Eugeniusz Moczuk

Uniwersytet Rzeszowski

Prekursorzy socjologii

August Comte

AUGUST COMTE (1798-1857) - dorastał w

czasach rewolucji francuskiej, a radykalizm i

zamęt epoki wywarły na niego wyraźny wpływ,

równocześnie budząc jego sprzeciw. Rozwinął

socjologiczny pozytywizm, który był głęboko

konserwatywną reakcją na rewolucyjną politykę.

Był to także zaczątek poglądu, że racjonalne

planowanie społeczne rozwiąże wszystkie

problemy.

Pozytywiści twierdzili, że można zbudować

naukową teorię społeczeństwa na drodze

obserwacji i doświadczeń, odkrywając w ten

sposób prawa rozwoju społecznego,

prowadzące ku doskonale racjonalnemu

społeczeństwu. Uważali ponadto, że do praw

ogólnych można dojść porównując fakty,

bezpośrednio znane obserwatorowi. Wierzyli

w jedność metody naukowej, według której

można obiektywnie na mierzalnych wynikach,

ukazać działanie struktur społecznych.

Dorobek myśli oświeceniowej we Francji oraz

odległe skutki rewolucji skłoniły A. Comte’a w jego

pięciotomowym „Kursie filozofii pozytywnej”

(1830-1842) do powołania nowej dyscypliny, która

miała zajmować się naukowym badaniem

społeczeństw. Pierwotnie chciał ja nazwać „fizyką

społeczną”, aby podkreślić, że jej przedmiotem są

podstawowe zasady funkcjonowania świata

społecznego.

Podstawowy problem, z którym musiała się uporać

socjologia, został sformułowany przez

wcześniejszych myślicieli oświecenia i brzmiał

następująco: „Co sprawia, że społeczeństwo nie

rozpada się, w miarę jak staje się coraz

większe, bardziej złożone, zróżnicowane,

wyspecjalizowane i podzielone?” Odpowiedź

Comte’a brzmiała, że przyczyniają się do tego

wspólne, powszechnie uznawane idee i

przekonania, określane mianem consensus

universalis dające społeczeństwu „uniwersalną”

moralność.

Taktyka, jaką przyjął A. Comte dla

uprawomocnienia socjologii, polegała na

sformułowaniu prawa trzech faz, przez które

przechodzi, ewoluując myśl ludzka.

Był więc twórcą organicznego poglądu

ewolucyjnego, zakładającego, że społeczeństwa

rozwijają się jak organizmy od najprostszych do

bardzo złożonych przechodząc przez następujące

fazy:

- teologiczną - w której myślenie o świecie

zdominowane jest rozważaniem o tym, co

nadprzyrodzone, religijne i boskie,

- metafizyczną – odwoływanie się do filozoficznych

przemyśleń nad istotą zjawisk oraz rozwój

matematyki, logiki i innych neutralnych sposobów

myślenia,

- pozytywną - czyli naukowa, gdzie dominującym

sposobem gromadzenia wiedzy jest nauka, czyli

uważna obserwacja faktów empirycznych i

usystematyzowana weryfikacja teorii.

Dziedziny wiedzy podobnie jak społeczeństwa

przechodzą przez te fazy, ale w różnym tempie, najpierw

matematyka, astronomia i fizyka, następnie chemia

i biologia, na końcu zaś socjologia, jako najnowszy

sposób myślenia, wchodząc od razu w fazę

pozytywistyczną. Począwszy od fazy pozytywistycznej,

wiedzę można wykorzystywać dla celów praktycznych,

aby polepszyć warunki życia człowieka. Naukowe

podejście do rozumienia społeczeństwa, postrzeganego

jako system wzajemnie powiązanych części, po

sformułowaniu praw dotyczących organizacji

społeczeństwa ludzkiego doprowadzi więc do

uporządkowanego postępu.

Dodatkową taktyką zastosowaną przez Comte’a dla

uprawomocnienia socjologii było ustalenie hierarchii

nauk pod względem ich złożoności i zbliżania się do fazy

pozytywistycznej. Podział ten oparł on o następujące

kryteria:

- stopień malejącej ogólności i abstrakcyjności,

- stopień rosnącej złożoności,

- stopień rosnącej doniosłości praktycznej.

