Zachowania

prospołeczne:

Pomaganie innym

ludziom

Wykład 3

Wstęp do psychologii

społecznej

Studia zaoczne

Semestr letni 2002/2003

Dr hab. Anna Kwiatkowska, prof. SWPS

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

2

Plan wykładu

1.

Czynniki motywacyjne:

Dlaczego ludzie

pomagają?

1.

Podejście ewolucyjne

2.

Pomaganie jako nagroda

3.

Altruizm czy egoizm

2.

Czynniki sytuacyjne: Kiedy

ludzie pomagają?

1.

Liczba świadków

2.

Miejsce zdarzenia

3.

Czynniki emocjonalne

(nastrój)

4.

Aktywizacja zachowań

prospołecznych

(modelowanie i normy)

3.

Czynniki podmiotowe: Kto
pomaga?

1.

Osobowość altruistyczna

2.

Empatia i rozwój moralny

4.

Czynniki interpersonalne:
Komu się pomaga?

1.

Cechy osoby otrzymującej
pomoc

2.

Dopasowanie Dawcy i Biorcy.

3.

Reakcje na otrzymanie
pomocy.

5.

Zachowania prospołeczne
a poczucie wspólnoty.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

3

Czynniki ewolucyjne (1)



Egoistyczne geny – dobór krewniaczy



Zachowanie społeczne powinno być analizowane

z perspektywy jego wkładu w przetrwanie genów.



Jeżeli służy osiągnięciu sukcesu reprodukcyjnego,

to utrwala się w kolejnych pokoleniach i staje się

zachowaniem dziedziczonym.



Pomaganie podwyższa szanse przeżycia danej

jednostki i jej genów.



Pomaganie krewnym (dobór krewniaczy) służy

przetrwaniu puli genowej.



Im bliższy krewniak, tym większa tendencja do

pomagania.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

4

Tendencja do pomagania krewnym o

różnym stopniu pokrewieństwa w różnych

sytuacjach

1,2

1,4

1,6

1,8

2

2,2

2,4

2,6

2,8

3

0

12,5

25

50

Stopien pokrewieńtwa w %

T

en

d

en

cj

a

d

o

p

o

m

a

g

a

n

ia

Codzienne
Życie-śmierć

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

5

Czynniki ewolucyjne (2)



Altruizm odwzajemniony – norma wzajemności



Pomaganie innym zwiększa prawdopodobieństwo

otrzymania pomocy, gdy ty i twoje geny będziecie tego

potrzebować.



Altruizm grupowy – pomaganie członkom

własnej grupy



Wg niektórych ewolucjonistów, selekcja naturalna

operuje na wszystkich poziomach hierarchii

biologicznej:



Na poziomie genów, organizmów, grup, gatunków.



Pomaganie nie spokrewnionym członkom własnej

grupy podwyższa szanse przetrwania grupy, zwłaszcza

w obliczu zagrożenia.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

6

Pomaganie jako źródło

gratyfikacji



Teoria wymiany społecznej:



większe prawdopodobieństwo udzielenia pomocy, jeżeli

potencjalne nagrody przewyższają potencjalne koszty

(badania Piliavin i Dovidio)



Zyski i koszty wiążą się zarówno z udzieleniem pomocy,

jak i nieudzieleniem pomocy.



Zyski i straty udzielenia i nieudzielenia pomocy



Udzielenie pomocy:



dobre samopoczucie, pozytywna samoocena, uznanie ze

strony innych, nagroda pieniężna, sława itp.



Strata czasu, bezpośrednie lub odroczone zagrożenie

własnego zdrowia i życia itp.



Nieudzielenie pomocy:



Uniknięcie straty czasu, zagrożenia itp..



Obniżenie samooceny, dezaprobata innych, dyskomfort z

powodu cierpienia ofiary, odpowiedzialność prawna itp.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

7

Zachowania altruistyczne



Egoizm czy altruizm:



Działanie motywowane chęcią polepszenia własnego

dobrostanu lub konformizmem, czy pragnieniem

polepszenia dobrostanu innego człowieka?



Hipoteza „empatii – altruizmu” Batsona (1991)



Empatyczna troska dotycząca potrzeb innego

człowieka wywołuje altruistyczną motywację do

udzielenia pomocy.



