5332217648

Głosy o książkach

chrześcijańskiej i średniowiecza, które sugerowały „duchowy związek", powinowactwo Iska-rioty z takimi negatywnymi bohaterami starote-stamentowymi, jak: Kain, piekarz z historii Józefa Egipskiego, król Saul chcący zabić Dawida, Ab-salom - syn Dawida, Joab, Achitofel czy Haman. Podobieństwo pomiędzy tymi postaciami widoczne jest w ich postępkach (zdrada) lub w śmierci przez powieszenie. Król Saul, podobnie zresztą jak Judasz, działa także pod wpływem szatana. Niknie więc indywidualizm postaci Iskarioty - jest on jednym z tych. którzy noszą ! na sobie piętno wiecznego zdrajcy. Dobrymi i przykładami mogą tu być ilustracje Biblii pau-perum (ok. 1350): zdrada Judasza zestawiona ze śmiercią Abnera i Jonatana oraz sprzedanie Jezusa Żydom zestaw ione ze sprzedaniem Józefa Egipskiego Izmaelitom czy przeszycie włócznią boku Jezusowi wiszącemu na krzyżu zestawione z wiszącym na dębie Absalomem ze Spe-culum humanae salvationis (1340-1360).

W świetle zestawień ikonograficznych postawę Judasza porównać można także do postaci Nowego Testamentu (Ananiasz i Safira oraz Szymon Mag działali pod wpływem szatana) oraz do postaci historycznych (Dacian, Ariusz czy Montaniusz i Maksymilii: zakończyli żywot przez powieszenie lub „rozpęknięcie się”). Stanisław Kobielus wiele uwagi poświęca właśnie kwestii śmierci Judasza, zakorzenionej mocno w tradycji literackiej i ikonograficznej. Śmierć tę ukazywano różnorodnie, ponieważ była to swobodna interpretacja kilku zdań z Nowego Testamentu. Dowolnie przedstawiano więc nie tylko sam zgon, ale także drzewo, na którym miał się powiesić Iskariota. Były to kolejno: osika, figa, wierzba, judaszowiec, palma, czarny bez i dąb. 158 Taka różnorodność występuje więc konsekwent-- nie w ikonografii, np.: „Śmierć Judasza na drzewie figowym” z fragmentu dekoracji tzw. situli Basilevsy (X w.) czy Judasz wiszący na palmie” z brązowych drzwi portalu zachodniego Katedry w Benewencie (XII w.).

Źródłem rozbieżności w ujęciu tematu śmierci Iskarioty są różnice pomiędzy Ewangelią Św.

Konspekt nr 4/2006 (27)

Mateusza a Dziejami Apostolskimi. Pierwszy tekst wskazuje na samobójczą śmierć przez powieszenie (Mt; 27, 5). W drugim czytamy, iż „za pieniądze niegodziwie zdobyte nabył ziemię i spadłszy głową w dół pęki na pół i wypłynęły wszystkie jego wnętrzności” (Dz. A; 1,18-19). Autor Ikonografii zdrady... podkreśla, że „w prezentacji śmierci Judasza ważnym ikonograficznie elementem jest sposób ukazywania wyjścia duszy z jego ciała. Należy tutaj odróżnić wyjście duszy od wyobrażeń wyjścia szatana. Nie opuszcza ona ciała w sposób zwyczajny. Jest często niemal wyrywana dwuzębem z pękniętego brzucha przez jednego albo dwóch diabłów”. Takie obrazy możemy zobaczyć m. in. na tablicy pasyjnej z kościoła Św. Jakuba w Toruniu, XV w. (.Szatan w wyobrażeniu śmierci Judasza) oraz na zachodnim portalu kościoła katedralnego w'e Freibergu, z ok. 1300 r. (Szatani przy śmierci Judasza) czy w Złotym Kodeksie Gnieźnieńskim z XI w'. (Wyjście duszy Judasza w postaci ptaka).

Stanisław Kobielus dostrzega analogię pomiędzy przedstawieniem Judasza w kulturze a obiegowymi opiniami na temat Żydów. Autor podkreśla zdecydowane różnice pomiędzy ikonografią wczesnochrześcijańską, w której obraz Iskarioty bez zbędnej nadinterpretacji służył jako ilustracja wydarzeń ewangelicznych (Samobójstwo Judasza ze skrzynki relikwiarzowej z V w.) lub jako „odstręczający przykład spóźnionej skruchy, żalu, któremu nie udzielono przebaczenia”. „Inaczej było w gotyku, zwłaszcza późnym. Pod wpływem reguł średniowiecznego teatru następuje pogłębienie dramatyzmu postaci i tragizmu wydarzenia". Wieki XII i XIII to czas narastającej niechęci do Żydów jako społeczności. Te uczucia momentalnie znalazły swe odzwierciedlenie w ikonografii, a obraz Judasza jako negatywnego bohatera stał się karykaturalnym wyobrażeniem żydostwa w ogóle. Niechęć ta wypływała głównie z przyczyn ekonomicznych, a zwłaszcza z lichwy, którą trudnili się żydowscy finansiści. Ze względu na pożyczki udzielane władcom Żydzi często byli przez nich chronieni