw|a on zakres uwagi poprzez koncen- utrwalenie si [ladu pamiciowego. tracj na zródle niebezpieczeDstwa. Dobrym tego przy- Wystpowanie intruzywnych wspomnieD mo|na wytBu- kBadem s wyniki prób, w których badanym pokazywa- maczy równie| tak zwanym efektem rykoszetu, który no 2 wyrazy na ekranie, po czym 1 z nich zastpowano zaobserwowaB Wegner w swoich eksperymentach. Oso- kropk. Zadaniem osób uczestniczcych w badaniu byBo by uczestniczce w tym badaniu intensywniej my[laBy naci[nicie przycisku w chwili zauwa|enia kropki. Spo- o przedmiocie, o którym wcze[niej zakazano im my[le, [ród 2 prezentowanych na ekranie wyrazów jeden miaB ni| w wypadku braku tBumienia my[li [33]. Autor wy- charakter zagra|ajcy, a drugi  neutralny. Jak si oka- snuB na tej podstawie hipotez mówic o tym, |e po- zaBo, osoby z wy|szym poziomem lku reagowaBy szyb- wstrzymywanie si od pewnych my[li mo|e prowadzi ciej, gdy kropka pojawiaBa si w miejscu sBowa zagra- do utraty kontroli nad pewnymi formami wBasnego |ycia |ajcego, w porównaniu z osobami, u których nie psychicznego, w tym tak|e nad procesami pamiciowy- stwierdzono lku jako cechy. Zale|no[ci takiej nie za- mi. TBumienie my[li, a nastpnie zniesienie tego tBumie- uwa|ono w przypadku sBów neutralnych. Wynik bada- nia powoduje, |e liczba my[li znacznie wzrasta, przy nia tBumaczono tym, |e osoby z wy|szym poziomem czym efekt ten jest szczególnie silny w przypadku my[li lku koncentrowaBy uwag na sBowie zagra|ajcym, dla- o charakterze negatywnym. tego te| gdy w jego miejscu pojawiBa si kropka, byBy w stanie szybko zareagowa [30]. WpByw emocji na uwa- g badano równie| specjaln wersj testu Stroopa, któ- Neurofizjologiczne i biochemiczne ra polega na pokazywaniu sBów neutralnych oraz na- mechanizmy utrwalania si oraz aktywizacji cechowanych emocjonalnie. Celem tego testu jest pamici zdarzenia traumatycznego sprawdzenie, czy ludzie wolniej podaj nazwy tych ko- lorów, którymi wydrukowano wyrazy nacechowane Wskazuje si, |e gBówne objawy wstrzsu pourazowego emocjonalnie [30]. Potwierdzono, |e taka zale|no[ s wywoBane zmianami w ukBadzie limbicznym, którego rzeczywi[cie wystpuje. centrum stanowi ciaBo migdaBowate [34]. Niektóre z klu- Inne wyja[nienie dotyczce opisanego mechanizmu po- czowych zmian zachodz w strukturze regulujcej wy- daj autorzy hipotezy pamiciowego kodowania nowych dzielanie przez neurony pnia mózgu dwóch substancji bodzców. Tulving i Kroll twierdz, |e do dalszego prze- zwanych aminami katecholowymi: adrenaliny i noradre- twarzania kodowane i przekazywane s tylko te infor- naliny (inaczej: epinefryny i norepinefryny). Hormony macje, które maj znaczenie przystosowawcze, s nowe te mobilizuj ciaBo do dziaBania w przypadku zagro|e- lub potencjalnie zagra|ajce [31]. Elementy znane lub nia; napByw tych samych katecholamin sprawia, |e wspo- neutralne s ignorowane, przez co nie s pózniej prze- mnienia utrwalaj si szczególnie silnie. We wstrzsie chowywane w pamici. pourazowym dochodzi do nadczynno[ci tego systemu; Jedno z wyja[nieD dotyczcych wystpowania intruzji zaczyna on wydziela bardzo du|e dawki tych neuro- odwoBuje si do faktu, |e pobudzenie, jakiego jednost- hormonów w reakcji na sytuacje, które nie stwarzaj ka do[wiadcza podczas prze|ycia traumatycznego, prze- |adnego zagro|enia albo stwarzaj najwy|ej niewielkie kracza poziom tolerancji, wywoBujc u niej szok psychicz- zagro|enie, ale w jaki[ sposób przypominaj pierwotny ny. Uraz ten zaburza normalne funkcjonowanie, przez uraz. ByBo tak w wypadku uczniów szkoBy podstawowej 30 www.suicydologia.viamedica.pl