ROZDZIAŁ 16
KASYCI, ASYRYJCZYCY I "WALKA MOCARSTW"



Przez trzy z czterech wieków, jakie obejmuje okres kasycki,
Bliski Wschód był teatrem ostrych konfliktów, w których stawką
przynajmniej początkowo była Syro-Palestyna, a punktem
wyjściowym zorganizowane na początku XV w. p.n.e. wyprawy
wojenne faraona Tutmozisa III, pragnącego podbić te tereny.
Egipcjanie natknęli się najpierw na okupujących północną Syrię
Hurytów z Mitanni, potem zaś,na Hetytów, którzy wydarli te
tereny Hurytom. W połowie XIV stulecia na scenie pojawili się
Asyryjczycy, którzy uwolnili się spod zwierzchnictwa Hurytów,
zawładnęli państwem Mitanni i wynieśli swoje królestwo do
rangi potęgi. Kasyci, którzy do tej pory mądrze trzymali się
na uboczu, zostali wciągnięci w zaciekłą walkę z groźnymi
sąsiadami, stanowiącą jeden z epizodów tzw. walki mocarstw.
Konflikt egipsko-hetycki zakończył się w 1284 r. p.n.e.
zawarciem trwałego pokoju, podczas gdy wojna
asyryjsko-babilońska ciągnęła się przez cały XIII wiek,
osiągając punkt szczytowy w 1235 r. p.n.e., kiedy
Tukultininurta I chwilowo zawładnął Babilonem. W tym samym
stuleciu Elamici otrząsnęli się z odrętwienia i doprowadzili
swą cywilizację do nigdy potem niespotykanej świetności, czym
odnowili dwutysiącletnią waśń z Mezopo tamią. To właśnie oni w
1 157 r. p.n.e. obalili dynastię Kasytów. Ograniczymy się do
streszczenia tego kawałka historii, który w zarysie jest
bardzo prosty, lecz niezwykle złożony w szczegółach.
Czytelnik łaknący bliż szych informacji bez trudu znajdzie
doskonałe publikacje.


Konflikt Egiptu z Mitanni

W świetle skąpych danych, którymi dysponujemy, XVI wiek był epoką
stosunkowo stabilną. Ludy, które później stanęły do walki w
Mezopotamii, leczyły rany bądź gotowały się do walki. W
Egipcie Hyksosi zostali wygnani z terenów Delty dopiero za
panowania pierwszego faraona Dynastii XVIII, Amozisa I/
Jahmesa (1576-1546). W Anatolii dawne imperium hetyckie powoli
się rozpadało w wyniku przewrotów pałacowych i wojen z
sąsiadami: państwem Arzawa położonym nad Morzem Egejskim i
leżącym w Cylicji państwem Kizzuwatna. Około 1 590 r. p.n.e.
Mursilis I, zdobywca Halabu i Babilonu, został zamordowany
przez swego szwagra; taki sam los spotkał większość jego
potomków. Królestwo starohetyckie upadło około 1 530 r.
p.n.e., a towarzyszył temu rozlew krwi .
220
Asyrią władali następcy Adasiego, księcia, który zrzucił
jarzmo babilońskie. Ich imiona byłyby dla nas pustymi słowami,
gdybyśmy nie dysponowali. kilkoma inskrypcjami; i wzmiankami
o Puzuraszurze w Historii synchronistycznej. W Babilonii
Kasyci zagospodarowywali i reorganizowali odziedziczone
królestwo, nie mogli więc sobie pozwolić na podboje
terytorialne, choć może i o nich myśleli. Jedynym
bliskowschodnim ludem przejawiającym aktywność w tych czasach
byli Huryci, którzy korzystając z upadku królestwa Halabu i
cesarstwa Hammurabiego, zawładnęli od dawna penetrowanymi
przez siebie terenami i połączyli je w wielkie królestwo.
Obawa przed powrotem Hetytów, z którymi zderzyli się po
wzięciu Babilonu, sprawiła, że liczni książęta huryccy
zjednoczyli się pod berłem Kirty lub jego syna Szuttarny I
(ok. 1560). Okoliczności tego zjednoczenia nie są nam jednak
bliżej znane". Pośrodku królestwa Mitanni leżał wielki step
rozciągający się między Eufratem i Tygrysem oraz wzdłuż
południowych zboczy Tauru. Na tych terenach po łożona była
przypuszczalnie stolica Waszukanni, której do tej pory nie
udało się zlokalizować5. Nie wiemy, gdzie w XVI w. przebiegały
granice Mitanni; zapewne nie wiedzieli tego także Huryci.
