ŚREDNIOWIECZE
OD: 476r - upadek Cesarstwa Rzymskiego DO 1450r-Gutenberg wynalazł druk 1453r-upadek Konstantynopola 1492r-Columb odkrył Amerykę.
ŚREDNIOWIECZE (łac. media tempora - wieki średnie) - nazwę tę wprowadzili twórcy epoki, renesansu, oznaczyli nią tzw. okres przejściowy, rozciągający się między epoką starożytną a nowymi czasami renesansu (odrodzenia).
W epoce średniowiecznej ośrodkiem zainteresowania było : Bóg, dusza, życie pozagrobowe.
HASŁA: „MEMENTO MORI” - pamiętaj że umrzesz; „Z PROCHU POWSTAŁEŚ, W PROCH SIĘ OBRÓCISZ”
TEOCENTRYZM- Bóg w centrum zainteresowania ASCETYZM- umartwianie się, pokora, nie zabieganie o dobra na ziemi
MISCYTYZM - wiara w kontakt z Bogiem, w istnienie „duchowej strony” wszelkich zjawisk, prymat ducha nad ciałem, wyższość życia wiecznego nad doczesnym. UNIWERSALIZM- jeden język (łacina), jedna władza Kościelna i świecka uznawana przez państwa europejskie. Autorytetem było Pismo Święte; źródłem poznania człowieka była wiara.
PRĄDY ŚREDNIOWIECZNE SCHOLASTYKA (gr. scholastikos - szkolny) - charakteryzował się dążeniem do rozumowego udowodnienia dogmatów religijnych, opieraniu się na autorytetach (Pismo Św.) jako głównych źródłach poznania prawdy; przedstawiciele: Albert Wielki i jego uczeń św.Tomasz z Akwinu. AUGUSTYNIZM- teocentryzm i bezwzględna zależność świata i człowieka od Boga; Augustyn Aureliusz. TOMIZM- głoszący tezę o stworzeniu świata przez Boga osobowego, odróżniający wiedzę osobową od naturalnej, odrzucający wszystko co jest sprzeczne z treścią dogmatów; Tomasz z Akwinu.
FRANCISZKANIZM - ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa; św. Franciszek z Asyżu
SZTUKA ŚREDNIOWIECZNA
STYL ROMAŃSKI: budowle proste, racjonalnie rozplanowane, zwykle zaokrąglone(rotundy); charakteryzował się: obronną grubością murów, bogatym zdobieniem kolumn oraz portali (bram wejściowych); kaplice na Wawelu, kościoły w Tumie pod Łęczycą
STYL GOTYCKI: w stylu tym budowano kościoły bogato dekorowane, strzeliste, sprawiające wrażenie ruchu; zamki w Malborku, Kwidzyniu, Lidzbarku, katedry we Francji; W architekturze, malarstwie, teatrze, rzeźbie centralne miejsce przysługiwało postaciom boskim, świętym.; lewica była dla potępionych, prawica dla wybranych. Średniowiecze nie znało perspektywy.
