223428295

PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY t. XXXIII, Z. 1, 1961

JOZSF babicz

U źródeł ideoiuych Geografii rozumowej

Wacłaira Nałkowskiego

(W 50-lecie śmierci)

Gecgraphie von Wacław Nałkowski auj betrachtender Grundlage und

ihre ideengeschichtlichen Wurzeln

iarys treści. Celem niniejszej pracy jest wykazanie związku między geograficznymi poglądami Wacława Nałkowskiego a ewolucjonizmem jako głównym nirt?m ideowym epoki. Wychodząc od ogólnej charakterystyki tego nurtu autor przeistawia główne idee epoki w poglądach Nałkowskiego na rozwój świata orga-nhziego i nieorganicznego, na wpływ środowiska naturalnego w rozwoju społecznym i aa koncepcję geografii, kończąc oceną roli ewolucjonizmu w rozwoju nauki.

1. Ewolucjonizm i pozytywizm jako główne nurty ideowe epoki

„Wszystko spłynie na potoku; Wszystko zniknie na głębinie,

Co widoczne tylko oku, —

Lecz idea nie przeminie¹⁴.

ⁿo poetyckie motto umieścił Wacław Nałkowski (1851—1911) na tytułowej karcie swej Geografii rozumowej, manifestując w ten sposób Zircwno nierozerwalną więź z ideą ewolucji — czołową ideą jego czasów, sjrrbolem jego epoki, jak również kult dla nauki i myśli ludzkiej. Ale b^Tłon nie tylko zwolennikiem idei ewolucji — idei która ze swej strony b^Th wielkim osiągnięciem ówczesnej nauki, najbardziej dojrzałym owocem jej rozwoju. Opowiadał się również za ewolucjonizmem jako kierun-ken myśli badawczej, jako określonym punktem widzenia rzeczywistości.

Pojęcie ewolucji mimo znacznych tradycji w filozofii i myśli społecznej zostało ściśle związane z nazwiskiem Darwina, który dał mu bbbgiczne uzasadnienie. Istotą jego stał się przede wszystkim problem powstawania gatunku. Do rozwiązania tego problemu przyczyniła się jiż wcześniej paleontologia, która wraz z geologią stała na czele tych niu;, które rozwijały ewolucyjne myślenie. Już bowiem pod koniec XVII stulecia Ludwik Heim pisał Uber die Bildung der Taler durch Srcme (1797), wykazując rozwój powierzchni ziemi na przykładzie prze-mai zachodzących w dolinach rzecznych. Karol L y e 1 1, który urodził si» v roku ukazania się tej pracy (1797—1875) w swym trzytomowym d:iee Principles oj Geology (1830—1833) stworzył podstawy geologii jako niw)czesnej nauki o rozwoju ziemi. Tłumacząc zjawiska, które powstały w p'zeszłości przez procesy współczesne, podkreślał jednocześnie długo-trviłość ich występowania — rozmiar czasu. Teoria jego zmieniła wcześ-nej.ze ugruntowane przez twórców anatomii porównawczej (B u f f o n,