ScanImage139

191

Rozdział 19: Semiotyka strukturalna

znaczony (lub element oznaczany). Zarówno element znaczący, jak i znaczony ustalane są poprzez to, jak dany dźwięk różni się od innych dźwięków lub jak dane pojęcie funkcjonuje w opozycji do innych pojęć.

W koncepcji tej szczególną rolę odgrywa zasada opozycji (opozycyjności). Jednostki nabierają znaczenia, uzyskują swoją wartość poprzez różnicowanie się w obrębie języka. Najmniejsza jednostka systemu językowego, fonem, ma wiele cech „dyskretnych’". Fonemy i relacje między nimi wyznaczane są poprzez opozycje poszczególnych cech, takich na przykład jak dźwięczne/bezdźwięczne. Te opozycje fonologiczne¹ umożliwiają różnicowanie znaczeń, które pojawiają się na wyższym poziomie języka, na poziomie morfemów i słów (bies/pies, tom/dom czy pąk/bąk). Na jeszcze wyższym poziomie (poziomie zdania) pojawiają się relacje syntagmatyczne i asocjacyjne (inaczej zwane relacjami paradygmatycznymi). 0 ile te pierwsze określają reguły łączenia ze sobą jednostek leksykalnych (słów będących częściami zdania), o tyle relacje paradygmatyczne funkcjonują także na zasadzie opozycji - znaczenie jednostki wynika z jej obecności przy jednoczesnej nieobecności wszystkich nieobecnych, lecz potencjalnie możliwych jednostek tego samego rodzaju.

Niezwykle nośną ideą teorii de Saussure’a była idea języka jako wielopoziomowej struktury, w której poszczególne poziomy organizowane są przez relacje opozycji, a znaczenia pojawiające się na wyższych poziomach konstrukcji językowych wynikają z dyskretnych acz dystynktywnych opozycji, funkcjonujących na niższym poziomie. Istotą tak rozumianego struktu-ralizmu jest przekonanie, że język jest systemem relacji, którego elementy nie mają żadnej wartości, jeśli rozpatrywać je niezależnie od równoważności i opozycji zachodzących między nimi. Co istotne, język jako system znaków jest strukturą zamkniętą i niezależną od jakichkolwiek uwarunkowań zewnętrznych, w tym także od odniesień do rzeczywistości, którą — jak dotychczas często uważano - jedynie opisuje.

19.2. Znak fdmowy

1* >;•    >-k semiotyki filmu przyjmuje się artykuł Rolanda Barthes’a

30 Problem znaczenia w filmie z roku 1960, który ukazał się „Revue internationale de filmologie”². Wprawdzie już dziesięć lat wcześ-'. i ej opublikowana została praca Jana Marie Petersa De taal van de film³,

¹ Na opozycje fonologiczne występujące na zasadzie par binarnych: element nacechowany i nie nacechowany, pierwszy zwrócił uwagę rosyjski językoznawca Nikołaj S. Tru-biecki.

²    Por. R. Barthes, Problem znaczenia w filmie, przeł.

M. i M. Hendry-kowscy, [w:] Film: język — rzeczywistość — osoba, red. A. Helman, J. Ostaszewski, Warszawa: Zakład Semiotyki Logicznej UW 1992.

³    J. M. Peters, De taal van de film , Den Haag: Go-vers 1950.