Z niektórych tekstów hetyckich dowiadujemy się jednak, że
zaludnili oni doliny w górnym biegu Tygrysu i Eufratu. Sto lat
później swoim zasięgiem objęli północno-zachodnią Syrię i
wschodnią część obecnego irackiego Kurdystanu, a ich wpływy
dotarły do Palestyny, gdzie licznie, się osiedlili. Pierwszy
władca Mitanni, o którym wiemy niewiele więcej ponad to, że
nazywał się Parattarna i rządził około 1530 r. p.n.e., jest
wzmiankowany w inskrypcjach na posągu Idrimiego, króla Alalahu
oraz w jednym z tekstów z Nuzi'. Inny dokument dotyczący
obejmujących Nuzi terytoriów Arraphy (Kir kuk) nosi pieczęć
jego następcy, Szausztatara, który rządził około 1500 r.g. Te
i inne teksty źródłowe świadczą, że władcy Aszuru byli
wasalami Mitanni: kiedy jeden z nich się zbuntował,
Szausztatar złupił jego stolicę i przywiózł do Wa szukanni
"drzwi ze srebra i złota"9. Za panowania tego władcy sytuacja
na Bliskim Wschodzie całkowicie się zmieniła: na scenę
wkroczył Egipt. Amozis wprawdzie wygnał Hyksosów aż za granice
Palestyny, a Amenhotep I, Tutmos I i Tutmozis II w czasie
udanych wypraw wojennych dotarli nad brzegi Eufratu, który,
ich zdaniem, płynął "w przeciwną stronę". Były to jednak
tylko ekspedycje karne lub odstraszające, podyktowane chęcią
zemsty na znienawidzonych, wygnanych "Azjatach". Głównym celem
tych faraonów było odzyskanie władzy w całej dolinie Nilu i
zakończenie sporów dynastycznych. Gdy tego dokonali, pozostało
im wyciągnąć wnioski z długiego i poniżającego epizodu, jakim
było panowanie Hyksosów. Aby nigdy więcej się nie powtórzył,
trzeba było pokonać potencjalnego wroga wjego własnym kraju i
narzucić mu zwierzchnictwo. Z takim właśnie zamiarem kilka
miesięcy po wstąpieniu na tron Tutmozis III/Thotmes III ( 1
S04-1450) ruszył
" 221
syro-Palestynę, otwierając przed Egiptem nowe horyzonty i
wprowadzając politykę, która była kontynuowana przez długie
wieki, aż do czasów nowożytnych'ł. Fakt, że musiał
zorganizować aż siedemnaście wypraw wojennych, zanim wreszcie
podbił Palestynę oraz wybrzeże Syrii i Libanu, świadczy o tym,
że zderzył się z siłami znacznie potężniejszymi niż te,
którymi dysponowali władcy lokalnych państewek, i że jego
przeciwników wspierało większe państwo, dostarczając wozy
bojowe i konie. Za 330 palestyńskimi władcami pokonanymi pod.
Me giddo stali Mitannijczycy króla Szausztatara, i to właśnie
z nimi Tutmozis III wielokrotnie się zmierzył w okolicach
Halabu, Karkemiszu i Kadeszu. Walki te przyniosły tylko
połowiczne zwycięstwo: w chwili śmierci Tutmozisajego
przeciwnicy wciąż władali północną Syrią, a na utraconych przez
siebie terenach i w Palestynie wzniecali rebelie, które
zmusiły Amenhotepa II (1450-1425) do trzech wypraw wojennych.
Za Tutmozisa IV (1425-1417) zakończyły się działania wojenne,
a między pałacami w Tebach i w Waszukanni zapanowały serdeczne
stosunki: faraon "pięciokrotnie, sześciokrotnie,
siedmiokrotnie" prosił o rękę córki Artatamy I", aAmenhotep
III (1417-1379) poślubił Giluhepę, córkę Szuttarny II'Z. Ten
nagły zwrot jest na ogół tłumaczony strachem przed Hetytami.
