242073428

powrót człowiek człowiekowi wilkiem. A więc może kończy się nie tylko system partyjny, demokracja liberalna, ale nawet społeczeństwo?

W odczarowanym świecie, między ludźmi zanika więź społeczna. Bronią się jeszcze wyspy, w których nie umarł Bóg i tradycja. Ale świat odczarowuje się dalej. Jednym z najwnikliwszych obserwatorów tego procesu był tegoroczny jubilat Czesław Miłosz, którego warto odważnie przeczytać we współczesnych realiach. Nawet najbardziej politologiczny jego esej „Zniewolony umysł" nie jest wyłącznie zamkniętą rozprawą z ideologią komunistyczną, ale demaskacją systemu, w którym wrażenie bezalternatywności jest w stanie zniewolić nawet najświatlejsze umysły. Nie z represją przecież wiąże Miłosz główne zagrożenie dla podmiotowości człowieka i demokracji, ale właśnie z przytłaczającą siłą ideologii. Każdej, która wymusza podporządkowanie przez wykluczenie alternatywy. A więc nie tylko totalitarnych ideologii XX wieku, o których pisał Raymond Aron w równie słynnym dziele „Koniec ideologii", a którą Miłosz na prośbę Giedroycia przetłumaczył. Przypomnijmy, że tego przekładu nie chciał podpisać. Bo jak tłumaczył w liście do Andrzeja Walickiego: „postawa liberalnego i melancholijnego sceptyka wydaje mi się wyjątkowo niepłodna i już kilka lat temu, kiedy w Polsce zaczytywano się Aronem, do »odpływu ideologii « odnosiłem się sceptycznie". Wcale nie dlatego, żeby odpływu tego nie potwierdzał.

Sceptycyzm Miłosza wobec diagnozy "końca wieku ideologii" jest tożsamy nie z przekonaniem, że jakaś ideologia na podobieństwo komunistycznej może znów zniewolić człowieka, ale że to zniewolenie dokonuje się właśnie na jego oczach w coraz bardziej wszechobecnej dominacji życia sprowadzonego do fizjologii - "życia krowiego", które w "Roku myśliwego" nazywał także: "papu, kaku i lulu". Takiego, jakie dominuje we współczesnym kapitalizmie konsumpcyjnym, o czym Miłosz pisał już u samych jego początków, proroczo przewidując w "Wizjach znad Zatoki San Fransisco" paradoksalne konsekwencje postępującej indywidualizacji.

Posłuchajmy, co wieszcz mówił o rodzącym się wówczas systemie: "Najbardziej skrajne zalecenia obezwładniają się, znoszą się wzajemnie, zmieniając się natychmiast w tzw. kulturę. Techniczny aparat produkujący mowę, mówioną, pisaną i obrazkową, przechwytuje i przyswaja na swój użytek każdy bunt, również bunt przeciwko niemu". W tym sensie "wszystkie są równouprawnione i zaspokajają potrzeby rynku". Odruchowa reakcja każe się z tym pogodzić, jak z naturalną potrzebą człowieka. W końcu "człowiek jako przedmiot ekonomii zachowuje się tak, a nie inaczej nie dlatego, że w głowie jego powstają filozoficzne uogólnienia, ale dlatego, że musi zaspokoić swoje potrzeby, natomiast zaspokoić je może tylko podporządkowując się prawom niezależnym od jego woli". Ale Miłosz uznaje tę przesłankę naszego działania, jako "wątpliwą, skoro środki masowego przekazu, tj. język, są napędem ekonomii wytwarzając ciągle nowe potrzeby przy pomocy reklamy". Co robić?

Równo cztery dekady temu opublikowano, a w tym roku wznowiono książkę "Rodowody niepokornych", w której Bohdan Cywiński przypomniał, że inteligenta, który potrafił występować w obronie zniewolonego społeczeństwa, definiuje nie tylko wykształcenie albo wolny zawód, ale krytyczne myślenie, gotowość do poświęcenia, zgoda na ryzyko obustronnego niezrozumienia (ze strony elit jak i mas), a także "aktywny stosunek do ideologii", czyli opuszczenie pozycji neutralnych. W dzisiejszej fazie zobojętnienia starzy mistrzowie muszą przypominać, na czym polega inteligenckie zaangażowanie, nawet środowiskom określanym jako "młode i ideowe". W jednej z nielicznych dyskusji na temat "Rodowodów niepokornych" Paweł Śpiewak jako jedyny w otoczeniu swoich uczniów bronił aktualności inteligenckich zasad sformułowanych w tej "zbójeckiej książce". W starej szkole nie myliło się pasywności z liberalizmem i wszystkożerności z kulturą. Stara szkoła mogłaby

3