Uprzedzenia i
wrogość
międzygrupo
wa

Wykład 12

Wstęp do psychologii

społecznej

Studia zaoczne

Semestr letni 2002/2003

Dr hab. Anna Kwiatkowska, prof. SWPS

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

2

Plan wykładu

1.

Czym są uprzedzenia?

2.

Teorie dotyczące przyczyn uprzedzeń

1.

Czynniki intrapsychiczne (procesy

kategoryzacyjne i czynniki osobowościowe – F,

RWA, SDO)

2.

Zjawiska międzygrupowe (teoria konfliktu

realnego i teoria tożsamości społecznej)

3.

Zmiany uprzedzeń

1.

Zmiany percepcyjno-poznawcze

2.

Zmiany na poziomie indywidualnym

3.

Zmiany na poziomie interpersonalnym

4.

Zmiany na poziomie społecznym

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

3

Czym są uprzedzenia?



Negatywne uczucia skierowane do innych osób wyłącznie z

powodu ich przynależności do określonej grupy społecznej.



Uprzedzenia jako trójskładnikowa postawa?



Komponent poznawczy, emocjonalny i behawioralny



Brak spójności między składnikami (np. ludzie nieuprzedzeni mogą

mieć wiedzę stereotypową o grupach; dyskryminacja nie zawsze

wynika z uprzedzeń)



Elementy wspólne w definicjach uprzedzeń (Ashmore, 1970)



Zjawisko międzygrupowe



Ustosunkowanie negatywne wobec obiektu uprzedzeń (wrogość -

agresja lub lęk - unikanie);



Zjawisko w swojej istocie „złe” (obiekt niesprawiedliwie traktowany;

nadgeneralizacja);



Negatywna ewaluacja obiektu.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

4

Trendy w badaniach nad uprzedzeniami

(1)

(Duckitt, 1992)



Zmiany w zainteresowaniach badaczy związane z ewolucją

wiedzy oraz ze zmianami społecznymi i wydarzeniami

historycznymi.



Dominujące tendencje:



Okres dominacji Białych (do 1920 r.):



uprzedzenia jako naturalna reakcja na istnienie „niższych ras”;

teorie rasowe; badania porównawcze różnych ras;



Wątpliwości wokół legalności dominacji Białych (1920-1930):



uprzedzenia jako postawy irracjonalne i nieusprawiedliwione;

konceptualizacja uprzedzeń jako problemu społecznego; badania

opisowe;



Powszechność białego rasizmu w USA (1930-1940):



uprzedzenia jako nieświadoma obrona; teorie

psychodynamiczne;



Ideologia faszystowska (lata 40-e i 50-e):



uprzedzenia związane z osobowością autorytarną; różnice

indywidualne; badania korelacyjne;

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

5

Trendy w badaniach nad uprzedzeniami

(2)

(Duckitt, 2001)



Utrzymywanie się rasizmu w USA (lata 60-e i 70-e):



uprzedzenia jako ekspresja norm społecznych i interesów

grupowych; teorie społeczno-kulturowe, transmisja uprzedzeń,

dynamika międzygrupowa;



Nieuchronność i uniwersalność uprzedzeń (lata 80-e):



efekty kategoryzacji; perspektywa poznawcza; badania

eksperymentalne.



Utrzymywanie się stereotypizacji, uprzedzeń i

dyskryminacji (lata 90-te)



Procesy percepcyjno-poznawcze i tożsamościowe;

perspektywa wielokulturowa; polityka wspierająca

mniejszości narodowe;



Renesans rasizmu? (przełom XX i XXI wieku)



Procesy globalizacji, procesy migracji ekonomicznej;
gettoizacja imigrantów; perspektywa społeczno-ekonomiczna;

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

6

Teorie wyjaśniające przyczyny

uprzedzeń:

czynniki intrapsychiczne



Założenie o istnieniu powszechnej (=normalnej) tendencji do

uprzedzeń



Procesy percepcyjno-poznawcze - procesy społecznej

kategoryzacji jako



fundamentalne, uniwersalne procesy psychologiczne,



odpowiedzialne za stronniczość wobec własnej grupy (faworyzacja) i

dewaluację (uprzedzania) wobec grup obcych.



