Seksizm, rasizm
i konflikty
międzygrupowe

Wykład 13+14

Wstęp do psychologii

społecznej

Studia zaoczne

Semestr letni 2002/2003

Dr hab. Anna Kwiatkowska, prof. SWPS

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

2

Plan wykładu

1.

Seksizm i stereotypy płciowe

2.

Tradycyjne i nowoczesne formy rasizmu

1.

Rasizm symboliczny, ambiwalentny, awersyjny

2.

Model dysocjacyjny uprzedzeń

3.

Rasizm rażący i rasizm subtelny

3.

Dylematy społeczne

4.

Konflikty międzygrupowe

1.

Źródła konfliktów: rywalizacja materialna i społeczna

2.

Czynniki towarzyszące eskalacji konfliktu

3.

Fazy konfliktów międzygrupowych

4.

Ostateczne rozwiązanie: wyeliminowanie grupy obcej

5.

Rozwiązanie konfliktów

1.

Typy rozwiązań

2.

Negocjacje i aspekty kulturowe negocjacji.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

3

Seksizm i stereotypy płciowe



Seksizm:



Uprzedzenia i dyskryminacja w związku z przynależnością

obiektu od określonej kategorii płciowej.



Stereotypy płciowe



Mężczyźni – bardziej asertywni, agresywni, niezależni,

zorientowani na zadania



Kobiety – bardziej wrażliwe, zależne, emocjonalne,

zorientowane na relacje międzyludzkie.



Konkluzje z badań



Stereotypy płciowe istnieją; silniejsze od rasowych



Grupy stereotypizowane akceptują stereotypy na swój temat.



Na pytanie, czy istnieje dyskryminacja płciowa, kobiety

odpowiadają: istnieje, ale mnie to nie dotyczy

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

4

Alice Eagly: Teoria ról

społecznych



Chociaż percepcja różnic płciowych



może być oparta na różnicach istniejących w rzeczywistości,



jest wyolbrzymiana na skutek pełnienia różnych ról przez

kobiety i mężczyzn,



tj. utrzymują się stereotypy „mężczyzn dominujących” i

„kobiet podporządkowanych”, ponieważ mężczyźni zajmują

pozycje o wyższym statusie.



Zespół czynników biologicznych, społecznych,

ekonomicznych i politycznych



Prowadzi do podziału pracy w społeczeństwie (role społeczne),



Ludzie zachowują się w sposób zgodny z rolami (nabywają

umiejętności właściwych dla ról)



Zachowania zgodne z rolami stanowią podstawę stereotypów

(zachowania „zgodne z naturą”).

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

5

Rasizm subtelny (subtle) i rażący

(blatant) (Pettigrew i Meertens,

1995)



Rasizm rażący:



Otwarcie głoszone hasła pełne nienawiści i jawne
zachowania dyskryminacyjne



Rasizm subtelny:



Obrona tradycyjnych wartości wraz z przekonaniem, że
grupy mniejszościowe (np. imigranci w Zach. Europie,
uchodźcy polityczni) otrzymują „za dużo”, np. państwo
daje im zbyt wiele przywilejów.



Nadmierne podkreślanie różnic międzygrupowych, np.
pod względem wartości, religii, stylu życia itp.



Brak otwartej ekspresji negatywnych emocji do grup
mniejszościowych, przy jednoczesnym wycofaniu
pozytywnych uczuć wobec nich.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

6

Rasizm symboliczny (McConahay i in.

1986

)



Odrzucenie tradycyjnych rasistowskich przekonań co do

charakterystyk przypisywanych Czarnym, np. że Czarni są

mniej inteligentni;



Nie uważają siebie za „rasistów” („nie jestem rasistą, ale...”)



Podstawowe przekonanie, że Czarni otrzymują „za dużo”.



Uprzedzenia wobec Czarnych są wyrażane w sposób pośredni

(subtelny) w postaci przekonań, które da się uzasadnić przy

pomocy nie rasistowskich argumentów.



Biali odwołują się do abstrakcyjnych symboli ideologicznych,

tzn. Czarni zagrażają wartościom cenionym przez Białych



Np. powodem odrzucania akcji afirmacyjnej („punkty za

pochodzenie” w celu wyrównania szans) jest troska o właściwe

kompetencje pracowników; Symbol/wartość: ROWNOŚĆ SZANS



Np. szkoły integracyjne naruszają prawo rodziców do

swobodnego wyboru szkoły dla dziecka itp. Symbol/wartośćl:

WOLNOŚĆ

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

7

Rasizm ambiwalentny (Katz i in.