Andrzej HankaBa, Rola pamici doznanego urazu w etiologii zamachów samobójczych w Cleveland, którzy wpadali w panik, ilekro sByszeli aguje ona ju| w taki sposób. Natomiast osoby o zbyt dzwik syreny karetki pogotowia, taki sam jak sByszany wysokim st|eniu ACTH nie przyzwyczajaj si do ta- po masakrze na boisku szkolnym. kich sytuacji  na ka|de kolejne kla[nicie reaguj tak Miejsce sinawe i ciaBo migdaBowate s ze sob [ci[le samo jak na poprzednie [34]. poBczone, podobnie jak inne cz[ci ukBadu limbiczne- go, takie jak hipokamp i podwzgórze; obwody nerwowe odpowiedzialne za wydzielanie amin katecholowych Autodestrukcja jako strategia rozszerzaj si te| na kor mózgow. Zmiany w tych przystosowania si do stresu obwodach i poBczeniach uwa|a si za przyczyn obja- pourazowego wów wstrzsu pourazowego, obejmujcych niepokój, lk, nadmiern czujno[, skBonno[ do Batwego wpadania Zwraca si uwag, |e u niektórych osób do[wiadczanie w przygnbienie i nadmiernego pobudzenia, gotowo[ silnego dBugotrwaBego stresu mo|e powodowa stan przy- do walki, a tak|e do ucieczki oraz kodowania niedaj- zwyczajenia. Jednostki takie czuj si  spokojne w sytu- cych si wymaza intensywnych wspomnieD emocjonal- acjach zagra|ajcych, natomiast z trudno[ci radz sobie nych. Stwierdzono, |e weterani wojny wietnamskiej cier- w warunkach zwykBego, codziennego |ycia. Tak wic skraj- picy na wstrzs pourazowy maj o 40% mniej recepto- ny dBugotrwaBy stres mo|e, paradoksalnie, stymulowa rów powstrzymujcych wydzielanie amin katecholowych zachowania zwizane z wytwarzaniem nowego urazu. ni| m|czyzni w populacji normalnej. Zwiadczy to o tym, W kraDcowych przypadkach uraz ten ma charakter za- |e w ich mózgach dokonaBa si prawdopodobnie trwaBa chowaD autodestruktywnych, samookaleczenia si i prób zmiana, której efektem jest sBaba kontrola procesu wy- samobójczych. Stwierdzono, |e znaczna liczba dorosBych dzielania amin katecholowych. osób podejmujcych zachowania autodestruktywne Wskazuje si, |e pobudzanie ciaBa migdaBowatego oraz w okresie dzieciDstwa byBa przez dBu|szy czas ofiarami zwizane z tym zmiany fizjologiczne i biochemiczne przemocy, wykorzystywania seksualnego, zaniedbywania, powoduj pojawianie si traumatycznych wspomnieD nara|ania na poczucie gBbokiego wstydu. [35]. Uwalnianie noradrenaliny podczas reakcji streso- W celu wyja[nienia tego zjawiska badacze odwoBuj si wej wzmaga aktywno[ ciaBa migdaBowatego, a tym sa- do procesów pamici utajonej wzmacnianej procesami mym wzmacnia i nasila wspomnienia traumatycznych biochemicznymi zachodzcymi w mózgu przy wytwarza- zdarzeD [36]. W PTSD trauma jest tak  gBboko wryta niu specyficznych substancji, tak zwanych opioidów en- w systemy pamici ciaBa migdaBowatego, |e wspomnie- dogennych, czyli endorfin. Endorfiny s produkowany- nia pozostaj odporne na ingerencj korow [37]. Sil- mi przez mózg zwizkami chemicznymi o silnym dziaBa- ny uraz powoduje zahamowanie sieci korowo-hipokam- niu znieczulajcym, podobnym do dziaBania opium i in- powych, które w normalnych warunkach nadaj kon- nych narkotyków pokrewnych pod wzgldem chemicz- tekst wspomnieniu i osBabiaj siB emocjonalnego po- nym. Przy wysokim st|eniu opioidów ludzie wykazuj budzenia. zwikszon tolerancj na ból. Jest to zjawisko znane le- Dodatkowe zmiany zachodz w obwodach Bczcych karzom wojskowym, którzy stwierdzali, |e ci|ko ranni mózg limbiczny z przysadk mózgow, która reguluje |oBnierze potrzebowali mniejszych dawek narkotyków wydzielanie adrenokortykotropiny (ACTH, adrenocor- dla u[mierzenia bólu ni| cywile ze znacznie