Cel literatury średniowiecznej: Literatura średniowieczna służyła przede wszystkim zbudowaniu moralnemu, wychowaniu i pouczeniu, potępieniu zła i afirmacji dobra, poszerzeniu wiedzy, Średniowiecznej literaturze patronował duch pardnezy (gr. parainesis - zachęta, ostrzeżenie, rada ) To ona właśnie inspirowała do tworzenia zalecanych do naśladowania IDEAŁÓW OSOBOWYCH:- ŚWIĘTEGO, -RYCERZA, -WŁADCY. W średniowieczu twórcy tworzyli swe dzieła zazwyczaj anonimowo . Średniowiecze ceniło chwałę samego dzieła,
GATUNKI LITERACKIE UPRAWIANE W ŚREDNIOWIECZU
1.Żywoty świętych (hagiografia) - utwory, w których prezentowano życie i czyny świętego wg. wzoru: -prolog (autor wyjaśnia czemu opisuje dzieje świętego, prosi o pomoc Boga), -narodziny, -cudowne dzieciństwo, -młodość, -małżeństwo (często ślub czystości), -wyjście z domu tułaczka, wędrówka, cuda które czynił święty, prześladowania, cierpienia świętego, -męczeńska śmierć, -cuda czynione po śmierci;
Bardzo ważnym przykładem i reprezentantem hagiografii jest „Legenda o św.Aleksym” Dzieje męczennika opisane zostały wg. ustalonego schematu. Aleksy oczekiwany był długo przez bezdzietnich rodziców, już w młodości wykazywał cechy niezwykłe , ożenił się z Famijaną, lecz pozostawił ją w czystości i odszedł w tułaczą wędrówkę, majątek rozdał ubogim , sam powrócił do domu ojca, gdzie 16 lat leżał pod schodami, znosząc chłód i upokorzenia. Po śmierci list pozostawiony przez Aleksego wyjaśnił prawdę, a liczne cuda potwierdzały jego świętość. Postawa świętego - cierpień, medytacji, odrzucenia dóbr tego świata na rzecz poznania Boga realizują postulaty filozofii św. Augustyna, sam Aleksy zaś jest wzorcem parenetycznym - ideałem ascety (świętego). Postawa ascety uczy nas pokory, miłości do Boga, cierpienia , życia w poniżeniu, wyrzeczenia się dóbr materialnych.
2.Epos rycerski - utwór opowiadający o bohaterskich wyczynach rycerzy, prezentujący ideał rycerze, poza tym obejmujący tez romans średniowieczny. „PIEŚŃ O ROLANDZIE” to zabytek francuskiej chanson de gate, czyli „pieśni o czynach”. Jest to epos rycerski, który opowiada o czasach Karola Wielkiego, o walce rycerstwa chrześcijańskiego z Saracenami. Roland jest wzorem idealnego rycerza, cechują go więc : odwaga pobożność, wierność, mistrzostwo walki, honor i przyjaźń. Hierarchia cech jest następująca: -wierność Bogu, -wierność wobec swojego władcy, -wierność ojczyźnie, patriotyzm, -wierność wobec przyjaciół , -wierność wobec kodeksu rycerskiego, -wierność wobec damy swego serca. ROMANSE RYCERSKIE „O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu”. „Pieśń o Cydzie”, „Pieśń o Nibelungach” ROMANSE MIŁOSNE „DZIEJE TRISTANA I IZOLDY”-motyw miłości w literaturze średniowiecznej. Romans należy do cyklu fabuł bretońskich, powstał w XIIw. Tristan i Izolda są do dziś żywym symbolem kochanków ucieleśniającym szczęście i cierpienia miłości. Głównym motywem utworu jest cierpienie, szczęście i siła prawdziwej miłości, której nie unicestwią prawa świata, a nawet śmierć - symbol drzewa wyrosłego na wspólnym grobie Tristana i Izoldy. Jest to romans tragiczny. Kobieta w średniowieczu podnoszona jest do rangi wielkiej damy, ukazywana z czcią i szacunkiem
3.KRONIKA opis zdarzeń w porządku chronologicznym; w średniowieczu wydarzenia prezentowano bez dat, eksponowano czyny bohaterów (ideał władcy), wprowadzono literackie upiększenia, wstawki poetyckie. Kroniki należą do działu historiografii, czyli piśmiennictwa poświęconego historii. ŚREDNIOWIECZNI KRONIKARZE: GALL ANONIM- „Kronika polska” pisana na dworze Krzywoustego w latach 1112-16, zawiera opis dziejów Polski od czasów legendarnych (tj. od księcia Popiela) do wydarzeń z lat 1109-1113, czyli zwycięskich walk Krzywoustego w czasie najazdu niemieckiego. WINCENTY KADŁUBEK , JAN DŁUGOSZ - autentyczna historia Polski - dokument
4.dramaty : - dramaty liturgiczne, misteria - prezentujące najczęściej fragmenty historii biblijnej, moralisty „ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ”. Jest to wiersz moralizująco-dydaktyczny. Wywodzi się z długotrwałej europejskiej chrześcijańskiej tradycji rozważań o śmierci. Literatura o śmierci formowała się już od III w. Wyrasta z tego gatunek danse makabre „taniec śmierci”. Od tego czasu utrwalił się alegoryczny obrazek śmierci przedstawiający kościotrup rodzaju żeńskiego . Śmierć poucza , że człowieka czeka po śmierci nagroda za życie zgodne z dekalogiem. Bóg ukazany jest jako sprawiedliwy, choć surowy sędzia.
