3434596741

XVIII Tomasz Sikora

Pewne wątpliwości Schillera budzi również sztywny charakter zaproponowanego przez Whitehouse‘a podziału rytuałów na wykonywane w trybie imaginatywnym -rzadkie, figuratywne, wywołujące wysokie napięcie emocjonalne, i w trybie doktrynalnym - częste, propozycjonalne, pozbawione większego napięcia emocjonalnego¹⁴. Jego zdaniem występują zjawiska problematyzujące, czy też wręcz falsyfikujące taki podział, jak choćby badane przez niego, ukierunkowane na doświadczenie glosolalii, spotkania ruchów charyzmatycznych, które odbywając się regularnie, w krótkich interwałach, wykazują cały czas wysoką, transową dynamikę emocjonalną. Co w związku z takim podziałem można powiedzieć o zrytualizowanych, częstych i regularnych praktykach medytacyjnych w różnych nurtach buddyzmu? Schiller zwraca również uwagę na problematyczne twierdzenie Whitehouse‘a utrzymującego, że rutynowe rytuały w trybie doktrynalnym wywołują nudę prowadzącą do rozłamów grupowych. W związku z tym pojawia się pytanie o operacjonalizację i mierzalność tego zjawiska nudy oraz o dystrybucję i zakres jego propagacji (Schiiler 2012: 155). Bez udzielenia na nie odpowiedzi pomysły Whitehouse'a sprowadzają się do naiwnego banału. Z kolei, komentując składniową, formalistyczną teorię rytuału w rozumieniu Lawsona i McCauleya, niemiecki religioznawca zauważa, że sztywne algorytmicznie rytuały nie wyczerpują zasobu rytuałów w ogóle (Schiiler 2012: 151). W związku z tym teoria rytuału powinna wypracować hipotezy dotyczące realnego zjawiska zróżnicowania religijnych rytuałów pod względem stopnia i złożoności ich kompulsywnej algorytmizacji działań.

Schiiler poddaje również pod dyskusję główną tezę kognitywnych badań nad re-ligią, głoszącą, że jest ona ewolucyjnym produktem ubocznym typu egzaptacyjnego. Na gruncie biologii ewolucyjnej pojęcie egzaptacji wprowadzili Stephen J. Gould, Eli-sabeth S. Vrba i Richard Lewontin (Gould, Vrba 1982: 52-71; Gould, Lewontin 1979: 581-598 - za: Schiiler 2012: 117). Występuje ono w dwóch znaczeniach. Po pierwsze, jako zmiana funkcji adaptacyjnej danego organu. Przykładowo, w jednej z teorii ewolucji mózgu pierwotną funkcją kory młodej jest buforowanie termiczne, lecz zmiany ekosystemowe prowadzą do zaniku tej funkcji i pojawienia się nowej - nośnika specyficznie ludzkich funkcji poznawczych (Fiałkowski, Bielicki 2008: 76-98). Drugi rodzaj egzaptacji jest określany angielskim słowem spandrel, określającym w architekturze renesansowej przestrzeń pomiędzy stabilizującym ściany boczne lukiem a trójkątem sklepienia dachowego. Tę architektonicznie niezamierzoną przestrzeń można pojmować jako produkt uboczny presji wymogów statyki i optymalnej ochrony przed opadami atmosferycznymi. Produkt ten zyskał adaptację do celów symboliczno-estetycz-nych. Idąc za powyższym rozróżnieniem, Schiiler konkluduje:

Z perspektywy psychologii ewolucyjnej paleolityczne mechanizmy kognitywne pełniły w swoich ewolucyjnych początkach określoną funkcję, która u człowieka nowoczesnego stała się wyłącznie epifenomenem. Zatem należy rozróżniać pomiędzy takimi dostosowaniami, które do dzisiaj zachowują jeszcze wartość adaptacyjną, i takimi, które pierwotnie pełniły jakąś funkcję, jednak obecnie nie wykazują żadnej wartości adaptacyjnej i dlatego w ewolucji człowieka stały się

¹⁴ Sam podział nie jest nowy, gdyż można go znaleźć w Nietzscheańskim rozróżnieniu komponentów apollińskiego i dionizyjskiego (Nietzsche 2011) oraz u M. Webera (2002:410-412), czy uR. Benedict (1966: 149-151).