l|ejszymi ticotropic hormone), gBównego hormonu produkowane- obra|eniami. Podobna sytuacja ma miejsce we wstrz- go przez organizm w stresujcej sytuacji, mobilizujce- sie pourazowym. Nowy uraz, na jaki nara|a si dobro- go ciaBo do walki lub ucieczki. Zmiany te powoduj nad- wolnie ofiara dBugotrwaBego stresu, stymuluje wytwarza- mierne wydzielanie si tego hormonu  zwBaszcza nie w jej mózgu opioidów endogennych poprawiajcych w ciele migdaBowatym, hipokampie i miejscu sinawym samopoczucie. Osoby, które dokonaBy aktów samoagre-  alarmujc ciaBo o zagro|eniu, którego w istocie nie ma. sji (zranienia, oparzenia), czsto twierdz, |e zachowa- Zbyt wysokie st|enie ACTH sprawia, |e jednostka nia te przyniosBy im spokój i ulg [38]. mo|e przesadnie reagowa na niegrozne bodzce, na Wykazano, |e stan niepokoju wzbudzony eksperymen- przykBad strzaB w gazniku jakiego[ samochodu mo|e talnie u zwierzt zmniejsza si pod wpBywem dziaBania spowodowa, |e ogarn j te same uczucia co podczas endorfin wytwarzanych w nastpstwie odniesionych ob- pierwotnego urazu: zaczyna si poci, jest wystraszona, ra|eD. Stwierdzono te|, |e czsto[ zachowaD autode- przypominaj si jej sceny wydarzeD towarzyszcych strukcyjnych zmniejsza si po aplikacji [rodków bloku- urazowi. Osoby, w organizmach których wydzielaj si jcych dziaBanie endorfin [39]. Stosowanie urazu jako nadmierne ilo[ci ACTH, maj bardzo niski próg wra|li- strategii radzenia sobie z niepokojem przez niektóre wo[ci na bodzce wprawiajce w popBoch. Je[li na przy- ofiary dBugotrwaBego stresu sprawia, |e osoby te przy- kBad zajdzie si kogo[ od tyBu i gBo[no kla[nie w dBonie, pominaj narkomanów, którzy  sami dla siebie s zró- to w wikszo[ci wypadków ta osoba podskoczy z prze- dBem narkotyku [40]. Tak zwane normalne |ycie sta- strachu, a gdy zrobi si to drugi i trzeci raz, to nie zare- nowi dla tych osób  co[ w rodzaju czystego ekranu, na 31 www.suicydologia.viamedica.pl SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1 który ich rozregulowana psychika rzutuje straszne do- Pi[miennictwo [wiadczenia, wywoBujc stan cigBej czujno[ci [40]. Jak 1. HoByst B. Kryminologia. Wyd. VIII. Wyd. Prawnicze Lexis Nexis, pisze van der Kolk [41], mechanizm sterujcy wytwa- Warszawa 2004. rzaniem opioidów endogennych jest odpowiedzialny za 2. Rachman S.J. Fear and courage. W.H. Freeman, Nowy Jork 1978. 3. Sapolsky R.M. Zestresowana pami. Zwiat Nauki Wyd. spe- akty autookaleczania i próby samobójcze. cjalne. UmysB 2005; 1 (6): 8 43. 4. American Psychiatric Association: Diagnostic and Statistical Ma- nual of Mental Disorders (wyd. 4). APPI, Waszyngton 1994. 5. Lis-Turlejska M. Traumatyczny stres: koncepcje i badania. Wy- PrzywoBania pamiciowe urazu dawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1998. jako forma terapii 6. Cozolino L.J. Neuronauka w psychoterapii. Wyd. Zysk i S-ka. Po- znaD 2002; 193. 7. Niederland W.G. The psychiatric evaluation of emotional disor- Mimo |e do[wiadczanie powracajcych wspomnieD jest ders in survivors of Nazi persecution. W: Krystal H. (red.). Massi- negatywnym prze|yciem, czsto wywoBujcym pobudze- ve psychic trauma. Int. Univ. Press, Nowy Jork 1968. 8. Lis-Turlejska M. Psychologiczne nastpstwa skrajnie stresowych nie zbli|one do pierwotnego, zwizanego z traum, ist- prze|y. Nowiny Psychologiczne 1992; 2: 65 76. niej teorie, w których podkre[la si korzystny wpByw 9. Lifton R.J. History and human survival. Random House, Nowy Jork 1970. powracajcych wspomnieD na jednostk. Jedn z nich 10. Zdankiewicz-ZcigaBa E., Przybylska M. Trauma  proces i dia- jest freudowski model traumy opierajcy si na zasa- gnoza. Mechanizmy psychoneurofizjologiczne. Wyd. Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 2002. dzie przymusu powtarzania, które ma na celu przezwy- 11. Schacter D. Siedem grzechów pamici. PIW, Warszawa 2003. ci|enie traumy poprzez aktywne odtwarzanie trauma- 12. Udwin O. Annotation: children s reactions to traumatic events. tycznych wspomnieD, umo|liwiajce odmienny ni| przy J. Child Psychol. Psychiatry 1993; 2: 115 127. 13. Kaniasty K., Norris F. Social support dynamics in adjustment to wcze[niejszym do[wiadczeniu sposób ochrony ego przed disasters. W: Duck S. (red.). Handbook of personal relationship. skutkami tych zdarzeD [42]. Schacter twierdzi, |e intru- Wiley, London 1997. 14. Koss M.P., Dinero T.E. Discriminant analysis of risk factors for zywne wspomnienia umo|liwiaj zBagodzenie cierpienia sexual victimization among national sample of college women. poprzez ponowne prze|ycie traumy w bezpiecznych wa- J. Consult. Clin. Psychology 1989; 57: 135 147. runkach. Dziki nim nastpuje habituacja, przejawiaj- 15. AuczyDska-Cie[lak A. Przemoc seksualna i jej psychologiczne konsekwencje. Nowiny Psychologiczne 1994; 1: 71 85. ca si  zredukowaniem fizjologicznej reakcji na bodziec 16. McCary J. Human sexuality. Van Nost Reinhold, Nowy Jork 1973. [11]. Zgodnie z koncepcj Horowitza [43], jednym ze 17. Cozolino L.J. Neuronauka w psychoterapii. Wyd. Zysk i S-ka. Po- znaD 2002; 192. skutków pojawienia si wspomnieD dotyczcych prze- 18. Lis-Turlejska M. Psychologiczne konsekwencje traumatycznego |ytej traumy jest akomodacja zwizana z uczeniem si stresu  wspóBczesne kierunki badaD. Nowiny Psychologiczne przez do[wiadczenie oraz planowaniem dziaBaD maj- 2000; 2: 25 38. 19. Herman J.L. Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi. cych na celu doprowadzenie jednostki do zdrowia. Jest GWP, GdaDsk 2002. to mo|liwe dziki zakodowaniu sytuacji zagra|ajcych, 20. Lifton R.J. Home from the war. Simon & Schuster, Nowy Jork 1973. 21. van der Kolk B.A., Farlane A.C. The black hole of trauma. W: van które mog si sta ostrze|eniem na przyszBo[. Dziki der Kolk B.A., Farlane A.C., Weisaeth L. (red.). Traumatic stress: wspomnieniom jest uBatwiona tak|e asymilacja, prowa- the effects of overwhelming experience on mind, body and so- ciety. Harper & Row, Nowy Jork 1996. dzca do akceptacji minionych zdarzeD oraz dokony- 22. Horowitz M.J. Stress response syndromes. Wyd. 2. Jason Aron- wania zmian w obrbie wBasnych oczekiwaD. Wymienio- son Inc, Londyn 1986. ne funkcje w istocie korzystnie wpBywaj na funkcjono- 23. Reynolds M., Brewin C.R. Intrusive memories in depression and po- sttraumatic stress disorder. Behav. Res. Ther. 1999; 37: 201 215. wanie jednostki, jednak gdy wspomnienia powracaj 24. Williams M. Cry of pain. Penguin Books, London 1997. przez dBugi czas, powodujc jednocze[nie odtwarzanie 25. Maruszewski T. Psychologia poznania. GWP, GdaDsk 2002. 26. HankaBa A. Wybiórczo[ ludzkiej pamici. Wyd. UW, Warszawa caBych do[wiadczeD traumatycznych, nie mo|na mówi 2001. o ich pozytywnym oddziaBywaniu. 27. Ekman P., Davidson R.J. Natura emocji. GWP, GdaDsk 1999. 28. Burke A., Heuer F., Reisberg D. Remembering emotional events. Bardzo wa|n kwesti jest znaczenie, jakie nadaBo si Mem. Cognit. 1992; 20: 277 290. prze|yciom zwizanym ze skrajnym stresem; dotyczy 29. Bower G.H. Jaki jest zwizek emocji z pamici. W: Ekman P., zdolno[ci jednostki do nadania sensu swojemu do[wiad- Davidson R.J. (red.). Natura emocji. GWP, GdaDsk 1999; 256. 