732659560

10 WALERY PISAREK

zwać jakąś koncepcję „koncepcją burżuazyjną” znaczy także uznać ją za niesłuszną.

Szczególne niebezpieczeństwo nadużywania tej dychotomii wiąże się z milczącym założeniem, że wszystko (poza nielicznymi wyjątkami), co powstało w krajach kapitalistycznych, naznaczone jest piętnem burżuazyjności, a wszystko (lub prawie wszystko), co się zrodziło i zostało opublikowane w krajach socjalistycznych, tym samym reprezentuje naukę marksistowsko-leninowską. W wyniku tego upraszczającego założenia niejedna wnikliwa i demaskatorska analiza klasowo zdeterminowanego systemu komunikacji społecznej zostaje napiętnowana jako „badania burżuazyjne”, bo jej autor jest Anglikiem, Amerykaninem lub Niemcem z RFN, a różne nieudolne wypracowania pozbawione wszelkich oryginalnych myśli, ale za to ozdobione odpowiednią frazeologią i cytatami z klasyków reprezentują naukę marksistowsko-leninowską, bo ich autorzy mają szczęście mieszkać w kraju socjalistycznym ²⁰.

We współczesnym świecie granice kierunków i orientacji naukowych nie pokrywają się z granicami państwowymi. Linia graniczna między NRD a RFN z całą pewnością wyraźniej i skuteczniej rozdziela świat socjalistyczny od świata kapitalistycznego niż naukę w krajach socjalistycznych od nauki w krajach kapitalistycznych. Pomimo to jednak jeszcze na początku lat siedemdziesiątych można się było pokusić o modelowe przeciwstawienie dominujących (ale nie wyłącznych!) cech nauki o komunikowaniu masowym uprawianej na wschód i na zachód od Łaby ²¹.

Na teorię i praktykę badawczą prasoznawstwa na wschód od Łaby istotny wpływ wywarły doświadczenia szybko uprzemysławiających się krajów z planową gospodarką opartą na uspołecznionych środkach produkcji, socjalistyczna ideologia sprawiedliwości społecznej i jej doktryna prasowa traktująca media jako narzędzia uświadomienia i wychowania mas oraz w sferze metodologicznej — materializm dialektyczny i historyczny; w badaniach dominowały

²⁰    Zbyt dosłownie — żeby nie powiedzieć: wulgarnie — interpretuje się niekiedy słowa Maiksa: „Myśli klasy panującej są w każdej epoce myślami panującymi, tzn. że ta klasa, która jest w społeczeństwie panującą siłą m a-t e r i a 1 n ą, stanowi zarazem jogo panującą siłę duchową. Klasa mająca w swym rozporządzeniu środki produkcji materialnej dysponuje też przez to środkami produkcji duchowej, tak iż na ogół klasie tej podlegają dzięki temu również i myśli tych, którym do duchowej produkcji brak środków”. K. Marks, F. Engels; Dzieła. T. 3, Warszawa 1901, s. 50—51. Warto pamiętać o obecności w drugim zdaniu wyrażenia „na ogół”.

²¹    Tylko w kategoriach cech dominujących można się zgodzić z następującym sądem T. S z e c s k 6: „Burżuazyjna praktyka (...). a także teoria komunikowania masowego zakładają istotny wpływ poszczególnych środków — danej gazety, programu radiowego lub telewizyjnego — na odbiorcę poddanego mnogości programów i wyciągają z tego wnioski dotyczące efektywności komunikowania masowego. Nasz sposób rozumowania jest odmienny. Mówiąc o związkach komunikowania masowego l świadomości społecznej, nie możemy widzieć poszczególnych artykułów i programów (...). Musimy zbadać, jaki jest wpływ całego systemu na świadomość społeczną, jak głęboko zakorzeniły się w świadomości nasze cele, modele, normy .i wartości społeczne wyrażane przez system explicite i implicite. T. S z e c s k 6: Rola komunikowania masowego w rozwoju świadomości społecznej, Przekazy i Opinie 1978 nr 3 s. 10.