Mniej więcej w 1465 r. p.n.e. Tuthalijas I założył w Hattusa
nową dynastię i podkreślił swe prawa do Syrii, czasowo
zajmując Halab'. Wątpliwe jednak, czyjego bezpośredni następcy,
uwikłani w nie kończące się wojny z Anatolią, byli uważani za
groźnych przeciwników. Wydaje się raczej, że Egipt
zrezygnował z Syrii, a Mitanni zostawiło mu Palestynę i
znaczną część wybrzeża Morza Śródziemnego, gdzie Egipcjanie
zajęli wiele miast, którymi rządzili za pośrednictwem
kontrolowanych przez namiestników, poddanych sobie władców.
Taki stan rzeczy utrzymał się przez około pół wieku.


Czasy Suppiluliumy

Najlepiej udokumentowanym po czasach Hammurabiego
okresem drugiego tysiąclecia jest bez wątpienia XIV w. p.n.e.
Teksty egipskie, archiwa stolicy Hetytów Bo` azky, inskrypcje
władców asyryjskich, kroniki asyro-babilońskie, a zwłaszcza
około czterystu listów skierowanych do Amenhotepa III i IV
przez wielkich i pomniejszych władców Bliskiego Wschodu,
które odnaleziono w Tall al Amarinie'4, rzucają cenne światło
na ten wypełniony wojnami i subtelnymi rozgrywkami
dyplomatycznymi okres. Przybliżają nam także niektóre z
ciekawych osobistości tych czasów: biernego faraona Amenhotepa
IV, mistyka zainteresowanego raczej religią niż polityką; jego
sławnego następcę, zmarłego w młodym wieku i pochowanego w
złotym sarkofagu Tutanchamona; Kurigalzu I i Burna buriasza
II, najwybitniejszych zapewne władców kasyckich;
Aszuruballita, zręcznego księcia, który uwolnił Asyrię i
uczynił z niej imperium; i najwybitniejsze ?
222
go z nich Suppiluliumę, energicznego króla Hetytów, który piętnem
swej osobowości naznaczył blisko połowę tego wieku'. W
latach 1400-1380 więzy "matrymonialne" między Mitanni i
Egiptem jeszcze bardziej się zacieśniły, a praktyka ta
rozprzestrzeniła się po innych państwach, upodabniając Bliski
Wschód do wielkiej rodziny, w której Egipt grał rolę bogatego
i podziwianego krewnego. Asyryjczycy widzieli w nim
potencjalnego sprzymierzeńca w walce z huryckim najeźdźcą.
Kasyci, którzy nie zapomnieli o najeździe Hetytów na Babilon i
obawiali się sąsiedniego Mitanni, dawno już
zrozumieli,.jak.ważne jest nawiązanie przyjacielskich więzów z
nowym mocarstwem zza Eufratu. Na wieść o zwycięstwach
odniesionych przez Tutmozisa III i Amen hotepa II w
Syro-Palestynie zarówno jedni, jak i drudzy wysłali do Egiptu
posłów z darami. Nieco później Karaindasz zorganizował siatkę
kurierów regularnie kursujących między jego państwem i
Egiptem. Kurigalzu I zbudował swą nową stolicę, Akarkuf, za
egipskie złoto, którego nie brakowało wjego pałacu'6. Około
1390 r. p.n.e. Kadaszmanenlil oddał Amenhotepowi III rękę
swojej siostry i - po pewnym wahaniu - córki; w licznym
haremie w Tebach spotkały one Taduhepę, córkę władcy Mitanni
Tuszratty, który właśnie objął tron po Szuttarnie II". Gdy
stary faraon zachorował, Tuszratta przesłał mu podobiznę
Isztar z Niniwy, która miała ponoć moc uzdrawiania z
najcięższych nawet chorób. Tymczasem w 1380 r. p.n.e. na
tronie hetyckim zasiadł młody, inteligentny i pełen
determinacji książę imieniem Suppiluliuma. Jego pierwszym
dokonaniem było podniesienie kraju z upadku, wjakim pogrążył
go ojciec, Tuthalijas III. Upłynęło dwanaście lat, zanim
narzucił swe zwierzchnictwo potężnemu władcy Arzawy, podbił
kraj Azzi (wschodnia Anatolia) i wziął w ryzy Kasków,
barbarzyński lud zamieszkujący ciągnące się wzdłuż Morza
Czarnego góry Pontu, który za jego poprzednika miał czelność
splądrować i spalić Hattusa. Po dokonaniu tego trudnego
dzieła, Suppiluliuma skierował się na południe i zaatakował
północną Syrię. Nie znamy szczegółów owej "pierwszej kampanii
syryjskiej", wiemy na tomiast, że zakończyła się wzięciem
Halabu, podporządkowaniem na mocy traktatu licznych władców
syryjskich i przesunięciem granicy państwa hetyckiego aż po
Liban. W tym właśnie momencie powinno zaowocować przymierze
Mitanni z Egiptem, jednak zmarły w 1379 r. Amenhotep III
pozostawił koronę Amenhotepowi IV (1379-1362),
władcy-filozofowi, który z tarczy słonecznej Atona
uczynił jedynego boga, przyjął imię Echnaton ("oddany Atonowi")
i z dala od Teb wybudował miasto Achetaton (dziś Tall
al-Amarina), w którym zamieszkał. Reakcji więc nie było.