Podział nauk:

a) Matematyka

b) Astronomia

c) Fizyka

d)Chemia

e)Biologia

f) Socjologia

A. Comte stworzył podział socjologii na dwa

działy:

- statyka społeczna – odwołujące się do

porządku i stabilności, czyli consensusu,

- dynamika społeczna – zajmująca się

zmianami i rozwojem instytucjonalnym, czyli

konfliktami.

Herbert Spencer

HERBERT SPENCER (1820-1903) – pierwszy

brytyjski socjolog, pierwszy socjolog w

dziewiętnastym wieku, który rozwijał socjologię

jako naukę.

Spencer uważał, że wielkie, złożone

społeczeństwa rozwijają wzajemne zależności

pomiędzy swoimi wyspecjalizowanymi

składnikami oraz ośrodki władzy do

kontrolowania i koordynowania działalności

zależnych od siebie części. Uważał, że ewolucja

społeczna obejmuje rozwój i złożoność, które są

sterowane przez wzajemną zależność i władzę.

Jeśli w społeczeństwie nie dojdzie do powstania

takich zależności i koncentracji władzy, bądź też

ich stopień rozwoju będzie niedostateczny,

wówczas nastąpi rozpad i społeczeństwo

przestanie istnieć.

H.Spencer wierzył, że układy pomiędzy ludźmi

można badać naukowo, uległ on wpływowi nauk

przyrodniczych, reprezentował kierunek

ewolucjonistyczny, czyli stosował teorię ewolucji do

wyjaśnienia praw rozwoju społecznego. Przekonanie,

że społeczeństwo jest „naturalne” czyli funkcjonuje

jak organizm, jest niezwykle silne zarówno w

obiegowych poglądach na świat, jak i w teoriach

socjologicznych zwanych socjobiologią. W swoim

monumentalnym dziele „Zasady socjologii” (1874-

1896) rozwinął teorię organizacji społeczeństwa

ludzkiego oraz przedstawił ogromną liczbę

historycznych i etnograficznych dowodów poparcia

tej teorii. Jego poglądy nazwano socjaldarwinizmem,

które zakładały, że niektóre społeczeństwa, głównie

zachodnie, są naturalne i stoją wyżej od innych.

Pogląd ten w logiczny sposób wywodził stąd, że

społeczeństwa ewoluują na wyższy poziom drogą

selekcji naturalnej, tak samo, jak w świecie zwierząt.

Jego zdaniem bowiem wszystkie wymiary naszego

świata – fizyczny, biologiczny i społeczny – ewoluują

wedle tych samych zasad.

Organicyzm społeczny zakładał następujące

zależności pomiędzy organizmami i

społeczeństwem:

- organizm i społeczeństwo – cechuje wzrost

masy,

- i w jednych i drugich dokonuje się w miarę

wzrostu różnicowanie części i

komplikowanie budowy wewnętrznej,

- występuje różnicowanie funkcji,

- części są wzajemnie zależne i

funkcjonowanie żadnej z nich nie jest

możliwe bez funkcjonowania pozostałych,

- życie społeczeństwa jest dłuższe od życia

jednostki.

H. Spencer był twórcą funkcjonalizmu

polegającego na badaniu społecznych funkcji

instytucji wewnątrz społeczeństwa. Wszelkie analizy

specyficznych kulturowych i społecznych zachowań

powinny uwzględniać funkcje jakie pełnią one w

społeczeństwie jako całości.

Socjologiczne uogólnienia nie stanowią praw

uniwersalnych, które byłyby weryfikowalne, naukowe

lub powszechnie obowiązujące. Przykłady takich

uogólnień wysuniętych przez nauki społeczne to:

empiryczne korelacje między konkretnymi

zjawiskami społecznymi; warunki w jakich kształtują

się instytucje lub społeczeństwa; wpływ zmian w

jednej instytucji na drugą instytucję; istnienie faz lub

wzorców rozwoju społecznego; istnienie ogólnej

ewolucji ludzkości; istnienie ogólnych praw

wyrażających zachowanie się ludzi.

