223428009

U źródeł ideowych Geografii rozumowej W. Nałkowskiego 7

i zasad badawczych, jak zasada aktualizmu L y e 1 1 a i zrodzona na gruncie maksymalistycznych wymagań ewolucjonizmu i wysuniętego przezeń postulatu przyczynowości zasada genetycznego traktowania zjawisk Richthofena¹¹. Zasada ta — według której obecne formy powierzchni ziemi traktowane są nie jako coś na zawsze danego, lecz rezultat sił działających w długim okresie czasu, rezultat zmian, faza chwilowa — stała się podstawą klasyfikacji genetycznych, zastępujących dawne czysto zewnętrzne porównania przez głębsze, oparte na tym co istotne, na pochodzeniu.

Z przyjęciem ewolucji za czołowy problem nauki szło również w parze uznanie oddziaływania środowiska naturalnego na różne formy tej ewolucji za zagadnienie zasadnicze. Rozwój dokonujący się pod wpływem warunków geograficznych nie tylko „za pośrednictwem usuwania jednostek nieodpowiednich im, ale także i bezpośrednio, zmuszając organizmy dD takiego lub innego używania swych organów, a stąd takiego lub innego ich kształcenia” był w przekonaniu Nałkowskiego ściśle zależny oi środowiska „głównie klimatu i natury gruntu” ¹². Zasługę wykrycia tej zależności przypisywał Nałkowski również Darwinowi. Dlatego też podkreślał jego rolę w rozwoju nowoczesnego przyrodoznawstwa, zaznaczając, że „w biogeografii — geografii organizmów ewolucyjna idea Darwina stała się nicią, która powiązała ze sobą przyczynowo rożne zjawiska na pozór luźne i niezrozumiałe; pozwoliła lepiej zro-zamieć zależność organizmów od otoczenia; zrozumieć ich rozkład zależny w części od obecnych, geograficznych, w części od dawnych geologicznych warunków; pozwoliła zrozumieć współżycie wielu, towarzysko, masowo występujących form, które zwłaszcza w świecie roślinnym, jako tak zwane zbiorowiska, warunkują charakter krajobrazowy” ¹³.

Prawu ewolucji podlega nie tylko ziemia, świat roślinny i zwierzęcy, ale i „człowiek, produkt wiekowy ewolucji... najwyższe ogniwo wielkiego łańcucha istot na ziemi” ^H. Jego rozwój dziejowy podlegać musiał wpływom warunków naturalnych, podobnie jak rozwój innych form organicznych. Ale człowiek posiada „zdolność tworzenia różnych narzędzi, chroniących go lub potęgujących działalność jego organów, stąd ułatwiających walkę o byt, opanowanie przyrody.., zdolność tworzenia sobie aktualnego środowiska — organizacji społecznej. To sztuczne środowisko modyfikuje wpływ środowiska naturalnego i wywiera na człowieka doniosły wpływ swoisty. Wskutek tego prawa ewolucji wśród świata lidzkiego są daleko bardziej skomplikowane niż wśród innych istot” ¹⁵. Dalej zauważa Nałkowski, iż najlepiej przystosowanymi jednostkami wskutek wadliwości ustroju stają się jednostki bynajmniej nie najlepsze, wobec czego zahartowane w walce z trudnościami, jednostki noszące ciężar wadliwości tego ustroju muszą go zmienić ¹⁶.

Tak więc mimo uznania dla darwinowskich idei ewolucji i walki o byt trudno mówić, aby idee te przenosił Nałkowski bezpośrednio na rozwój

u Por. Geografia fizyczna, wyd. III, 1922, s. V i dalsze oraz wymienioną tamże (1904) na s. VIII bibliografię źródłową, w Mała geografia fizyczna, s. 133.

13 Co to jest geografia?, s. 33—34.

ii Geografia szkolna (rozumowa). Cz. I, wyd. III, 1922, s. 88. Por. Zarys geografii rozumowej, wyd. III, 1907, s. 163.

is Zarys geografii rozumowej i geologii, wyd. III, 1907, s. 163.

16 Tamże, s. 164.