8748916541

120

W S Z E C H Ś W I A T

K. ŚWIEŹAWSKA

Z ŻYCIA SPOŁECZNEGO JASZCZUREK AMERYKAŃSKICH

Anolis carolinensis są to niewielkie jaszczurki, około 18 cm długie. Ubarwienie ich jest zmienne, od brunatnego do zielonego. Posiadają zdolność szybkiej zmiany barwy, równą niemal kameleonom. Zaznacza się u nich wyraźny dimorfizm płciowy: samce są nieco większe, posiadają ruchomy grzebień po grzbietowej części ciała oraz czerwono zabarwiony wachlarz skórny, umieszczony na specjalnej chrząstce pod gardzielą, który może być w pewnych okolicznościach napinany.

Jaszczurki te nie tworzą społeczeństw w ścisłym tego słowa znaczeniu, żyją jednak w małych grupach, składających się na ogół z kilku samic, jednego dorosłego samca i kilku młodych samców. Życie społeczne takiej grupy badano w warunkach możliwie najbardziej zbliżonych do naturalnych, oraz w laboratorium.

W każdej grupie tych zwierząt samiec dorosły staje się panującym. Wykazuje on silnie rozwinięty instynkt obrony swej grupy i swego terytorium. Przy spotkaniu dwóch dorosłych samców, w miesiącach od lutego do sierpnia, dochodzi między nimi zawsze do walki. Przebieg jej jest mniej więcej stały: zwierzęta zbliżają się do siebie, wydymają gardziel i wystawiają czerwony wachlarz, grożą sobie otwartymi paszczami i skaczą ku sobie. Walkę laką sfilmowano i przekonano się, że występuje w niej stale powtarzający się rytm: poszczególne okresy walki składają się z pięciu podskoków i krótkiego okresu spoczynkowego. Stopniowo szybkość skoków zwiększa się, przy zachowaniu jednak tego rytmu. Samiec, który pokonał wszystkie samce na danym terytorium staje się panującym, pozostałe okazy wycofują się na krańce terytorium. Przy zbliżaniu się jaszczurki panującej uciekają, wykonują przy tym skłony głowy, określone przez eksperymentatorów jako ruchy oznaczające uznanie zależności.

Gdy klatkę eksperymentalną podzielić na dwa terytoria, np. gałęźmi, które stanowią granicę łatwo przekraczalną, mogą się utworzyć dwa zespoły; w każdym z nich jeden okaz jest panującym. Każdy z nich broni swego terytorium przed obcymi jaszczurkami. Okazy zwierzchne nigdy jednak nie przekraczają granic swego terytoriom. Kiedy przy zbliżaniu się do linii granicznej zauważą, że samiec dominujący na sąsiednim terytorium przybiera postawę bojową, wycofują się natychmiast w głąb swego terytorium.

Można wytworzyć sztucznie stosunki podwójnego i potrójnego przeważania na jednym większym obszarze. Gdy w grupie, obejmującej kilka samic, młode samce i 2—3 dorosłych samców usunie się jaszczurkę panującą (A) po paru dniach ustala się panowanie innego okazu (ii). Po wprowadzeniu ponownie poprzednio panującej jaszczurki ustala się, po próbach walk system podwójnego przeważania: okaz B jest podporządkowany okazowi A, pozostałe osobniki grupy są podporządkowane zwierzchnikom A i B. Najczęściej jednak każda z jaszczurek panujących posiada własne terytorium. Z biegiem czasu ustali się podwójne panowanie tak mocno, że zachowuje się ono również w wypadku, gdy wszystkie jaszczurki przenieść do większego pomieszczenia, a więc w warunki nieco odmienne.

Stosunki panowania ulegają zmianom w zależności od pory roku: w okresie jesiennym dorosłe samce wycofują się na krańce terytorium i prowadzą życie samotne; w tym czasie panować mogą młode samce lub samice. W okresie zimowym panuje zwykle jedna z samic. W tym wypadku przed ustaleniem się zwierzchnictwa samice walczą z młodymi samcami i między sobą. U samic panujących instynkt walki i obrony swego terytorium jest jednak słabiej wyrażony niż u samców.

W ustalonej grupie społecznej jaszczurek reakcja na nowo wprowadzonego osobnika zależy od jej płci i wieku. Jeśli na danym terytorium panuje samiec dorosły, to przy