Emil Durkheim

EMIL DURKHEIM (1859-1917) – uznany

jako „ojciec” socjologii, był pierwszym

profesorem socjologii na świecie, założył

pismo socjologiczne, próbował ustalić

prawa naukowe, zajmował się zbiorową

funkcją wszelkiej aktywności społecznej,

faktami społecznymi i moralną jednością

świadomości. Modyfikował on koncepcje

H.Spencera, tak aby pasowały one do

bogatej spuścizny francuskiej myśli

naukowej, był zwolennikiem odkrywania

praw socjologicznych, przy czym w

przeciwieństwie do Spencera przejął

pogląd Comte’a, że wiedza socjologiczna

może być przydatna do budowania

lepszego społeczeństwa. Podobnie jak

Spencer przyjął postawę funkcjonalną.

Pozostał wierny tradycji francuskiej, kładąc

nacisk na znaczenie wspólnych i powszechnych

idei, symboli kulturowych (wartości, przekonań,

dogmatów religijnych, ideologii, itp.) jako

ważnej podstawy i siły integrującej

społeczeństwa. W miarę jak społeczeństwa stają

się bardziej złożone, heterogeniczne i

skomplikowane zmienia się także natura owych

symboli kulturowych czyli świadomości
społecznej. Przyjął on kolektywistyczne

podejście do rozumienia społeczeństwa,

obejmujące różne formy solidarności.

Solidarność to lepik społeczny, obejmuje

wartości, zwyczaje i przekonania, podzielane

przez całe społeczeństwo. Jest to świadomość

zbiorowa, czyli wspólne poglądy, wyznaczające

każdemu miejsce w społeczeństwie.

W społeczeństwach pierwotnych wzajemne więzy są dość

silne i działa tam solidarność mechaniczna, natomiast

dzięki podziałowi pracy rośnie stopień złożoności

społeczeństwa, mechaniczna solidarność załamuje się i

ustępuje miejsca solidarności organicznej. W

społeczeństwach pierwotnych wszystkie jednostki

posiadają wspólną świadomość zbiorową, która kieruje ich

myślami i działaniami, podczas gdy w społeczeństwach

bardziej złożonych świadomość musi ulec przemianom na

bardziej ogólną i abstrakcyjną, aby zapewnić ludziom

wykonującym wyspecjalizowane i podzielone zadania,

posiadanie wspólnych symboli, ale jednocześnie na

bardziej konkretną, aby mogła regulować i koordynować

stosunki zachodzące pomiędzy i wewnątrz

wyspecjalizowanych stanowisk i organizacji. A zatem

porządek społeczny może istnieć w ogromnych i złożonych

społeczeństwach wówczas, gdy istnieją wspólne symbole

uznawane przez poszczególne jednostki oraz specyficzne

układy symboli, które kierują ludźmi w ich konkretnych

relacjach z innymi. Spoiwem, które utrzymuje

społeczeństwo w całości, wytwarzane jest przez

konkretne interakcje jednostek. Odkrył on, że znaczenie

interakcji pomiędzy ludźmi polega na tym, że wytwarza

ona poczucie istnienia nadprzyrodzonej siły istniejącej

ponad i poza nimi. W rozwinięciu tej argumentacji nadał

on socjologii nowy kierunek, nastawiając ją na badania

zjawisk w skali mikro, działań interpersonalnych.

Przez cały niemal wiek dziewiętnasty zajmowano się

makrozjawiskami, ewolucją, państwem i jego stabilnością,

ekonomią, kościołem, systemem klasowym oraz innymi

strukturami, w których trudno było dostrzec działania

konkretnych ludzi. Durkheim po raz pierwszy zajrzał pod

powierzchnię owych zjawisk, aby zobaczyć, co robią

jednostki, by stworzyć i utrzymać owe „wielkie struktury”. W

przenikającym całą socjologie sporze o priorytet pomiędzy

„strukturą” a „działaniem społecznym” reprezentuje

stanowisko strukturalne. Jest to pozytywizm w najbardziej

krańcowej formie, gdyż struktury społeczne kontrolujące

działania jednostek można badać obiektywnie jak w naukach

przyrodniczych. Twierdził on, że systemy społeczne to

moralne całości, siła moralna to świadomość zbiorowa

wiążąca jednostkę ze społeczeństwem rozumianym jako

organizm, system i struktura. Na jednostkę wywierają wpływ

naciski moralne i na przykładzie pozornie bardzo

indywidualnego aktu odebrania sobie życia można najlepiej

wykazać ewentualne działanie wzorców lub sił społecznych.