Empatia – zjawisko wielowymiarowe o

komponentach poznawczych i emocjonalnych



Komponent poznawczy – przyjęcie perspektywy innej osoby



Komponent emocjonalny – empatyczna troska (sympatia,

współczucie, czułość)

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

8

Hipoteza „empatii – altruizmu”

(Batson, 1991)

Ktoś

potrzebuje

pomocy

Tak

Nie

Empatyczna

troska

Dyskomfort

osobisty

Altruizm

Egoizm

Redukcja

dyskomfortu

innej osoby

Redukcja

dyskomfortu

własnego

Przejęcie
perspekty
wy
Innego

Reakcja
emocjonalna

Rodzaj
motywu

Gratyfikacja
motywu

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

9

Empatyczna troska a łatwość ucieczki

(Batson i in., 1981)



Rodzaj motywu



zależy od tego, jak łatwo można uciec z danej sytuacji (altruizm bez

względu na możliwość ucieczki).



Sytuacja eksperymentalna:



Osoba badana jako Obserwator: obserwuje inną osobę badaną, Elaine,

która otrzymuje szoki elektryczne;



Po kilku szokach Elaine prosi o szklankę wody i opowiada o

traumatycznych przeżyciach z dzieciństwa; Eksperymentator

proponuje Obserwatorowi zamianę miejsc (udzielenie pomocy).



Manipulacja eksperymentalna:



Wysokie i niskie podobieństwo do Elaine (manipulacja poziomem

empatycznej troski)



Możliwość ucieczki z sytuacji (można opuścić laboratorium już po 2

seriach szoków, albo trzeba być świadkiem wszystkich 10 serii).



Wyniki:

Wzbudzenie empatycznej troski wyzwala motywację do

udzielania pomocy bez względu na możliwość ucieczki.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

10

Procent osób pomagających Elaine

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

wysokie

podobieństwo

niskie

podobieństwo

Trudno uciec
Łatwo uciec

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

11

A może egoizm?



Zdaniem niektórych badaczy:



Empatia zachęca do pomagania nie z powodu troski o innych,

ale z powodów egoistycznych.



Egoistyczne alternatywy altruizmu:



Ludzie ponoszą koszty nie udzielając pomocy (poczucie winy),



Będąc w złym nastroju i pomagając, ludzie poprawiają własny

nastrój (Cialdini),



Ludzie pomagając koncentrują się na pozytywnych stanach

ofiary, doświadczając empatycznej radości.



Ograniczenia altruizmu



Nie każda pomoc jest motywowana altruistycznie



Motywacja nie gwarantuje odpowiedniego zachowania



Podział na Ja i nie-Ja nie zawsze klarowny, np. w związkach

intymnych Inny jest włączony w Ja (pomaga się sobie samemu).

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

12

Czynniki sytuacyjne: liczba osób



Eksperyment z symulowanym napadem padaczkowym

(Latane i Darley, 1970)



Uczestnicy eksperymentu, usadowieni w osobnych kabinach, mieli

dyskutować o życiu studenckim,.



Jeden z „uczestników” symulował napad padaczki i wzywał pomocy.



Warunki eksperymentalne o różnej liczbie uczestników

:



Osoba badana jako jedyny świadek; jako jedna z 2 świadków; jako jedna

z 5 świadków.



Wynik:



w pierwszej minucie na pomoc pospieszyło 85% badanych w

warunkach jedynego świadka;



w warunkach 2 świadków – 62% badanych,



w warunkach wielu świadków – 31%.



Efekt widza/świadka

:



im więcej świadków, tym mniejsza szansa, że ktoś podejmie interwencję.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

13

Proces podejmowania decyzji o

ewentualnej interwencji (Latane i

Darley, 1970)

1.

Dostrzeżenie zdarzenia

Przeszkody: dystraktory związane z obecnością innych; zbyt dużo
bodźców; zaabsorbowanie własnymi sprawami; brak czasu.

2.

Interpretacja zdarzenia jako nagłego wypadku

Przeszkody: zdarzenie ambiwalentne (chory czy pijany?); relacje
między napastnikiem a ofiarą (obcy czy małżeństwo?); bierność
innych osób 3.

3.

Przyjmowanie odpowiedzialności

Przeszkody:

dyfuzja odpowiedzialności (ktoś inny powinien zadzwonić)

4. Decyzja, w jaki sposób należy pomóc

Przeszkody: brak kompetencji, brak wiedzy (nie wiem, jak mu

pomóc).

5. Udzielenie pomocy

Przeszkody:

zakłopotanie obecnością innych (Będę wyglądał głupio),

zbyt wysokie koszty (A jeśli zrobię coś złego? Podadzą mnie do sądu!)

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

14

Miejsce zdarzenia



Ludzie mniej chętnie udzielają pomocy w dużych
miastach niż w małych miejscowościach.



Duże miasta są „przestymulowane”: bodziec jest
trudniej zauważalny (Milgram)



Duże miasta są heterogeniczne (wielorasowe,
wieloetniczne), co obniża poczucie podobieństwa
miedzy ludźmi i redukuje wielkość empatycznej troski.



W dużych miastach większa anonimowość, ludzie nie
czują się rozpoznawani, nie znają się.



