223428189

U źródeł ideowych Geografii rozumowej W. Nałkowskiego 17

procesów współczesnych — wyszedł on naprzeciw geografii, której przedmiotem są te właśnie procesy zachodzące na powierzchni ziemi. Z drugiej strony wprowadzona przez Richthofena metoda historyczno--genetycznego ujmowania zjawisk nie tylko zmieniła — jak podkreślał Nałkowski — morfografię ziemi w morfologię „najważniejszą część geografii fizycznej” ⁶², ale również zbliżyła ją do geologii. „...Gdy geologia za sprawą Lyella zaczęła... rozpatrywać przeszłość w świetle teraźniejszości, a geografia, za sprawą Richthofena — teraźniejszość w świetle przeszłości, musiało nastąpić zlanie się obu nauk” ⁶³.

Zrozumienie genezy form powierzchni ziemi wymagało poznania materiału i jego budowy, jak również kolejnych przemian w czasie, co jest przedmiotem geologii historycznej. Nastąpiło więc zbliżenie pod względem przedmiotu i stosowanych metod. Zdaniem Nałkowskiego między geologią i geografią „różnice są tylko ilościowe: geologia traktuje głównie przeszłość ziemi, a teraźniejszość krócej — tylko jako środek do zrozumienia przeszłości; geografia odwrotnie: zajmuje się głównie teraźniejszością, a mniej przeszłością, którą traktuje tylko jako środek do zrozumienia teraźniejszości” ⁶⁴.

To wejście geografii na obszar badań geologicznych, zastąpienie dawnych, często zewnętrznych porównań genetyczną klasyfikacją i występujące wraz z tym dążenie od opisu faktów do ich uogólnień, do praw, do teorii, zmieniło — zdaniem Nałkowskiego — wewnętrzną treść tej nauki. Dawna nazwa „opis ziemi” nie odpowiadała nowej treści. Treść tę wyrażała natomiast nazwa „geo-logia” — „nauka o ziemi”, która wcześniej nie posiadała pokrycia, bowiem geografia dysponowała faktami bez teorii, zaś dawniejsze hipotezy geologiczne nie były dostatecznie ugruntowane na faktach ⁶⁵.

Jednak rozwój geografii posuwał się dalszym, szybkim krokiem przynosząc ze sobą całe mnóstwo nowych problemów, wobec których sprawa nazewnicza stała się nieistotna. Utrzymując się nadal, dawna nazwa geografii — podobnie jak wiele innych, o których pisał Nałkowski, iż „pozostają jako niewłaściwe, a nawet bezsensowne symbole” ⁶⁶ — pokrywała wbrew etymologicznemu znaczeniu nową, obfitą w teoretyczne problemy treść tej nauki.

*

*

*

Wyrosłe na gruncie ewolucjonizmu poglądy Wacława Nałkowskiego stanowią mimo całej jego indywidualności odbicie głównego nurtu ideowego epoki.

Decydujący wpływ ewolucjonizmu wyraża się w przejęciu przez niego szeregu panujących teorii — począwszy od darwinowskiej teorii rozwoju gatunku i walki o byt i teorii rozwoju ziemi Kanta-Lapla-c e’ a, aż po teorię cyklów erozyjnych D a v i s a — oraz w przejęciu szeregu założeń metodologicznych, jak: zasada genetycznego traktowania*,

62    Geografia fizyczna, 1922, s. VII. Por. strony wcześniejsze oraz s. 24—51.

63    Co to jest geografia?, s. 14.

64    Zarys metodyki geografii, s. 12.

65    Por. Geografia fizyczna, 1922, s. VII i VIII.

66    Zarys metodyki geografii, s. 6.

Przegląd Geograficzny — 2