4053063385

Ferdydurke

Witold Gombrowicz

Budowa utworu, język, styl, środki artystyczne

„Ferdydurke” posiada budowę klamrową, zwaną też pierścieniową, ponieważ układ fabuły przebiega od porwania do porwania. W utworze można wyodrębnić trzy części: pobyt Józia w szkole, na stancji u Mło-dziaków oraz we dworze u państwa Hurleckich. (Do utworu Gombrowicz włączył też dwa opowiadania opublikowane wcześniej: „Filidor dzieckiem podszyty” i „Filibert dzieckiem podszyty”; nawiązują one do tej samej problematyki, ale nie wiążą się ściśle z akcją utworu).

W sferze języka wszechobecna jest parodia, groteska oraz ironia. Język niesie ze sobą ogromną dawkę ekspresji. Kreuje rzeczywistość, a jednocześnie ją degraduje i ośmiesza

Gra z konwencjami literackimi (powieść obyczajowa edukacyjna powiastka filozoficzna romans) i odwołanie do znanych utworów literackich to ważna cecha „Ferdydurke”. (Miętus ruszył odważnie ścieżkq wzdłuż szosy —ja za nim jakbym łódką wpływał na pełne morze. [...] Cisza, że słychać nieomal zimne i śliskie kamienie, które tkwią w ziemi — aluzje do „Stepów akermańskich” Adama Mickiewicza czy „Roty” Marii Konopnickiej — W górę serca! Proponuję abyśmy tu natychmiast ślubowali, iż nigdy nie zaprzemy się chłopięcia ani odęcia! Nie damy ziemi skąd nasz ród).

Środki wyrazu artystycznego obecne w tekście powieści to: neologizmy, mające funkcję wartościującą (chłopięta, sprośnik), wyliczenia epitety, inwersje, czyli szyk przestawny (Słowacki wielkim poetą był), gradacja, hiperbolizacja czy instrumentacja głoskowa: recytował pięknie i piękność recytacji, wzmożona pięknością poematu i wielkością wieszcza oraz majestatem sztuki, przetwarzała się niepostrzeżenie w posąg wszelkich możliwych piękności i wielkości [...] wyśpiewał śpiew wieszcza tak właśnie jak, jak śpiew wieszcza powinien być wyśpiewany (o Syfonie recytującym wieszcza).

Strategią chętnie wykorzystywaną przez Gombrowicza jest także gra słowem (Sb-wac-ki, Sło-wac-ki, wac-ki, wac-ki, Wa-cek, Wa-cek-Sło-wac-ki-i-musz-ka-pchła).

Język bohaterów jest zindywidualizowany. Każda z postaci posiada własny, związany z przyjętą pozą — „gębą”, styl wypowiadania się. Nauczyciele używają stereotypowych sloganów i sformułowań (...panowie, ja wyrecytuję wam swoją lekcję, a potem wy z kolei wyrecytujecie swoją. [...] Wielka poezja, będąc wielką i będąc poezją, nie może nie zachwycać nas, a więc zachwyca). Uczniowie posługują się młodzieżowym, szkolnym żargonem (przekabacił; ja tylko sztyka się boję-, nie trajluj; zgłupiał bubek, z byka spadł, frajer pumpka). Wałek, wiejski parobek używa gwary (Dajcie, pon, na machorkę!), zaś inżynierostwo posługuje się słownictwem wskazującym na ich nowoczesność i swobodę obyczajową: A może chcesz pojechać na week-end i nie wracać na noc? [...] Żuta, jeżeli chcesz mieć dziecko nieślubne, bardzo proszę! Kult dziewictwa ustał!

Na uwagę w powieści zasługuje również stylistyka nazwisk bohaterów, sięgająca swą tradycją dawniejszych epok. Są to tzw. nazwiska mówiące, wskazujące na cechę fizyczną lub charakterologiczną bohatera (Kołek, Miętalski, Młodziakowie, Myzdral, Wałkiewicz).

Konteksty i nawiązania

Miguel Cemntes — „Don Kichot” (1605-15), historia błędnego rycerza i jego giermka, nasycona parodią i groteską. Rabelais — „Gargantua i Pantagrud” (1532-64), karnawałowa wizja świata, w której groteska i parodia są nadrzędną kategorią estetyczną. Wolter — „Kandyd” (1759), powiastka filozoficzna, w której główny bohater podróżując po świerie, konfrontuje swe marzenia oraz idealistyczne poglądy z brutalną niekiedy rzeczywistośdą. „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego — wizja dworu ziemiańskiego (Nawłoć). Adam Mickiewicz — „Pan Tadeusz” (1834), wielowątkowa szlachecka historia, opiewająca staropolskie obyczaje, będące w powieśd Gombrowicza obiektem parodii „Tango” Mrożka — obraz rodziny Stomilów jako rodziny nowoczesnej.

„Ferdydurke” — film w reż. Jerzego Skolimowskiego (1991), adaptacja powieśd Witolda Gombrowicza

362