Jeśli równowaga pomiędzy tym, co abstrakcyjne, a tym, co

szczegółowe, czyli ogólnym i konkretnym aspektem

zbiorowej świadomości nie jest zachowana, wówczas

ujawniają się najrozmaitsze patologie.

W sławnej pracy „Samobójstwo” (1897) wyszedł poza akt

jednostkowy, szukając leżących u jego podstaw czynników

społecznych, na przykład w społecznościach katolickich liczba

samobójstw jest niższa niż w protestanckich, ponieważ wynika

to z siły tej społeczności i katolickiego antyindywidualizmu.

Wyróżnił on cztery rodzaje samobójstw:

- fatalistyczne – występuje w sytuacjach, gdy jednostka nie

widzi możliwości rozwiązania swego problemu w obecnej

sytuacji i w perspektywie,

- altruistyczne – występuje w społeczeństwach o bardzo

silnych więziach społecznych,

- egoistyczne – występuje w sytuacji gdy jednostka nie jest

zbyt mocno zintegrowana ze społęczeństwem,

- anomiczne – jest współczesnym zjawiskiem występującym

wówczas, gdy ludzie nie potrafią znaleźć dla siebie miejsca w

złożonym społeczeństwie. Wynika ono z anomii, czyli stanu, w
którym nie wiadomo, gdzie jest miejsce jednostki, czującej się

nigdzie nie przynależną, oznacza to, że w jej świecie nie ma

norm ani zasad, kierujących ludźmi w codziennym życiu

społecznym.

E. Durkheim był twórcą koncepcji faktu

społecznego.

Faktem społecznym jest wszelki sposób

działania, myślenia, odczuwania, utrwalony

lub nie, zewnętrzny wobec jednostki,

wyposażony w zniewalającą siłę, zdolny do

wywierania na jednostkę zewnętrznego

przymusu, mogący tę jednostkę kontrolować,

który jest powszechny, mający własną

egzystencje, niezależny od jednostkowych

manifestacji.

Cechy faktu społecznego to: zewnętrzność,

wywieranie przymusu, powszechność, niezależność

od jednostki.

Karol Marks

KAROL MARKS (1818-1883) – wiele pisał o

ekonomii, kapitalizmie, kulturze, technologii,

walce klas i ideologii. Jego socjologiczne

zainteresowania dotyczyły teorii ogólnej,

ewolucji ludzkości i możliwości przebudowania

społeczeństwa od podstaw. Marksa interesował

przede wszystkim rozwój społeczny i przemiany

społeczne. Był przekonany o istnieniu

„żelaznych praw” rozwoju historycznego i

społecznego, a zatem nauki o społeczeństwie –

materializmu historycznego jako prawdziwie

naukowej metodologii.

Nie wierzył, iż socjologia może odkrywać

odwieczne prawa, takie jak w naukach

przyrodniczych. Uważał on, że każda epoka

historyczna kształtowała się na podstawie

specyficznego typu produkcji, organizacji pracy

oraz kontroli własności, w rezultacie czego

każda z nich posiada odmienną dynamikę,

cechują ją charakterystyczne tylko dla niej

procesy rozwoju.

Organizacja społeczeństwa jest zależna od rozwoju sił

wytwórczych (środki produkcji i siła robocza), który

wpływa na kształtowanie się stosunków ekonomicznych

określanych mianem bazy ekonomicznej.