30. Oatley K., Jenkins J. Zrozumie emocje. PWN, Warszawa 2003. czeniu traumy [44]. Du|e znaczenie ma zdolno[ znale- 31. Tulving E., Kroll N. Novelty assessement in the brain and long- zienia wystarczajcego wyja[nienia dla swoich do[wiad- term memory encoding. Psychon. Bull. Rev. 1995; 2: 387 390. 32. Mandler G. Mind and body: the psychology of emotion and stress. czeD, co mo|e pomóc w rozwizywaniu opisanych wcze- Norton, Nowy Jork 1984. [niej 4 kategorii konfliktów. Tylko poprzez nadanie ja- 33. Wegner D.M., Eich E., Bjork R.A. Thought repression. W: Druck- kiego[ sensu i znaczenia swoim prze|yciom jednostka man D., Bjork R.A. (red.). Learning, remembering, believing: en- hancing human performance. National Academy Press, Washing- mo|e znalez sens i znaczenie dalszego |ycia. W wielu ton DC 1994. przypadkach katastrof osoby uratowane mog mie gB- 34. Goleman D. Inteligencja emocjonalna. Media Rodzina, PoznaD 1995. bokie prze[wiadczenie, |e to, co si staBo, byBo wol Boga 35. Cahill L., McGaugh J.L. Mechanisms of emotional arousal and lub innej siBy nadprzyrodzonej. Na zakoDczenie warto lasting declarative memory. Trends Neurosci. 1998; 21: 294 299. 36. McGaugh J.L. Significance and remembrance: the role of neuro- podkre[li, |e wszystko, co sprzyja pomy[lnemu prze- modulatory systems. Psychol. Sci. 1990; 1: 15 25. biegowi terapii doznanego urazu, zmniejsza zarazem 37. Cozolino L.J. Neuronauka w psychoterapii. Wyd. Zysk i S-ka. Po- ryzyko podjcia próby samobójczej. znaD 2002; 201. 32 www.suicydologia.viamedica.pl Andrzej HankaBa, Rola pamici doznanego urazu w etiologii zamachów samobójczych 38. Cozolino L.J. Neuronauka w psychoterapii. Wyd. Zysk i S-ka. Po- 41. van der Kolk B.A. The trauma spectrum: the interaction of biolo- gical and social events in the genesis of trauma response. Jour- znaD 2002; 207. nal of Traumatic Stres 1988; 1: 273 290. 39. Pitman R.K., Orr S.P., van der Kolk B.A. Analgesia: a new depen- 42. Lis-Turlejska A. Traumatyczny stres. Koncepcje i badania. Wyd. dent variable for the biological study of posttraumatic stress di- Instytutu PAN, Warszawa 1998. sorder. W: Wolf M.E., Mosnaim A.D. (red.). Posttraumatic stress 43. Horowitz M.J. Stress Response Syndromes. Wyd. 2. Jason Aron- disorder: etiology, phenomenology, and treatment. American son Inc, Londyn 1986. Psychiatric Press, Washington DC 1990. 44. Kross E., Ayduk O., Mischel W. When asking  why does not 40. Cozolino L.J. Neuronauka w psychoterapii. Wyd. Zysk i S-ka. Po- hurt. Distinguishing rumination from reflective processing of ne- gative emotions. Psychol. Sci. 2005; 16: 709 715. znaD 2002; 206. 33 www.suicydologia.viamedica.pl

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Zamachy samobójcze – możliwości psychoprofilaktyki
ZAMACHOWCY SAMOBOJCY UG
ZAMACHOWCY SAMOBOJCY UG
Związek genu TPH2 i jego rola w występowaniu zachowań samobójczych Kamrowska
Rola pedagoga szkolnego w zapobieganiu zachowaniom samobójczym wśród uczniów
Międzynarodowy Program Badań nad Zachowaniami Samobójczymi
SMIERC SAMOBOJCOM
rola konstytucji w państwie
ZAPOBIEGANIE SAMOBÓJSTWOM
Analiza samobójstw w materiale sekcyjnym Zakładu Medycyny Sądowej AMB w latach 1990 2003
CO ZYSKUJE SAMOBÓJCA (Słowa mistyków Kościoła św )
Rola laboratoriów w świetle wymagań systemów zarządzania jakoscią
Sprawdź swoją pamięć A4
rola rosji w europie
rola kuratora sadowego w resocjalizacji nieletnich
Ślusarczyk Cz Rola Internetu w edukacji osób niepełnosprawnych
Chrześcijanin a samobójstwo wersja 25 11 2014

więcej podobnych podstron