223428093

U źródeł ideowych Geografii rozumowej W. Nałkowskiego

rzecznych; w drugiej — takoż najazdy handlarzy nadmorskich; w trzeciej — kolonizatorski najazd Europy na inne części świata“. Te same społeczne czynniki brał on pod uwagę snując horoskopy, iż rozwój awia-tyki przyniesie w przyszłości „fazę atmosferyczną, która pokona wszelkie zapory graniczne i celne i zwiąże ludy w jedną całość" ³³.

Związane z tą koncepcją historiozoficzną poglądy na rolę warunków geograficznych w rozwoju dziejowym wskazują na jeszcze pełniejsze uwzględnienie czynnika społecznego, a nawet na zbliżenie się do koncepcji marksistowskiej. Wpływ warunków geograficznych traktował Nałkowski w ścisłej zależności od stopnia historycznego rozwoju. Pisał: „Człowiek w miarę rozwoju cywilizacji zdobywa coraz więcej środków obrony przeciw bezpośrednim wpływom warunków geograficznych.., prócz tego coraz bardziej skomplikowany staje się wpływ tych warunków przez oddziaływanie na stosunki ekonomiczne, sposób życia i związaną z nim organizacją społeczną"³⁴. Stały postęp w rozwoju kultury sprawia, że „te same warunki w różnych czasach, w różnych stadiach dziejowego rozwoju wpływają rozmaicie, posiadają różne wartości" ³⁵. Zainteresowanie Nałkowskiego czynnikami ekonomicznymi — jako pośrednim, związanym z warunkami naturalnymi ogniwem wpływu przyrody na społeczeństwo — było tak duże, że w późniejszych swych pracach starał się nawet rozstrzygnąć, „jak te różne formy gospodarstwa wpływają na fizyczną i duchową stronę człowieka?" ³⁶. W każdym razie żywił on głębokie przekonanie, że „działalność człowieka zależy przede wszystkim od sposobu życia, to jest od formy gospodarstwa, albo formy produkcji", choć nie pomijał faktu, że „w działalności tej człowiek kieruje się odpowiednio do geograficznych warunków" ³⁷. W tej sytuacji nie ulega wątpliwości, że warunki te mogły być traktowane głównie jako motyw ludzkiego działania, a nie jako jego przyczyna. Przez to dwustronne spojrzenie na związek człowieka z przyrodą, przez swój w znacznej mierze socjologiczny punkt wyjścia wykroczył Nałkowski — w późniejszym okresie swej twórczości poza swą epokę, w której panował przeważnie jednostronny przyrodniczy punkt widzenia (np. R a t z e 1) ³⁸.

Aczkolwiek podstawowy problem antropogeograficzny — problem związku człowieka z ziemią — nie został opracowany z tą systematycznością, z jaką byłby przedstawiony w planowanej pierwotnie, lecz nie zrealizowanej „geografii antropologicznej", to jednak szereg wypowiedzi w tym zakresie w licznych pracach Nałkowskiego dowodzi, że problem

•33 Geografia szkolna, wyd. III, s. 98.

34    Zarys geografii rozumowej i geologii, wyd. III, 1922 (1907), s. 173—174.

35    Geografia szkolna (rozumowa). Cz. I. 1922, wyd. III, s. 97.

36    Tamże, s. 98.

37    Zarys geografii rozumowej i geologii, wyd. III, s. 176. Por. Geografia szkolna (rozumowa), wyd. III, cz. I, 1922, s. 88.

38    Gdy dla R a t z 1 a państwo było organizmem bioprzestrzennym, było „kawałem ziemi i grupą ludzi¹*, (jako jednostek biologicznych) to u Nałkowskiego państwo posiadało — niezależnie od tego, jak wpływały nań warunki naturalne — zawsze społeczną treść. „Państwa — pisał on — są to wielkie stowarzyszenia ludzi, na pewnych ograniczonych terytoriach, wywołane bądź potrzebą zgodnego połączenia się do walki z przyrodą — w ogóle dla osiągnięcia wyższego stopnia kultury, np. regulowanie wylewów rzecznych w celu użyźnienia pól (Egipt), budowanie tam w celu ochrony od zalewu morskiego (Holandia) itd. Stowarzyszenia te poddają się pewnym prawom pewnej władzy, która pilnuje ich wykonania, to jest rządzi starając się zresztą, by rozkład pracy był korzystny dla warstw panujących". Zarys geogr. rozumowej i geol., 1907, s. 184.