Funkcjonowanie społeczeństwa jest więc zależne od bazy

ekonomicznej, która stanowi podstawę materialną

społeczeństwa. Sposób produkcji rozumiany jako siły

wytwórcze i baza ekonomiczna czyli organizacja

gospodarki, stanowi podstawę materialną, określa ogólny

kształt społeczeństwa, narzuca społeczeństwu

nadbudowę, na którą składa się kultura,

świadomość, religia, ideologię polityka, prawo i inne

aspekty społecznego istnienia. Połączenie tych

elementów (siły wytwórcze, baza ekonomiczna i

nadbudowa) tworzy formację społeczno-polityczną,

czyli ustrój. Według Marksa impulsem zmiany formacji

społeczno-politycznych jest postęp techniczny powodujący

zmiany w siłach wytwórczych, które pociągają za sobą

zmiany w bazie ekonomicznej i nadbudowie. Rozwój

społeczny, jest więc tłumaczony za pomocą sprzeczności

jakie zachodzą pomiędzy wymienionymi wyżej

elementami. Jest to próba sformułowania silnego,

uniwersalnego prawa zwanego determinizmem

ekonomicznym. Rozwój społeczny to przechodzenie

społeczeństw prze fary rozwojowe takie jak: formacja

azjatycka formacja antyczna, formacja feudalna, formacja

kapitalistyczna, formacja komunistyczna.

W ten sposób Marks rozwinął w XIX wieku socjologię

postrzeganą w aspekcie konfliktowym, zainspirował więc

powstanie teorii socjologicznej zwanej teorią konfliktu

lub socjologią konfliktu, według której każdy rodzaj

organizacji społecznej zwiera konfliktorodne nierówności,

przejawiające się w konflikcie interesów, który od czasu

do czasu przekształca się w konflikt otwarty prowadzący

do przemian społecznych. Według teoretyków konfliktu

najbardziej charakterystyczną cechą systemów

społecznych, organizacji społeczeństw ludzkich jest

utrzymywanie się choćby na minimalnym poziomie

napięcia pomiędzy pracodawcami, posiadającymi władzę

przywileje i materialny dobrobyt, a pracownikami, czyli

tymi, którzy są tego wszystkiego w znacznym stopniu

pozbawieni. Dobrobyt i władza są w społeczeństwie

nierówno podzielone. Cechą każdego społeczeństwa jest

powstawanie na tym tle sprzeczności. Społeczeństwo

składa się z przeciwnych sobie sił, ścierających się aż do

wybuchu strajków, rewolucji lub wojny. Siły te Marks

nazywa klasami. Pojęcie to odbiega od pojęcia grup,

warstw, elit czy kast. Klasa to obiektywne, zewnętrzne

kryterium, a także kryterium subiektywne – klasa to

kategoria, która istnieje, choć nie jest dostrzegana przez

członków tej klasy. Przynależność do danej klasy wynika

ze społecznego podziału pracy.

Marksowską teorię socjologiczną można krótko

scharakteryzować w następujących punktach:

- u postaw wszystkich społeczeństw leży konflikt,

- gospodarka jest zasadniczą siłą napędową przemian

społecznych,

- społeczeństwo należy uważać za zdeterminowaną

ekonomicznie całość,

- przemiany i rozwój historyczny nie przebiegają

przypadkowo, lecz można je prześledzić na przykładzie

związków między ludźmi a ustrojem gospodarczym,

- jednostkę kształtuje społeczeństwo, ale jednostka także

może zmieniać społeczeństwo przez racjonalne działanie,

oparte na naukowych przesłankach materializmu

historycznego,

- praca w społeczeństwie kapitalistycznym prowadzi do

alienacji,

- stawiając się poza społeczeństwem, dzięki krytyce

człowiek może zrozumieć i zmienić swoje historycznie

uwarunkowane miejsce,

- społeczeństwo można przebudować dzięki naukowej

krytyce i rewolucyjnym czynom.

Maks Weber

MAKS WEBER (1864-1920) - prowadził „milczący dialog” z K.