1986)



Biali Amerykanie posiadają dwa zbiory systemów wartości

pozostających ze sobą w konflikcie:



Wartości egalitarne wspierające demokratyczne i

humanitarne zasady funkcjonowania społeczeństwa: wszyscy

są równi, mają te same prawa;



Wartości indywidualistyczne związane z etyką

protestancką, takie jak wolność osobista, poleganie na sobie,

pracowitość, dążenie do sukcesu.



Wartości egalitarne prowadzą do postaw pozytywnych

wobec Afroamerykanów

,



Wartości indywidualistyczne prowadzą do postaw

negatywnych

,



Zachowanie wobec Afroamerykanów zależy od tego, która

postawa została zaktywizowana w danej sytuacji



Zachowanie przyjmuje wówczas formę ekstremalną (np. zachwyt lub

potępienie)

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

8

Rasizm awersyjny

(Gaertner i Dovidio, 1986)



Konflikt między wartościami egalitarnymi a

negatywnymi przekonaniami i uczuciami wobec

określonych grup.



Większość Amerykanów pragnie podtrzymać obraz siebie jako

osoby nieuprzedzonej, hołdującej egalitarnym wartościom.



Jednocześnie wyrastając w rasistowskiej kulturze uczą się

negatywnych emocji wobec Czarnych.



Konflikt jest nieuświadomiony, tj. osoba nie jest świadoma swoich

negatywnych uczuć wobec inne rasy.



Zachowanie w określonej sytuacji zależy od tego,



Czy zaktywizowany został egalitarny system wartości,



Czy sytuacja jest wieloznaczna i negatywna reakcja może być

usprawiedliwiona „nie-rasistowsko”,



np. negatywna ocena eseju autorstwa Afroamerykanina można być

usprawiedliwiona niestaranną formą wypracowania.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

9

Model dysocjacyjny uprzedzeń

(Patricia Devine, 1989)



Istnieją dwa odrębne systemy wiedzy o grupach



Stereotypy kulturowe:



wiedza o cechach kojarzonych z daną grupą funkcjonująca w społeczeństwie



wszyscy je posiadamy,



Stereotypy osobiste:



własne przekonania dotyczące grup,



przyjmowanie lub odrzucenie stereotypów kulturowych;



podział na osoby z uprzedzeniami i bez uprzedzeń).



Aktywizacja stereotypów kulturowych i osobistych zachodzi za

pośrednictwem odrębnych mechanizmów

:



Stereotypy kulturowe są wcześnie wyuczane, wysoce dostępne poznawczo

dzięki częstym powtórzeniom; są aktywizowane automatycznie (nieświadomie),



Stereotypy osobiste są wyuczane w dalszej kolejności i są mniej dostępne

poznawczo;



Automatyczna reakcja na daną grupę jest stereotypowa,



ale niektórzy (osoby bez uprzedzeń) mogą ją wyhamować

,

pod warunkiem, że

mają czas i zasoby poznawcze.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

10

Zmiana uprzedzeń

poprzez kontakt międzygrupowy



Hipoteza kontaktu Allporta (1964):



W pewnych warunkach bezpośredni kontakt między członkami
różnych grup może zmniejszyć stereotypizację, uprzedzenia i
dyskryminację

.



Warunki konieczne, zapewniające redukcję uprzedzeń



Uczestnicy kontaktu powinni mieć taki sam status społeczny.



Interakcje nastawione na współpracę niż na współzawodnictwo (wzajemna
zależność i wspólny cel).



Kontakt jest wspierany instytucjonalnie (odpowiednie normy społeczne).



Powinien odbywać się w warunkach relatywnie dużej bliskości
psychologicznej (interakcje „twarzą w twarz”, przyjacielskie).



Konsekwencje kontaktu powinny być pozytywne.



Interakcje powinny być między osobami o podobnych kompetencjach,
przekonaniach, wartościach.



Kontakt powinien się odbywać z wieloma różnymi członkami grupy obcej w
wielu różnych sytuacjach

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

11

Dylematy społeczne



Dylemat społeczny: „co jest dobre dla jednego, jest złe dla

wszystkich” – konflikt między interesem własnym a grupowym.



