223428135

U źródeł ideowych Geografii rozumowej W. Nałkowskiego 13

towaniu faktów — to stanowi tylko jej zadanie przedwstępne — nauka musi szukać związków, przyczyn, odkrywać prawa rządzące zjawiskami, a stąd móc przewidywać — nauka musi badać" ⁴⁴.

Jak w naukowych badaniach wznosiły się nad faktografią synteza i prawa, tak w dydaktyce czynnik rozumowy stał wyżej od pamięciowego. W obu wypadkach nad obciążającymi pamięć faktami górował pierwiastek rozumowania z właściwymi mu wyrażeniami, jak: dlatego, ponieważ, a zatem, a więc, z powodu itd. Dążenie do uogólnień było podstawową cechą Geografii rozumowej. „..Poszczególne fakta — pisał Nałkowski — winny być tutaj nie celem, lecz środkiem — służyć tylko jako ilustracje, lub dowody pewnych ogólnych praw naukowych" ⁴⁵. Dla niego geografia to nie suma określonych faktów, to w sposób twórczy i zamierzony zbudowany gmach nauki, w którym poszczególne fakty jakoby cegły związane są cementem przyczynowości⁴⁶.

Tym rozległym gmachem nauki miała być geografia powszechna (uniuersalis, uniuerselle) jako ta, która obejmuje „cały obszar nauki geograficznej i dzieli się dopiero pod względem metody, sposobu traktowania zjawisk, na geografię ogólną, to jest generalis (generelle, allgemeine), obejmującą ogólne prawa nauki, teorię geograficzną i na geografię szczegółową to jest specialis (speciale, spezielle).., zajmującą się stosowaniem praw geografii ogólnej do poszczególnych obszarów ziem — krajów". Jednocześnie wyodrębniona została „geografia szczegółowa, jako nauka, wiążąca przyczynowo zjawiska pewnego poszczególnego kraju, od krajoznawstwa jako luźnego zbioru materiałów surowych — wszelkich wiadomości o danym kraju" ⁴⁷. To oddzielenie krajoznawstwa, jako faktograficznego, ścisłego opisu kraju od geografii szczegółowej dającej jego syntezę świadczy, jak konsekwentnie realizowana była zasada, iż poszukiwanie związków i praw jest zasadniczym kryterium nauki⁴⁸.

Zadaniem geografii ogólnej było rozpatrywać określone kategorie zjawisk — grupowanych bądź według ich podobieństwa zewnętrznego (wyspy, góry, jeziora), bądź według pokrewieństwa wewnętrznego, genezy (góry tektoniczne, wulkaniczne) — w ich występowaniu na całej ziemi. Geografia szczegółowa natomiast miała rozpatrywać zjawiska w ich ugrupowaniu przestrzennym w określonych obszarach, krajach, czy krainach jako pewnych odrębnych jednostkach geograficznych. „Każdy z dwóch powyższych działów geografii (a zwłaszcza pierwszy) rozpada się pod względem treści, rodzaju zjawisk, na trzy: geografię astronomiczną, geografię fizyczną, i geografię antropologiczną (antropogeogra-

fię).

Zadania tych trzech działów zostały również szczegółowo określone. „Geografia astronomiczna rozpatruje ziemię jako jedno z ciał niebieskich, mające pewien kształt i ruchy, pewne położenie względem innych ciał niebieskich, zwłaszcza słońca i podlegające pewnym skutkom tego wszystkiego". „Geografia fizyczna rozpatruje naturalne zjawiska kuli ziemskiej, naprzód nieorganiczne (lądowe, wodne, po-

⁴⁴    Zarys metodyki geografii, wyd. III, s. 6. Por. Prąd spekulacyjny, s. 324.

⁴⁵    Zarys geografii rozumowej, s. V.

⁴® Tamże, s. V.

⁴⁷    Zarys metodyki geografii, wyd. III, s. 10.

⁴⁸    Por. tamże, s. 14 i da!sre.