Marksem, był jego adwersarzem w zakresie poglądów na temat

przemian społecznych, źródła i rozwoju kapitalizmu, stratyfikacji

społeczeństwa, nierówności i władzy. Uważał, że analiza

socjologiczna nie powinna zajmować się wartościowaniem,

powinna być neutralna w sprawach moralnych, dążyć do

obiektywizmu drogą systematycznych badań empirycznych i

budować porównywalne modele lub „idealne typy”. Zgadzał się z

Marksem jedynie, że socjologia nie może, jak nauki przyrodnicze

formułować uniwersalnych i ponadczasowych praw na temat

organizacji społeczeństw ludzkich. Jego zdaniem socjologia nie

jest w stanie rozwinąć praw naukowych (antypozytywizm),

przewidzieć ani ocenić przyszłego rozwoju społecznego,

udowodnić ewolucyjnego rozwoju społeczności ludzkich (anty-

organiczność), nie może czerpać metodologii z nauk

przyrodniczych, bowiem w społeczeństwie chodzi o

„świadomość”, a nie o „struktury”, może posługiwać się

pojęciami zbiorowymi, jak „klasa”, tylko wówczas, gdy da się o

nich mówi w kategoriach działań indywidualnych. Weber

sformułował na nowo teorie socjologiczne, zajmując się

szczególnie klasami i stratyfikacją, prawem, religią,

kapitalizmem, władzą i formami jej sprawowania w

społeczeństwie, miastem, muzyką i kwestiami transkulturowymi.

Uważał on, że źródłem nierówności jest nie tylko kontrola

środków produkcji, ale także pozycja społeczna, szacunek i

prestiż oraz władza i polityka.

Stratyfikacja społeczna jest procesem

złożonym, uwzględniającym podział ludzi

według kilku następujących kryteriów:

- ekonomiczne (własność, stan

posiadania) – należenie do danej klasy,

- społeczne (prestiż, szacunek),

kulturowe – przynależność do grup

społecznych, stanów,

- polityczne (władza) – przynależność do

partii.

Kolejnym przedmiotem milczącej dyskusji z

Marksem był konflikt i zmiana. Według Marksa

nierówność zawsze wywołuje konflikt pomiędzy

podwładnymi i przełożonymi, co prowadzi

nieuchronnie do zmian społecznych. Natomiast

zdaniem Webera nierówność zwiększa

prawdopodobieństwo konfliktu, lecz konkretne

warunki danej sytuacji sprzyjają lub utrudniają

pojawienie się „charyzmatycznych przywódców”,

którzy mogą zmobilizować pracowników do

wejścia na drogę konfliktu.

Wyróżnił on następujące rodzaje władzy oraz

legitymizację „charyzmy” przywódców:

- tradycyjna – ustanowiona przez tradycje,

- emocjonalna – charyzmatyczna,

- racjonalna – ustanowiona przez zasady

społeczne.

Socjologia rozumiejąca

Celem socjologii jest opisywanie i próba zrozumienia, w jaki

sposób i dlaczego powstają wzory społeczne oraz jak

funkcjonują, nie do niej zaś należy ingerowanie w nie oraz ich

zmiana. Weber interesował się zachowaniem ludzi i tym, jak to

zachowanie wpływa na społeczeństwo, czyli zrozumieniem

motywacji aktorów społecznych, a nie strukturami

determinującymi społeczeństwo. Jego zdaniem w samym sercu

socjologii leży działanie społeczne i przez zrozumienie

kierujących ludźmi intencji, idei, wartości i przekonań można

wyjaśnić mechanizmy społeczne. Cała socjologia dotyczy działań

społecznych, sposobów i środków współpracy ludzi w ramach

różnego rodzaju społeczności. Próby zrozumienia różnych

rodzajów relacji między jednostkami a społeczeństwem

nieuchronnie prowadzą do prób klasyfikacji różnych rodzajów

społeczeństwa. Socjologia to nauka zajmująca się rozumieniem i

interpretowaniem działań społecznych, a zatem wyjaśnianiem

ich przyczyn i skutków. Był twórcą socjologii rozumiejącej – co

oznacza im bardziej dana czynność jest racjonalna, tym bardziej

jest przewidywalna. Koncepcja rozumienia (Verstehen) motywów

postępowania prowadzi do aspektu socjologii, nazywanego

nastawieniem na działanie społeczne, jest to ujęcie wzajemnego

oddziaływania kultur i jednostek. Uważał, że socjologia musi

dążyć do zrozumienia zjawisk na poziomie uczestniczących w

nim aktorów, a więc osób które widzą i odczuwają, znajdując się

w określonych sytuacjach społecznych. Analiza socjologiczna

powinna dotyczyć zarówno doświadczeń poszczególnych osób,

jak i większych struktur społecznych i kulturowych.

Weber był pionierem w ważnej dziedzinie socjologii, jaką są studia

nad tym, w jaki sposób współczesne społeczeństwa rozwijają

biurokrację i system kontroli, co jest związane z racjonalizacją.