Wzięty z zaskoczenia Tuszratta przeprowadził w Syrii
demonstrację siły, lecz nie odważył się na otwarty atak na
Hetytów; wolał zaczekać na wyjazd Suppiluliumy i zorganizować
przeciwko niemu szeroką koalicję, która objęła Halab, Alalah,
Katnę, Kadesz'A, a nawet poddany Egiptowi Damaszek. Przymierze
to zmusiło Suppiluliumę do podjęcia drugiej wyprawy
223
(ok. 1360). Tym
razem jednak, chcąc ugodzić Mitanni w samo serce, musiał
nadłożyć drogi. Przekroczywszy Eufrat w okolicy miasta
Malatya, przemierzył położony między tą rzeką i Tygrysem kraj
Alsze i splądrował Waszukanni, skąd Tuszratta uciekł w
ostatniej chwili. Następnie skierował się na zachód,
powtórnie podbił Halab i inne miasta koalicji z wyjątkiem Damaszku,
i zastąpił buntowniczych władców własnymi ludźmi.
Mitannijczykom został tylko przyczółek mostowy na Eufracie,
otoczony przez Hetytów Karkemisz. I tym razem Egipt, którego
władcą został Tutanchamon (1361-1352), nie zareagował.
Przez wszystkie te lata Babilonia zachowywała neutralność. Kasyci
woleli nie angażować się w zawikłane sprawy Syrii, toteż nie
opowiedzieli się po stronie żadnego z przeciwników.
Utrzymywali wprawdzie poprawne stosunki z Hetytami - trzecią
małżonką Suppiluliumy była babilońska księżniczka lecz starali
się przede wszystkim zachować więzi przyjaźni z Egiptem,
źródłem pożądanych przez nich bogactw. Archiwa z Amarny
dostarczyły nam informacji o stosunkach między
Kadaszmanenlilem I oraz Burnaburiaszem II i współczesnymi im
faraonami Amenhotepem III i Amenhotepem IV. Władcy obu krajów
korespondowali ze sobą na równej stopie i oddawali się
lukratywnym "królewskim wy mianom" handlowym, o których.
była już mowa. Kasyta "ofiarowywał" faraonowi konie, rydwany,
lapis-lazuli, a czasem brąz i srebro, za co Egipcjanin
odpłacał "darami" z kości słoniowej, meblami z hebanu i innych
gatunków szlachetnego drewna, szatami z delikatnych tkanin i
przede wszystkim złotem. Lista po darków, które Amenhotep IV
zrobił Burnaburiaszowi liczy sobie 552 wiersze w czterech
kolumnach! Kiedy wyjątkowo się zdarzyło, że do Babilonu
dotarło mniej złota, niż to zapowiadano, Karduniasz gorzko się
skarżył swemu "bratu" znad Nilu: Ponieważ brat mój nie
dopilnował tego sam, lecz zlecił urzędnikowi zapieczętowanie
i wysłanie ostatniej partii złota, kiedy włożono je do pieca,
okazało się, że nie waży ono czterdziestu min (20 kg)'9. Ale
to drobiazgi. Pomimo odległości i warunków klimatycznych -
"droga jest daleka, brakuje nam wody, a jest gorąco"2ł -
kurierzy i zapewne eskortowane przez oddziały wojskowe orszaki
z królewskimi darami regularnie krążyły między dwoma
państwami. Były to podróże tym bardziej niebezpieczne, że
tereny, przez które przebiegała ich trasa, pozostawały w
stanie wrzenia. Kampanie hetyckie wywołały daleko idące
konsekwencje zarówno w Syrii, jak i w Palestynie. Niektórzy z
władców tamtejszych państewek opowiedzieli się po stronie
najeźdźców, inni pozostali wierni Egiptowi; jeszcze inni
skorzystali z okazji, by zrealizować własne ambicje. Tak było
w przypadku królów Amurru Abdiaszirty i jego syna Aziru.