Założenie o istnieniu różnic indywidualnych w tendencji do

uprzedzeń (różnice w zakresie cech osobowości):



Potencjalne źródła różnic między osobami: niska samoocena,

poczucie braku bezpieczeństwa, lęk



Osobowość autorytarna (Adorno i in. 1950): mieszanka

marksistowskiej filozofii, psychoanalizy i podejścia

psychometrycznego



Orientacja społecznej dominacji /akceptacja dominacji

społecznej (SDO – social dominance orientation, Pratto, 1944;

Sidanius, 1993)

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

7

Osobowość autorytarna



Podatność na ideologię rasistowską / faszystowską.



Osobowość kształtowana w wysoce punitywnych
środowiskach wychowawczych, z naciskiem na konformizm i
posłuszeństwo;



Zrepresjonowane uczucia wrogości i niższości są
przemieszczone na obiekty bezpieczne (np. słabsza grupa
społeczna jako „kozioł ofiarny”).



Skala F jako sposób pomiaru autorytaryzmu:



wysokie korelacje między skalą F a etnocentryzmem, poparciem
dla politycznych grup prawicowych i negatywnymi uczuciami
wobec grup stygmatyzowanych;



Korelacje nie oznaczają związku przyczynowego



Inne wyjaśnienia: poziom inteligencji, wykształcenia, środowisko.



Podejście to ignoruje wpływ czynników sytuacyjnych.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

8

Skala F

1.

Konwencjonalizm (podporządkowanie się normom grupy i
(ustanowionym przez władzę

)

2.

Podporządkowanie się autorytetom (bezkrytyczna akceptacja władzy)

3.

Agresja autorytarna

(n

ietolerancja osób nieprzestrzegających

konwencjonalnych norm

4.

Anty-kreatywność

(o

dczuwanie zagrożenia ze strony osób twórczych)

5.

Podatność na przesądy i stereotypy (sztywność myślenia i wiara w
magiczne sprawstwo)

6.

Fascynacja siłą (identyfikacja z silnym przywódcą, nacisk na
różnicowanie między siłą a słabością)

7.

Destrukcyjność i cynizm (zgeneralizowana wrogość, szczególnie na
osoby słabsze)

8.

Projekcja (wiara we wrogie i niebezpieczne siły operujące w świecie)

9.

Zachowania seksualne (pruderia)

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

9

Skala RWA (Altemeyer, 1981)



Skala RWA (Right-Wing-Autoritarianism)



Submisja autorytarna:



Wysoki poziom podporządkowania się autorytetom,
uznawanym za władzę legalną w danym kraju



Agresja autorytarna:



Wysoki poziom agresywności, kierowanej przeciwko różnym
ludziom, z poczuciem popierania jej przez władzę



Konwencjonalizm:



Wysoki poziom podporządkowania się konwencjonalnym
normom, spostrzeganym jako obowiązującym w
społeczeństwie i ustanowionym przez legalne władze.



Autorytaryzm prawicowy jest raczej
uwarunkowany środowiskowo, społecznie
wyuczony

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

10

Orientacja społecznej dominacji (SDO)



SDO:



stopień, w jakim jednostka pragnie, by grupa własna

zdominowała inne grupy.



wiara w brak równości społecznej; w prawo do dominacji;



Różnice między RWA i SDO



Wg Altemayera jest to „inny typ osobowości autorytarnej”



RWA – nacisk na konformizm, SDO – nacisk na dominację



RWA – świat jest zagrażający; SDO - świat to dżungla, w

której zwycięża silniejszy



RWA – szacunek dla legalnej władzy; SDO – kwestionowanie

legalnej władzy.



Różnice płciowe: RWA – brak; SDO – wyższy poziom u

mężczyzn.