Działania najbardziej korzystne dla jednostki, jeśli zostaną wybrane

przez większość ludzi, będą miały wysoce szkodliwy wpływ na

społeczność.



Dylemat więźnia: współpraca czy rywalizacja?



Współpraca – obydwaj więźniowie mało zyskują /mało tracą,



Brak współpracy – jeden zyskuje, drugi traci bardzo dużo /obydwaj

tracą sporo



Dylematy dotyczące zasobów



Dotyczące „strawy codziennej” (commons)



Ludzie czerpią z nieodnawialnych zasobów tyle, ile chcą i mogą, aż do

wyczerpania zasobów, tj. w końcu tracą wszyscy (np. problemy z

zanieczyszczeniem środowiska, z ubywaniem zasobów naturalnych)



Dotyczące dóbr publicznych (public goods) – „grzech zaniechania”



Każdy powinien uczynić kontrybucję na rzecz dobra publicznego; jeśli

ludzie tego nie czynią, wszyscy tracą, np. podatki, bank krwi, drogi, parki

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

12

Dylemat więźnia: ile można dostać

kooperując lub rywalizując z kolegą?

Bolo

Lolo

Nie zeznaje.
Kooperacja z Lolem

Zeznaje.
Rywalizacja z Lolem

Nie zeznaje.
Kooperacja
z Bolem

Zeznaje.
Rywalizacja
z Bolem

B – 1
rok

L – 1 rok

B – 0 lat

L – 10 lat

B – 10 lat

L – 0 lat

B – 5 lat

L – 5 lat

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

13

Rozwiązywanie dylematów społecznych:

czynniki sprzyjające zachowaniom

kooperacyjnym



Różnice indywidualne i kulturowe



Indywidualne nastawienie na współpracę, na maksymalizację

wspólnego zysku



Zaufanie do ludzi: brak zaufania – większa skłonność do rywalizacji



Orientacja kolektywistyczna



Czynniki sytuacyjne



Pozytywny nastrój: wzrasta chęć do ochrony wspólnych dóbr



Pozytywne doświadczenia we współpracy z innymi



Procesy grupowe



Działanie jako jednostka a nie jako członek grup; grupy są bardziej

rywalizujące niż jednostki



Grupy małe (więcej indywidualnych interakcji, członkowie

identyfikowalni)



Czynniki systemowe /strukturalne



System nagradzania zachowań kooperacyjnych,



Nadzór formalny, np. Agencja Ochrony Środowiska

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

14

Źródła konfliktów międzygrupowych:

rywalizacja materialna – rywalizacja

społeczna



Walka o dobra materialne czy o respekt,
szacunek, słuszne prawa dla grupy?



U podłoża większości konfliktów
międzygrupowych leży rywalizacja o zasoby
materialne;



Ale konflikt mógłby być łatwo rozwiązany,
gdyby chodziło tylko o dobra materialne.



Grupy walczą także o dobra „niematerialne”;
dla grup często ważniejszy jest respekt niż
korzyści materialne

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

15

Eskalacja konfliktu:

komunikowanie i interakcja



Właściwości komunikacji wewnątrz grupy własnej



Polaryzacja i wzrost zaangażowania w sprawy własnej grupy,



Wzrost lojalności, solidarności, przestrzegania norm grupowych

(„zwieranie szeregów”)



Właściwości komunikacji z grupą obcą



Perswazja i dyskusja zastępowane są groźbami i wymuszaniem

pożądanych działań,



Deutsch i Krauss (1960): jeśli grupa ma okazję użycia gróźb,

skorzysta z okazji (eksperyment – rywalizujące firmy przewozowe

i możliwość kontrolowanie drogi),



Konflikty międzynarodowe: zimna wojna, embargo itp.



Tworzenie koalicji



Do konfliktu między dwiema stronami przyłączają się koalicjanci,



Np. wojny światowe, walki międzypartyjne

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

16

Procesy percepcyjno-poznawcze

w konfliktach międzygrupowych



Spolaryzowana percepcja grupy własnej i obcej



Grupa własna nie może zrobić nic złego,



Grupa obca nie może zrobić nic dobrego,



Racje moralne grupy własnej są „jedynie słuszne”



Procesy atrybucyjne



Motywy członków grupy własnej są pozytywne, grupy obcej – negatywne,



Działania grupy własnej są prowokowane czynnikami sytuacyjnymi, grupy

obcej – jej negatywnymi cechami.



