22 Rzecz o ZMS - ani laurka, ani pamflet
ZMS, podporządkowania się doraźnym wymaganiom Ale pominąć tego nie można, tym bardziej, jeśli się zważy późniejszy rozwój wydarzeń i postawy młodzieży w „czasie próby"
Realizacja programu działania ZMS. nakierowanego na ukształtowanie zgodnych z celami ideowo-wychowawczymi Związku, postaw młodzieży, odbywała się na wielu płaszczyznach, w wielu dziedzinach. Jest rzeczą naturalną i oczywistą, że w okresie prawie dwudziestu lat swego istnienia ZMS starał się - i z własnej inicjatywy, i niejako zmuszany czynnikami niezależnymi od własnej chęci, zewnętrznymi, rozwojem i ewoluowaniem sytuacji społeczno-politycznej i ekonomicznej kraju -wkraczać i „osadzać " się na takich polach działania, na których mógł bądź powinien uzyskiwać pożądane efekty w oddziaływaniu wychowawczym. Tak więc pojawiały się w programie inicjatywy, akcje i przedsięwzięcia, które albo „chwytały", rozwijały się, utrwalały, stawały się integralną częścią działań programowych, albo tez nie wytrzymywały próby praktyki, okazywały się nietrafne, sztuczne, nie korespondujące z rzeczywistością. Można jednak, bez obawy popełnienia większego błędu, stwierdzić, że wszystkie działania programowe ZMS, w całej jego historii, podporządkowane były dążeniu do tego, aby członkowie Związku, uczestnicząc w życiu organizacji, stawali się ludźmi przygotowanymi nie tylko do „funkcjonowania" w społeczeństwie socjalistycznym, ale osobowościami kreatywnymi, o wysokich walorach moralnych, ukształtowanym systemie wartości, ludźmi o szerokich zainteresowaniach, poczuciu społecznych zadań i odpowiedzialności, a przy tym ludźmi umiejącymi po prostu cieszyć się życiem. Można zatem powiedzieć, że program działania ZMS uwzględniał w całej pełni założenie, że młody obywatel Polski Ludowej, dzięki procesom samowychowawczym dokonującym się w organizacji, powinien łączyć w sobie cechy człowieka polityki, pracy i zabawy. /Jarema Maciszewski mówi o tym bardziej uczenie i precyzyjnie „homo politicus", „homo laborans", „homo ludens"/.
Takie ujęcie ideowo-wychowawczych celów programowych, ich kompleksowość, były nowością w koncepcji działalności związków młodzieży w Polsce powojennej. Trzeba to wiązać z popaździernikowym nurtem odnowy, odkłamywaniem socjalizmu, przywracaniem mu ludzkich wymiarów, humanistycznych treści. Przypomniano, że to człowiek jest podmiotem historii, że z myślą o jego dobru, potrzebach i rozwoju buduje się socjalizm Było to odwrócenie stalinowskiej perspektywy sprowadzającej w gruncie rzeczy człowieka do roli „nawozu historii". Urzeczywistnianie tych założeń