Fundamentalizm religijny: koreluje z RWA, nie koreluje z SDO

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

11

Teorie wyjaśniające przyczyny

uprzedzeń:

procesy międzygrupowe



Etnocentryzm

(Sumner, 1906)



Uniwersalne zjawisko

podtrzymujące

solidarność wewnątrz

grupy i eksploatację

innych grup;



Grupa własna

stanowi centrum

„wszystkiego”; inne

grupy są oceniane w

odniesieniu do niej;



Preferencje dla

własnego języka,

obyczajów, dóbr

należących do grupy

własnej itp.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

12

Teoria konfliktu realistycznego



Konflikty grupowe są racjonalne (realistyczne), bo



Cele grup są niekompatybilne,



Grupy rywalizują o te same (ograniczone) dobra: ziemia, praca,

władza.



Eksperymenty Sherifa (1954/1961):



Cel: rola interakcji wewnatrz- i międzygrupowych w procesach

grupowe (stereotypy, uprzedzenia, dyskryminacja)



Chłopcy na obozie letnim podzieleni na grupy (Orły i Grzechotniki)



3 fazy:



Interakcje wewnątrzgrupowe (formowanie się grup)



Rywalizacja międzygrupowa (gry, atrakcyjne nagrody) – kiedy grupy

mogą ze sobą albo współpracować, albo rywalizować, wybierają to

drugie; zachowania dyskryminacyjne



Kooperacja międzygrupowa (ustalenie wspólnych celów) – stworzenie

warunków współzależności; redukowanie uprzedzeń dyskryminacji

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

13

Krytyka teorii konfliktu

realistycznego



Na kooperację i rywalizację międzygrupową mają wpływ

także inne czynniki



Istnienie wspólnego celu nie wystarcza; w przypadku

niepowodzenia, grupy obwiniają się nawzajem, co prowadzi do

większej wrogości.



Ważny jest stopień identyfikacji z grupą własną.



Grupy o niskim statusie (o słabym dostępie do dóbr) nie

wykazują wrogości do grupy o wyższym statusie.



Konflikt interesów nie jest konieczny; wystarczy odkrycie

obecności innej grupy.



Zagrożenie zasobów nie musi być realne (teoria relatywnej

deprywacji).



Jednak podstawowych procesów opisanych przez Sherifa

nie można zakwestionować;



Instrukcja dla polityków: sprawić, by rywalizujące ze sobą
grupy zaczęły kooperować, a uprzedzenia między nimi znikną.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

14

Procesy międzygrupowe:

teorie Tajfela

i Turnera



Uprzedzenia mogą być efektem sposobu, w jaki członkowie

pewnych grup spostrzegają relacje międzygrupowe w

społeczeństwie.



Teoria tożsamości społecznej Tajfela:



motywacja do utrzymania pozytywnej wartości własnej

poprzez dowartościowanie grupy własnej kosztem grupy obcej



Dodatkowe warunki



Jednostka musi się identyfikować z grupą własną (tożsamość

społeczna musi być wyrazista)



Grupa obca jest odpowiednim układem odniesienia do

porównań międzygrupowych.



Cechy, w zakresie których dokonuje się porównanie, są ważne

i istotne dla porównań.



Poziom wrogości zależy od spostrzeganej stabilności i

legalności różnic statusu między grupami oraz stopnia

przepuszczalności granic grupowych.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

15

Zmiany uprzedzeń (Duckitt,

2001)



Poziom percepcyjno-poznawczy:



Zmiany w zakresie społecznych kategoryzacji



Zmiany stereotypów



Poziom indywidualny:



Zmiany w zakresie podatności jednostki na
uprzedzenia



Poziom interpersonalny:



Zmiany w zakresie wpływu społecznego



Kreowanie pożądanych kontaktów z członkami innych
grup



Poziom społeczny



Zmiany warunków społecznych

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

16

Procesy kategoryzacyjne (1)



Personalizacja (Brewer i Miller0



Dekategoryzacja – kontakty między przedstawicielami
grup na poziomie personalnym, np. Jan i Hans, a nie
grupowym, np. Polak i Niemiec



Brak negatywnych efektów kategoryzacji (zwiększanie
różnic międzygrupowych, homogenizacja grupy obcej,
faworyzacji grupy własnej kosztem grupy obcej)



Tożsamość wspólna /nadrzędna (Dovidio, Gaertner)



Rekategoryzacja – utworzenia nadrzędnej kategorii
społecznej, np. Europejczycy, pozwalającej na włączenie
obu grup, np. Polaków i Niemców



Pozytywny efekt faworyzacji grupy własnej rozszerzony na
grupę nadrzędną, np. z Polaków na Europejczyków

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

17

Procesy kategoryzacyjne (2)



Sub-kategoryzacja (Hewstone i Brown)



Przyjazne kontakty interpersonalne między członkami

różnych grup nie muszą się generalizować na grupę.