Rola emocji i pobudzenia



Percepcja i myślenie bardzo uproszczone (por. mowy na forum ONZ)



Potwierdzanie się oczekiwań (samospełniające się proroctwo)



Ludzie oczekują bardzo rywalizacyjnych zachowań ze strony grupy obcej



Wyprzedzając ich rzekomo rywalizacyjne działania, sami się zachowują w

taki sposób,



Grupa obca odpowiednio reaguje itd

.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

17

Fazy konfliktów

międzygrupowych

Źródła
konfliktu

W miarę
eskalacji

Warunek:

Moralna

ekskluzja wroga,

i jego słabość

Rywalizacja
o dobra
materialne

Rywalizacj
a

o pozycję,

respekt

Chęć totalnego
zdominowania,
zniszczenia wroga

Zapewnianie dóbr swojej
grupie bez względu na
skutki dla grupy obcej

Zapewnienie przewagi nad
grupą obcą, bez względu na
koszty ponoszone przez
grupę własną

Dążenie do „ostatecznego
rozwiązania”

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

18

Ostateczne rozwiązanie:

wyeliminowanie grupy obcej



W miarę rozwoju konfliktu:



Postawy międzygrupowe ulegają usztywnieniu,



Wzajemne błędne postrzeganie staje się
ekstremalnie uproszczone i negatywne
/dehumanizacja wroga, np. Żydzi w propagandzie
faszystowskiej przedstawiani jako robactwo/,



Konflikt o dobra materialne (o kontrolę zasobów)
staje się walką o supremację (o pokonanie
przeciwnika,



W przypadkach ekstremalnych chodzi o totalne
zdominowanie, eksploatację, zniewolenie, nawet
eksterminację („ostateczne rozwiązanie”).

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

19

Ostateczne rozwiązanie (2)



Procesy sprzyjające „ostatecznemu
rozwiązaniu”



Zdecydowana przewaga statusu przekształca chęci w
czyny: siła pozwala na osiągnięcie swoich celów bez
lęku przed odwetem słabego przeciwnika.



Moralna ekskluzja przeciwnika („wyjęcie spod prawa”)
umożliwia przedsięwzięcie wobec niego każdych,
nawet najokrutniejszych działań.



Rutynizacja działań obniża wrażliwość: „ludzie
zachowują się jak maszyny”.



„Ostateczne rozwiązania” w historii:



Holocaust; Turcja (Ormianie), Kambodża; Argentyna,

Rwanda

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

20

Społeczne i psychologiczne uwarunkowania

ludobójstwa

wg Ervina Stauba („The roots of Evil”, 1995)



Przykłady:



Faszystowskie Niemcy; Turcja przeciwko Ormianom (1915 r.); Czerwoni

Khmerzy w Kambodży przeciwko „prawicowej” inteligencji (1975 r.); rząd

wojskowy w Argentynie przeciwko lewicującym partyzantom i ich

sympatykom (1976 r.)



Trudne warunki życia



Pogarszanie się warunków ekonomicznych, inflacja, nierówności społeczne,

bezrobocie, bezdomność, niepewność jutra, konflikty społeczne, przemoc,

prześladowania polityczne itp.



Czynniki kulturowe



Tożsamość kulturowa, system wartości; np. nacjonalizm,przyznanie sobie

prawa do władzy nad innymi narodami,



Dewaluacja grup mniejszościowych, np. antysemityzm



Orientacja autorytarna, szacunek dla władzy,



Kultura monolityczna (np. totalitaryzm)



Specyficzna ideologia (nazistowska – czystość rasowa; pan-Turcja)



Eskalacja przemocy - coraz gorsze traktowanie grup mniejszościowych

.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

21

Rozwiązywanie konfliktów: typy

rozwiązań



Rozwiązania narzucone



Jedna strona dyktuje rozwiązanie drugiej, np. po wygranej wojnie;



Strona poszkodowana rzadko jest usatysfakcjonowana (Niemcy po

I wojnie).



Rozwiązanie to nie przynosi zakończenia konfliktu.



Rozwiązania dystrybucyjne



Obie strony zmuszone są do kompromisu i do ustępstw, np.

podział terytorium, wysokość podwyżek płacowych



Rozwiązanie nikogo nie satysfakcjonuje, ale może być lepsze niż

koszty trwania w konflikcie.