Racjonalizacja to proces, w którym każda cząsteczka

społeczeństwa zostaje poddana procesom analizy, organizacji,

profesjonalizacji i biurokracji, jest to sposób w jaki państwo

stale i coraz większym stopniu ingeruje w życie obywateli.

Marks wskazywał natomiast, że zracjonalizowana reorganizacja

produkcji prowadzi do alienacji.

Biurokracja jest jest pewnego rodzaju organizacją formalną,

jest sposobem zarządzania i kierowania ludźmi i służy do

osiągania celów pewnych grup społecznych. Termin ten został

wprowadzony przez Webera dla oznaczenia pewnego typu władzy

sprawowanej przy pomocy zracjonalizowanego aparatu

administracyjnego w kapitalizmie. Proces wprowadzania biurokracji

do formalnej organizacji społecznej ma na celu zwiększenie

efektywności jej działania. W analizach Webera biurokracja była

więc uznawana jako najskuteczniejszy sposób kierowania dużymi
formalnymi organizacjami społecznymi, a jej działania cechowała

racjonalność. Termin ten nie miał co prawda dla Webera

zabarwienia wartościującego, oznaczał jedynie racjonalizację

organizacji społecznej zastępującej autorytet tradycji i osób

autorytetem sformalizowanych zasad. Organizacja tego typu może

być stosowana we wszystkich dziedzinach działalności ludzkiej,

zapewnia przewidywalność i możliwość kalkulacji efektów działań,

podporządkowanie rozumnie ustanowionym, bezosobowym zasadom

normatywnym, prowadzenie dokumentacji umożliwiającej

gromadzenie doświadczenia o przeszłych sytuacjach

organizacyjnych, uczenie się, zwiększanie sprawności działań.

Na podstawie analiz przypadków władzy biurokratycznej

skonstruował „typ idealny” biurokracji, tzn. przedstawił

schemat abstrakcyjny posiadający następujące cechy:

- formalny system przepisów prawa, stanowiący spójny układ

stosowany systematycznie, przestrzegany przez wszystkich

członków zbiorowości, zgodnie z którym działa organizacja,

- możliwość osiągania racjonalnie założonych celów poprzez

stosowanie tych przepisów,

- zorganizowanie urzędów w ciągłym i spójnym systemie

powiązanym przez przepisy,

- racjonalny podział pracy i wysoki stopień specjalizacji w

oparciu o określone kompetencje wymagane w

poszczególnych urzędach, ścisły podział obowiązków i

kompetencji zgodny z zasadą specjalizacji funkcji, -

hierarchiczna struktura władzy, układu pozycji, organizacja

wewnętrzna urzędów, z jasno określonym zakresem władzy i

odpowiedzialności, w której każdy niższy szczebel podlega

nadzorowi i kierownictwu wyższego urzędu,

- oddzielenie wykonywania funkcji w urzędzie od posiadania i

osobistych interesów urzędników, czyli ścisły podział

aktywności urzędników na publiczną i prywatną,

bezosobowość w traktowaniu petentów,

- dobieranie urzędników na stanowiska na zasadzie

swoich umiejętności i wiedzy, profesjonalizacja,

- podległość urzędników zwierzchnikom tylko ze

względu na impersonalne obowiązki urzędowe,

podporządkowanie się zachowań członków grupy

bezosobowym przepisom,

- urzędnicy zajmują miejsca w hierarchii urzędu i

podlegają przepisom określającym organizację

urzędu,

- urzędnicy zatrudniani są na podstawie kontraktu

na względnie długi okres, w wyniku selekcji według

odpowiednich kwalifikacji spośród dobrowolnie

zgłaszających się kandydatów, dostępność

stanowisk dla wszystkich posiadających

odpowiednie kompetencje,

- urzędnicy otrzymują wynagrodzenie na zasadach

ustalonych przez prawo i awansują na zasadzie

ustalonej przez przepisy, na podstawie wykazanej

sprawności, zasług i długości stażu,

- urzędnicy podlegają dyscyplinie i ich zachowanie

w urzędzie jest kontrolowane przez zwierzchników,

są wymienialni.