MOTYW ŚMIERCI W LITERATURZE ŚREDNIOWIECZA - śmierć chwalebna, czyniąca świętym: Św.Alksy-cuda przy zwłokach, bicie dzwonów, Roland- umiera on jako człowiek wolny i heroiczny bohater, Bolesław Chrobry- po jego śmierci cała radość, pokój i dostatek odeszły z Polski; została rozpacz, płacz ludu , dla którego Chrobry był wspaniałym i miłościwym władcą. !!! O ŚMIERCI należy zaczynać od założeń: teocentryzm, „Memento mori” - z tego wynikały utwory i motywy.
5.KAZANIA pouczające wypowiedzi kapłańskie „przemówienia” religijne, komentujące, pouczające, wykładające podstawy wiary; „Kazania świętokrzyskie”
6.WIERSZ ŚREDNIOWIECZNY - wiersz zdaniowo - rymowy, asylabiczny; „BOGURODZICA”- pieśń religijna i rycerska, ma charakter pieśnie - modlitwy do Bożyca- syna Bożego, za pośrednictwem Bogurodzicy i Jana Chrzciciela; spisana w XV w , rozbudowywana przez kolejne zwrotki, które dopisywano I zwrotka - apostrofa do Matki Boskiej o pozyskanie łask u syna, II zwrotka - skierowana do Syna Bożego o wysłuchanie modlitwy, pobożne życie i zbawienie po śmierci. Jako zabytek zawiera mnóstwo archaizmów:- leksykalne: Gospodzin, bożyc, zbożny, przebyt, -historyczne formy gramatyczne: Bogurodzica !, -tryb rozkazujący : Spuści ! Zyszczy! Raczy!, -wyrazy bez przegłosu polskiego : sławiena, zwolena, -dążność do sylabizmu.
ZABYTKI JĘZYKA POLSKIEGO - Geograf Bawarski IX w - osis średniowiecznej Europy; -Dagome Judex Xw- dokument „oddania „ państwa polskiego pod opiekę papiestwa; -Kronika Thietmara- opis bitew pol. niem.; -Bulla gnieźnieńska XIIw - rejestr dóbr arcybiskupa; -Księga Henrykowska XIII; -Bogurodzica XIII pieśń religijno- rycerska; - Kazania Świętokrzyskie XIV ; -Psałtarz floriański XIV ; -Roty przysięg sądowych XIVw ; -Kazania gnieźnińskie XV ; - Psałterz puławski XV w ; - Biblia Królowej Zofii XV w ; -Żywoty świętych XV w ; - Modlitwy codzienne XV w ; -Pieśni religijne XV w ; -Legenda o św. Aleksym XV w ; -Satyra na leniwych chłopów XV w ; - Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią XV w ; - Wiersz słoty/złoty o zachowaniu się przy stole XV w. Utwór o tematyce świeckiej. Pierwszy poradnik dobrego wychowania. Przy stole należy: jeść spokojnie, dbać o damy, myć ręce i nie pchać się do miski, nie jeść łapczywie, tylko małymi kęsami. (podobieństwo do „Pana Tadeusza” A.Mickiewicza)