Rozwiązania integracyjne



Najlepsze, bo zysk jednej strony nie musi oznaczać straty drugiej strony.



Każda ze stron rezygnuje ze swego żądania, które nie jest dla niej

najważniejsze, lecz dla drugiej strony bardzo ważne, np. związki rezygnują

z walki o podwyżki, ale zyskują stałość zatrudnienia;



Wymaga myślenia twórczego i rozpoznania potrzeb, celów, wartości i

leżących u podłoża konfliktu motywacji obu stron.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

22

Negocjacje



Negocjacje



Proces, w którym obie strony konfliktu komunikują się ze sobą i

wpływają na siebie nawzajem w celu osiągnięcia porozumienia.



Zrozumienie, w jaki sposób każda ze stron interpretuje i ocenia

sporne sprawy; strony w konflikcie zwykle przeceniają wielkość

nieporozumienia („to co jest dobre dla nich, nie jest dobre dla nas”).



Budowanie zaufania



Strony przestają podejrzewać siebie o złą wolę



Należy zaczynać od drobnych, konkretnych problemów, dających się

łatwo rozwiązać.



Zaufanie i norma wzajemności – strategia GRIT



Kiedy bezpośrednia komunikacja nie jest możliwa, potrzebne

jest zaangażowanie trzeciej strony



Mediator – pomaga oponentom skoncentrować się na problemach i

osiągnąć dobrowolnie porozumienie



Arbiter – sam podejmuje decyzję po wysłuchaniu obu stron

.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

23

GRIT: stopniowe i odwzajemnione

skłanianie do obniżania napięcia



Deklarujesz swoją chęć współpracy i intencję zredukowania

konfliktu.



Powtarzasz to przy każdej okazji. W ten sposób zyskujesz poparcie

opinii publicznej i wywierasz presję na oponenta, by podjął wyzwanie.



Podejmujesz różne inicjatywy redukujące napięcia, tak jak

zapowiedziałeś.



Czynisz tak, nawet jeśli druga strona nie reaguje.



Stajesz się wiarygodny w oczach oponenta i w oczach zewnętrznych

obserwatorów.



Kiedy druga strona podejmie kroki świadczące o współpracy,

szybko odwzajemniasz się takim samym działaniem.



Jeśli druga strona podejmie działanie niekorzystne dla ciebie,

odpowiedz tym samym, na tym samym poziomie, zgodnie ze

strategią „coś za coś”



W ten sposób minimalizujesz ryzyko bycia wykorzystanym,
pokazując, że jesteś zdolny do odwetu w razie konieczności

.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

24

Kulturowe aspekty negocjacji



Kultury zachodnie



Negocjacje to biznes, a nie
spotkanie towarzyskie.



Najważniejsza jest
koncentracja na sprawach
merytorycznych niż na
aspektach społecznych i
emocjonalnych.



Komunikacja jest
bezpośrednia i werbalna.



Kontrakty pisemne są
zobowiązujące, ustne – nie.



Ważny jest czas; oczekuje
się punktualności i
dotrzymywania terminów.



Inne kultury



Pierwszy krok w negocjacjach to
budowanie pozytywnych relacji
miedzy stronami.



Jeżeli nie angażujesz się uczuciowo
w daną sprawę, nie jest ona ważna.



Ważne aspekty komunikowania się
są pozawerbalne.



Kontrakty pisemne są mniej ważne
niż ustne, bo przy ustnych można
lepiej poznać intencje stron.



Budowanie relacji wymaga czasu i
jest ważniejsze niż punktualność;
ustalanie terminów jest poniżające
dla drugiej strony.

Sem.let.2002/2003

Kwiatkowska/W13+14_l: Konfli
kty

25

Słowa kluczowe / Literatura



Seksizm



Rasizm rażący i subtelny



Rasizm symboliczny



Rasizm ambiwalentny



Rasizm awersyjny



Dysocjacyjny model uprzedzeń



Dylemat społeczny



Dylemat więźnia



Ostateczne rozwiązanie



Rozwiązanie narzucone



Rozwiązanie dystrybucyjne



Rozwiązanie integracyjne



Negocjacje



GRIT



Mediator - Arbiter



Aronson i in. (1997).
Psychologia społeczna.
R. 9. Procesy grupowe.
W-wa: Zysk i S-ka.



Stephan, W. G. i
Stephan, C. W. (1999).
Wywieranie wpływu
przez grupy. Gdańsk:
GWP.