Skorzystali oni z bezsilności Mitanni i pasywno
224
ści Egipcjan i powiększając o szereg miast
nadmorskich swe leżące prawdopodobnie między Trypolisem i
Hims terytorium, zagrozili ściśle związanemu z Egiptem
Byblos. Korespondencja z Amarny pełna jest rozpaczliwych
wezwań o pomoc dla Ribaddiego, króla Byblos, który w końcu
uległ najeźdźcy, a także skarg książąt palestyńskich
atakowanych przez lokalnych łupieżców i nękanych ciągłymi
napadami band habiru. Większość tych listów nie doczekała się
odpowiedzi. Około 1354 r. p.n.e. faraon wreszcie się
przebudził i wysłał armię na Kadesz, klucz do Syrii.
Mitannijczycy próbowali wyzwolić nie mniej ważny, wówczas
oblężony Karkemisz. Tymczasem zbuntowali się liczni władcy
syryjscy. Suppiluliuma zmuszony był do kolejnej interwencji:
poskromił buntowników, odbił Kadesz i zdobył Karkemisz, na
którego tronie osadził swego syna, powie rzywszy drugiemu
synowi tron Halabu. Jego prestiż wzrósł do tego stopnia, że
wdowa po Tutanchamonie listownie prosiła o zgodę na małżeństwo
z jednym z jego synów. Suppiluliuma początkowo odmówił, potem
jednak tron Egiptu był wszakże kuszący - udzielił pozwolenia.
Nieszczęsny oblubieniec został jednak zamordowany w drodze.
Trzymając mocno w garści Syrię, władca wrócił do długo
zaniedbywanej Anatolii, gdzie czekały nań pilne sprawy i skąd
nigdy już nie wy jechał. Około 1350 r. p.n.e., wkrótce po
ostatnim najeździe Hetytów na Syrię, Tu szratta, który stał
się niepopularny, został zamordowany przez jednego ze swo ich
synów. Wynikłe z tego walki o sukcesję wkrótce doprowadziły do
upadku królestwa i wchłonięcia go przez Asyrię. Spory te
trwały zresztą od dawna, gdyż sam Tuszratta zawdzięczał koronę
morderstwu dokonanemu cudzymi rękami - na swym starszym
bracie. Przez cały okres jego rządów inny brat, Artatama
(II), nie zaprzestał roszczeń do tronu2'. Po śmierci
Tuszratty, wraz z synem, Szuttarną III, powstał on przeciwko
legalnemu następcy tronu, Mattiwazie' (Imię to mogło też brzmieć Kurtiwaza
lub Szattiwaza), kupiwszy sobie za
słoną cenę poparcie władcy Alsze i króla Asyrii, Aszuruballita
(1365-1330). Pierwszy z nich nie osiągnął wiele, za to drugi
miał armię i wysokie aspiracje: czyż nie prowadził niegdyś
korespondencji ze swym "bratem" Amenhotepem IV i w nadziei na
osadzenie swego potomka na tronie Babilonu nie oddał swej
córki Burnaburiaszowi IIzz? Sprytny król szybko zrozumiał
korzyści płynące z sytuacji. Tymczasem Mattiwaza szukał
schronienia w Babilonie, gdzie nie przyjął go Burnaburiasz,
potem zaś na terytorium Hetytów, gdzie podpisał traktat z
Suppiluliumą. Tenjednak był zbyt zaprzątnięty sprawami
własnego kraju, by pomagać Mitannijczykowi w odzyskaniu tronu.
Mattiwaza przystąpił więc do samotnej walki. Zdobył Harran i
Waszukanni; w odpowiedzi Aszuruballit dotarł na brzegi Chaburu
i zepchnął go na zachód. Wielkie królestwo północnej
225
Mezopotamii podzieliło się na
dwie części: Hanigalbat z Szuttarną III pod egidą asyryjską i
znajdujące się pod zwierzchnictwem Hetytów pozostałości po
Mitanni z Mattiwazą. Po śmierci Suppiluliumy (1336)
Aszuruballit wkroczył do Mitanni i starł z powierzchni ziemi
najmniejszy ślad po. królestwie, któremu jego przodkowie
przez długi czas płacili trybut. Dzięki niemu Asyria
poszerzyła niewielkim kosztem swe terytorium aż po Eufrat. Po
czterech mrocznych stuleciach stała się znowu wielkim
państwem.