Im bardziej zagęszczone miasta, i im większe koszty
utrzymania (większy stres), tym rzadziej udzielano
pomocy.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

15

Czynniki emocjonalne: nastrój

pozytywny



Nastrój pozytywny wzmacnia tendencję do pomagania.



Mechanizmy:



Pragnienie utrzymania pozytywnego nastroju



Pozytywne oczekiwania dotyczące pomagania



Pozytywne myśli



Pozytywne myśli i oczekiwania dotyczące aktywności społecznych



Ograniczenia



Wysokie koszty pomagania

:



Jeśli antycypowane koszty pomagania stanowią zagrożenie dla dobrego

nastroju, unikamy zaangażowania w pomaganie, zwłaszcza jeśli

możemy usprawiedliwić nieudzielenie pomocy.



Inne aktywności w konflikcie z pomaganiem



Jeśli nastrój pozytywny motywuje nas do wyjścia z przyjaciółmi na

kolację, ta aktywność przeszkadza nam w zauważeniu kogoś

potrzebującego pomocy, czy w poczuciu się odpowiedzialnym za kogoś.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

16

Czynniki emocjonalne: nastrój

negatywny



Nastrój negatywny również może wywołać pozytywne

zachowania wobec innych, włączając udzielanie pomocy.



Mechanizmy



Pragnienie podwyższenia nastroju



Pomagamy, bo pomaganie podwyższa nastrój



Poczucie winy



Pomagamy, jeśli czujemy się odpowiedzialni za przyczynę złego

nastroju „Czuję się winny za to, co zrobiłem”



Nie pomagamy, jeśli obwiniamy innych za swój zły nastrój.



Koncentracja na innych ludziach



Pomagamy, jeśli koncentrujemy się na tym, jak się czują inni ludzie:



Nie pomagamy, jeśli koncentrujemy się na sobie:



Koncentracja na wartościach



Pomagamy, jeśli są to wartości wspomagające pomaganie



Nie pomagamy, jeśli są to wartości blokujące pomaganie

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

17

Aktywizacja zachowań

prospołecznych:

modelowanie



Użyteczność modeli zachowujących się
prospołecznie (np. osoby publiczne)



Dostarczają przykładu zachowania, które
można naśladować



Pokazują, że pomaganie może być
nagradzające, co wzmacnia nasze
zachowania prospołeczne



Uświadamia (aktywizuje) normy społeczne
sprzyjające pomaganiu.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

18

Aktywizacja zachowań

prospołecznych:

normy społeczne



Normy społeczne



Norma wzajemności – pomagamy tym, którzy

nam pomogli.



Norma słuszności (equity) – ludzie nadmiernie

uprzywilejowani (np. mieli szczęście urodzić się

w bogatym kraju) powinni pomagać ludziom

pozbawionym przywilejów.



Norma społecznej odpowiedzialności – powinno

się pomagać tym, którzy potrzebują pomocy;

nacisk na osobistą odpowiedzialność



Norma sprawiedliwości – powinno się pomagać

tym, którzy zasługują na pomoc; nacisk na

standardy moralne.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

19

Osobowość altruistyczna?



Czynniki sytuacyjne są lepszym predyktorem zachowań
prospołecznych niż czynniki osobowościowe.



Badania koncentrują się na interakcji zmiennych
osobowościowych i sytuacyjnych.



Np. osoby o wysokim poziomie zaufania do siebie i
niezależności chętniej pomagają w sytuacjach
niebezpiecznych niż w zbiórkach na cele
dobroczynne.



Czynniki osobowościowe współwystępujące z zachowaniami
prospołecznymi:



Wysoki poziom empatii



Raczej orientacja kolektywistyczna niż indywidualistyczna



Ekstrawersja, otwartość na doświadczenia, ugodowość

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

20

Empatia i rozwój moralny



Większe prawdopodobieństwo wystąpienia

zachowań prospołecznych, gdy zostaną
zaktywizowane dwa czynniki

:



Zdolność do empatii (do przyjęcia perspektywy

innej osoby i współodczuwania),



Rozwój moralny na odpowiednim poziomie

(znajomość standardów moralnych).



Rola rodziny w nabywaniu empatii i

rozwoju moralnym



Dzieci demonstrujące zachowania prospołeczne

częściej wychowują się w rodzinach dających

wsparcie emocjonalne i mało restrykcyjnych

(badania holenderskie).



Altruistyczne dzieci pochodzą z rodzin

charakteryzujących się większą spójnością i

harmonią (badania z Hong Kongu).