Generalizacja zachodzi, gdy podział na grupy jest

wyrazisty.



Np. Jan i Hans to Polak i Niemiec.



Kategoryzacja skrzyżowana



Włączenie dwu różnych kategorii, np. narodowość i

płeć, z których jedna może być wspólna, np. mężczyźni

– kategoria wspólna, narodowość – kategorie różne.



Efekt zależy od stopnia ważności danej kategorii dla

jednostki.



Zmniejszenie negatywnych efektów kategoryzacji

dychotomicznej.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

18

Zmiany w zakresie

indywidualnej podatności na uprzedzenia



Praca (rodzaj warsztatów, programów edukacyjnych) z

poszczególnymi osobami w szkole, w miejscu pracy, w

środowisku.



Wpływ raczej pośredni, mający na celu zmiany w zakresie

podatności na uprzedzenia, a nie same uprzedzenia.



Treningi podnoszące poczucie własnej wartości, poczucie

bezpieczeństwa, wzrost empatii w stosunku do innych (obcych) itp.



Programy wzbogacające wiedzę na temat różnych kultur.



Programy eksponujące wartości demokratyczne, liberalne itp..



Problem:



Pożądane efekty tylko wśród osób uczestniczących w takich

programach, brak zmian u osób nie uczestniczących.



W programach najczęściej uczestniczą osoby, które są już w

punkcie wyjścia wewnętrznie motywowane do zmiany;



Osoby bardzo uprzedzone nie chcą korzystać z programów (nie

chcę się zmieniać i nie zmieniają się)

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

19

Zmiany na poziomie interpersonalnym



Wpływ społeczny



Przekazy perswazyjne w mediach



Otwarta polityka antydyskryminacyjna w
instytucjach, np. przy zatrudnianiu



Zmiany obrazu stygmatyzowanych grup społecznych
w mediach



Zmiany w programach szkolnych (w podręcznikach)



Kreowanie okazji do pozytywnych kontaktów
międzygrupowych



Desegregacja w szkołach, np. klasy integracyjne



W środowisku pracy, w dzielnicach mieszkaniowych

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

20

Zmiany warunków społecznych



Zmiany na poziomie funkcjonowania całego

społeczeństwa, głównie za sprawą działania

instytucji oficjalnych.



Rozwiązywanie istniejących otwartych konfliktów.



Wprowadzanie zmian na poziomie prawnym

(zapisy o równości i tolerancji)



Akcja afirmatywna – wyrównywanie szans grup

dyskryminowanych poprzez przydzielanie kwot

(np. udziału w sejmie)



Oficjalna polityka wielokulturowości



Zapewnianie ogólnego poczucia bezpieczeństwa,

stabilizacji, sprawiedliwości.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

21

Zmiana uprzedzeń

międzygatunkowych

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W12_l: Uprzedze
nia

22

Słowa kluczowe / Literatura



Uprzedzenia



Osobowość autorytarna



Prawicowy autorytaryzm



Orientacja dominacji

społecznej



Konflikt realistyczny



Personalizacja/dekategor

yzacja



Rekategoryzacja/tożsamo

ść nadrzędna



Subkategoryzacja



Kategoryzacja

skrzyżowana



Aronson i in. (1997).
Psychologia społeczna. R. 13.
Uprzedzenia: przyczyny i
lekarstwa. W-wa: Zysk i S-ka.



Weigl, B. (2000). Stereotypy
i uprzedzenia. [W:] J. Strelau
(red.). Psychologia.
Podręcznik akademicki. T. 3.
Gdańsk: GWP.



Stephan, W. G. i Stephan, C.
W. (1999). Wywieranie
wpływu przez grupy. Gdańsk:
GWP.