Trzy konflikty

Zmartwychwstanie Asyrii poważnie
zaniepokoiło Kasytów. Mitanni, młode, sztucznie utworzone
państwo, które swe aspiracje kierowało na Syrię, nie
stanowiło dla nich niebezpieczeństwa; lecz Asyria, stare królestwo
o świetnej przeszłości, była dumna, ambitna i groźna.
Wiedząc, że Asyryjczycy są jednocześnie wytrawnymi wojownikami
i sprytnymi kupcami, obawiali się, że jako panowie całej
górnej Mezopotamii i przebiegających przez nią wielkich
szlaków zamkną im drogę do państw śródziemnomorskich i przejmą
lukratywny handel z Egiptem2;. Zdawali sobie także sprawę, że
ich północno-wschodnia granica jest krucha; gdyby Asyryjczycy
dotarli do rzeki Dijala, odcięliby ich od szlaku wiodącego do
Iranu, będącego dla nich źródłem koni i drogich kamieni,
którymi handlowali z Egiptem. Wreszcie mieli świadomość, że
ludy północy zawsze patrzyły łakomym okiem na wielką, będącą
spichlerzem starożytnego świata równinę południa, na jej
miasta, porty nad Zatoką Perską i jej wspaniałą cywilizację.
Do tej pory Kasyci byli biernymi obserwatorami walk, które ich
nie dotyczyły; teraz musieli chwycić za broń, by pokrzyżować
szyki Asyryjczykom i utrzymać ich na dystans. Począwszy mniej
więcej od 1330 r. p.n.e. rywalizacja egipsko-hetycka na
terenie Syro-Palestyny zaostrzyła się o sporadyczne acz krwawe
wojny Asyryjczyków z Babilończykami w Mezopotamii. Wkrótce
też odrodził się dawny konflikt Mezopotamczyków z Elamitami, z
którego ci ostatni wyszli zwycięsko. Do tych trzech wielkich
konfrontacji należy dodać walki Asyryjczyków z nowymi
sąsiadami, Hetytami, i nie mniej groźnymi od dawnych Amorytów
koczownikami z pustyń syryjsko-mezopotamskich. Będzie o nich
mowa w następnym rozdziale.
Konflikt egipsko-hetycki nie
trwał zbyt długo. Śmierć Suppiluliumy doprowadziła do rewolty
wasali z Anatolii. Po krótkich rządach jego następcy
Arnuwandasa, którego zabiła wówczas endemiczna dżuma, na tronie
zasiadł kolejny syn, Mursilis II ( 1335-1310). Większość
panowania poświęcił walce z rebeliantami; wziął w karby dwóch
zbuntowanych władców syryjskich i zatrzymał Asyryjczyków za
Eufratem. W tym samym czasie energiczny i mądry faraon
Horemheb zaprowadził porządek w Egipcie i wzmocnił osłabione
rządami Amenhotepa IV i Tutanchamona państwo. Zrobił to z
tak dobrym skutkiem, że Seti I
226
(1317-1304),
drugi władca XIX Dynastii, zaczął myśleć o wydarciu Syrii
Hetytom. W czasie wypraw przeciwko niepokornym władcom państewek
palestyńskich dotarł aż do Katny i skłonił władcę Amurru do
zerwania układu łączącego to buforowe państwo z Hetytami'4. Od
tej chwili wojna była nie do uniknięcia. Przyśpieszyło ją
wstąpienie na tron Egiptu popędliwego i żądnego sławy,
młodego Ramzesa II (1304-1237). Jednym zjego pierwszych dokonań
była wyprawa, która doprowadziła go przez Palestynę do
Libanu, gdzie w skałach wznoszących się nad Nahr al-Kalb
nieopodal Bejrutu wyrył buńczucznie' swe imię. Nowy władca
Hetytów Muwatallis (1309-1287) zaczął się szykować do wojny i
skoncentrował armię liczącą - według Egipcjan - 35 000 ludzi i
3500 wozów bojowych. Do starcia doszło rok później pod Kadesz
(1300). Ta wielokrotnie opisywana bitwa25 -jedna z
nielicznych, które możemy odtworzyć dzięki inskrypcjom i
płaskorzeźbom odnalezionym w Karnaku - nie przyniosła
rozstrzygnięcia konfliktu. Nie powiodły się też kolejne kampanie
Ramzesa, zmierzające do odzyskania silnej pozycji w Syrii. W
1284 r. faraon podpisał z Hattusilisem III (1286-1265)
traktat, którego obie kopie egipska i hetycka - ta druga w
języku akadyjskim - zachowały się do naszych czasówZb, a
trzynaście lat później poślubił córkę nowego sprzymierzeńca.