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

21

Charakterystyka osoby potrzebującej

pomocy



Atrakcyjność



Częściej się pomaga osobom atrakcyjnym fizycznie:



Podrzucano dokumenty aplikacyjne osoby atrakcyjnej i

nieatrakcyjnej (rzekomo ktoś zostawił w budce

telefonicznej na lotnisku); ludzie częściej je zwracali, kiedy

dokumenty były własnością osoby atrakcyjnej (Benson,

1976)



Częściej się pomaga się osobom lubianym i

popularnym.



Atrybucja odpowiedzialności



Teoria „atrybucja – afekt – akcja” (3A)



Częściej się pomaga osobom, które nie są odpowiedzialne

za swoją sytuację (atrybucja), czujemy do nich sympatię i

współczujemy im (afekt) i podejmujemy odpowiednie

działania (akcja).

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

22

Dopasowanie „dawcy” i „biorcy”



Niektóre osoby udzielające pomocy są szczególnie

wrażliwe na określony typ potencjalnego odbiorcy

pomocy („dopasowanie”).



Podobieństwo



Częściej udzielamy pomocy osobom podobnym do nas

(rodzaj selekcji krewniaczej)



Wyniki niespójne w badaniach nad udzielaniem pomocy

członkom swojej i obcej rasy (Biali i Czarni w USA).



Bliskość



W związkach wspólnotowych (np. rodzina) ludzie czują się

odpowiedzialni za siebie nawzajem.



W związkach opartych na wymianie (np. w firmie, wśród

sąsiadów) ludzie sobie pomagają na zasadzie wymiany

usług.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

23

Płeć a pomaganie



Mężczyźni chętniej udzielają pomocy wg scenariusza

„rycerz w lśniącej zbroi śpieszy księżniczce na ratunek” :



kobiecie,



w sytuacjach nagłych, niebezpiecznych, dramatycznych,

umożliwiających zademonstrowanie stereotypowych męskich

cech (sprawność fizyczna, odwaga).



Kobiety częściej udzielają pomocy w postaci „wsparcia

społecznego i opieki”, czyli w postaci



mało efektownych, codziennych, drobnych działań na rzecz osób

potrzebujących opieki,



ale mających ogromne znaczenie w ocenie jakości życia.



Kobiety częściej proszą o pomoc i częściej ją otrzymują.



Mężczyźni rzadziej proszą o pomoc (zagrożenie

samooceny)

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

24

Reakcje na otrzymanie pomocy



Wg modelu „zagrożenia dla Ja” Nadlera i Fishera
(1986) otrzymywanie pomocy może być doświadczane
jako



podtrzymujące Ja, kiedy biorca odczuwa czyjąś troskę o siebie,



albo zagrażające dla Ja, kiedy biorca odczuwa swoją niższość i
zależność.



Pomoc zagrażająca dla Ja częściej spostrzegana jest
przez osoby



o wysokiej samoocenie (np. klasowy prymus),



o wysokim podobieństwie do pomagającego (np. pomoc od
kolegów vs pomoc od nauczyciela),



otrzymujące pomoc od osoby znaczącej w zadaniach ważnych
dla Ja (np. mąż mówi żonie, jak powinna odkurzać mieszkanie),



będące członkami grup stygmatyzowanych (np. Czarni w USA
nie są pewni, co oznacza pomoc: podporządkowanie,
kontrolowanie, czy po troska o czyjeś dobro)

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

25

Zachowania prospołeczne

a poczucie wspólnoty



Istotnym składnikiem zachowań prospołecznych

jest poczucie wspólnoty.



Podejście ewolucyjne: więzi genetyczne



Hipoteza „empatia-altruizm”: więź kognitywna w postaci

przyjęcia perspektywy innej osoby i więź emocjonalna w

postaci troski empatycznej.



Podczas nagłych wydarzeń świadkowie częściej śpieszą z

pomocą osobom, które znają.



Spostrzeganie podobieństwa do ofiary podwyższa

prawdopodobieństwo udzielania pomocy.



W bliskich związkach uczuciowych łatwiej jest udzielać

pomocy i łatwiej jest przyjmować pomoc.



W społeczeństwach o słabych więziach społecznych

mniej zachowań prospołecznych.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W3_l:

Prospołeczność

26

Słowa kluczowe / Literatura



Zachowania prospołeczne



Dobór krewniaczy



Altruizm



Empatia



Empatyczna troska



Przyjęcie perspektywy innej

osoby



Efekt widza/świadka



Norma wzajemności



Norma słuszności



Norma społecznej

odpowiedzialności



Norma sprawiedliwości



Osobowość altruistyczna



Aronson i in. (1997).
Psychologia społeczna.
R. 11. Zachowania
prospołeczne:
dlaczego ludzie
pomagają innym.



Wojciszke, B. (2002).
Człowiek wśród ludzi.
R. 9. Pomocność i
prospołeczność.