Zawarty w ten sposób pokój przetrwał aż do upadku imperium
hetyckiego (ok. 1200). Czyżby przeciwnicy zmęczyli się wojną?
A może to zagrożenie ze strony Asyrii rzuciło Hattusilisa w
ramiona Ramzesa? Arogancja, z jaką za rządów jego i jego
poprzedników Asyryjczycy traktowali Hetytów, a także traktat
podpisany około 1280 r. przez Ramzesa i Kasytę
Kadaszmanturguz', skłaniają nas ku drugiej z tych hipotez.
Konflikt asyryjsko-babiloński zaczął się po śmierci
Burnaburiasza II (1347). Sukcesję objął Karahardasz, po matce
wnuk Aszuruballita, ale po kilku miesiącach rządów został
zamordowany i zastąpiony innym księciem. Rozgniewany
Aszuruballit wkroczył do Babilonii i osadził na jej tronie
Kurigalzu II, który jak sądził - będzie mu powolny. Po latach
okazało się jednak, że za rządów En lilnirariego (1329-1320),
następcy Aszuruballita, "protegowany" Kurigalzu zaatakował
Asyryjczyków. Bitwa nie została zapewne rozstrzygnięta, gdyż
przeciwnicy "podzielili się prowincjami i ustalali granicę",
która biegła prawdopodobnie wzdłuż Małego Zabu. Dwadzieścia
pięć lat później wybuchł kolejny konflikt, między
Nazimarrutaszem i Adadnirarim I (1307-1275), pierwszym królem
Asyrii tego okresu, którego tabliczki podają nam trochę
szczegółów historycznych. Po kolejnej bitwie, w której
zwyciężył Asyryjczyk, granica została przesunięta na południe
od rzeki Zab. Adadnirari miał zresztą moc problemów z
utrzymaniem Al-Dżaziry, dawnego terytorium Mitanni, którego część
musiał odebrać Hetytom, ujarzmiając jednocześnie buntowników
osadzonych na tronie przez Aszuruballita: Szuttarnę III,
króla Hanigalbatu, i jego syna Wasaszattę. Salmanasar I
(1274-1245) miał podobne problemy i, pobiwszy Szattuarę, syna
227
Wasaszatty, położył kres niewielkiej dynastii uparcie buntujących się
Hurytów. Był zresztą wytrawnym wojownikiem, który nie lękał
się poprowadzić swe wojska w wysokie góry Uruatri (Urartu,
Annenia) ani na kraj "wprawnie mordujących" Gutejówz8.
W tym czasie rozpętał się trzeci konflikt. Tym razem była to wojna
babilońsko-elamicka, której zarzewie tliło się od czasu, gdy
około 1335 r.'Kurigalzu II zwyciężył władcę Elamu, niejakiego
Hurpatilę, który miał czelność mu się przeciwstawić. Wkrótce
po tym epizodzie rządy Suzy objęła nowa dynastia władców
zdecydowanych wyprowadzić kraj z ponurego odrętwienia, wjakim
pogrążył się przed czterema wiekami, ugruntować swe
zwierzchnictwo nad wasalami irańskimi oraz Babilonią i
przekształcić Elam w potężne i bogate państwo. Za panowania
Kadaszmanenlila II (1279-1265) Elamita Untasznapirisza, który
zasłynął budową położonego na południowy wschód od Suzy miasta
Duruntasz (Czoga Zanbil.) i jego wspaniałego zigguratu29,
zaatakował Babilonię i spustoszył terytorium Esznuny.
Nieszczęśni Kasyci znaleźli się w kleszczach: od wschodu
zagrażali im Elamici, a od północy -Asyria. Pierwsze wielkie
zwycięstwo odnieśli Asyryjczycy. W 1235 r. p.n.e.
Tukultininurta, syn Salmanasara, na atak Kasztiliasza IV odpowiedział
marszem na Babilon i zdobyciem miasta. To bezprecedensowe
wydarzenie napełniło zwycięzców ogromną dumą i stało się
tematem poematu epickiego znanego jako Epos o
Tukultininurcie;ł. Opowiada on szczegółowo o przyczynach i
przebiegu wojny, wysuwając na pierwszy plan rolę, jaką
odegrali w niej bogowie: sprawiedliwość (Szamasz) jest po
stronie Asyryjczyków, bogowie asyryjscy prowadzą wojska do
walki; Kasyta zaś przegrywa, gdyż opuścili go bogowie
Babilonu. Z podbitej stolicy król przywiózł do kraju skarby,
którymi przyozdobił świątynie, a także liczne tabliczki: dla
mieszkańców północy mniej rozwiniętej niż południe był to
łakomy kąsek. O zwycięstwie opowiadają pełne okrucieństwa
asyryjskie inskrypcje królewskie: Przy pomocy Aszura, Enlila
i Szamasza, wielkich bogów i mych panów, i przy pomocy pani
nieba i świata podziemnego, bogini,Isztar, kroczącej na czele
mej armii, zmusiłem Kasztiliaszu, władcę Karduniaszu, by
stanął do walki. W zgiełku bitwy schwytałem Kasztiliaszu,
króla Kasytów, za jego królewską szyję i udusiłem go niczym
baranka. Przywiodłem go w pętach przed oblicze Aszura, pana
mego. Zostałem panem Sumeru i Akadu w całej jego szerokości, a
granice mego kraju ustaliłem na Dolnym Morzu, gdzie wschodzi
słońce;'. Za swego panowania do tej cennej zdobyczy
Tukultininurta dorzucił ludy Za grosu oraz doliny górnego
Tygrysu i Eufratu, które zmusił do płacenia trybutu.
Przekroczył nawet zakole Eufratu i przywiódł z Syrii
"dwadzieścia osiem tysięcy hetyckich jeńców". Jego terytorium
sięgało Zatoki Perskiej, obejmowało całą
228
górną Mezopotamię i rozciągało się po łuk gór
otaczającychAsyrię od północy i wschodu. Babilonia przez
sześć lat była w rękach asyryjskich namiestników, a potem
wasalnych władców. Byli oni narażeni na ataki Elamitów, którzy
w pewnym momencie dotarli aż do Nippur. W 1218 r. p.n.e.
Babilończycy zdołali jednak osadzić na tronie własną dynastię:
"Akadyjscy dostojnicy z Karduniaszu zbuntowali się i osadzili
Adadszumuzura na tronie jego ojca", opowiada Kronika P.
Dziesięć lat później króla Asyrii spotkała haniebna śmierć, będąca
bez wątpienia karą za popełnioną przezeń zbrodnięv Co żaś o
Tukultininurcie, który ziścił zbrodnicze zamiary w stosunku do
Babilonu, to jego syn Aszurnasirapli i asyryjscy panowie
zbuntowali się przeciw niemu, zrzucili go z tronu, zamknęli
go w komnacie w Kar-Tukultininurta i tam go pozbawili
życia32. Osłabieni przez spory rodzinne i wojny domowe następcy
Tukultininurty odważyli się na jeden czy dwa nieśmiałe ataki
na Babilończyków. Ostateczny cios, z którego Kasyci nigdy się
nie podnieśli, został im zadany przez Elam w 1160 r. p.n.e..
Stojący na czele ogromnej armii Szutruknahhunte najechał
wówczas na dolną Mezopotamię i splądrował ją jak nikt dotąd. Jej
słynne zabytki, jak stela Naramsina i Kodeks Hammurabiego
zostały wywiezione do Suzy, którą opuściły dopiero 31 wieków
później, by powędrować do Luwru. Namiestnikiem Karduniaszu
został Kutirnahhunte, starszy syn króla Elamu. Ostatniemu
królowi kasyckiemu o typowo akadyjskim imieniu Enlilnadinahhe
(Enlil daje braci) udało się utrzymać na tronie przez trzy
lata; po zaciętej walce został zwyciężony i pojmany, a Babilon
upadł. Elamici wzięli w niewolę posąg Marduka, podobnie jak
437 lat wcześniej uczynili to Hetyci. Taki był koniec
dynastii, która władała dłużej niżjakakolwiek inna w dziejach
Mezopotamii;;. Upadek Kasytów stanowił cezurę w dziejach tego
kraju; zdaje się jednak niczym wobec zamieszek politycznych
wstrząsających na początku XII wieku całym Bliskim Wschodem.
Tysiąc lat po przybyciu Hetytów do Anatolii oraz pierwszych
najazdach Amorytów na Syrię i Mezopotamię inne dalekie ludy i
inni nie okiełznani koczownicy poraz kolejny zmienili mapę
tej części świata.