WYKŁAD 3
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WALORÓW I ATRAKCJI TURYSTYCZNYCH POLSKI
Jednym z ważniejszych elementów składowych systemu turystyki są atrakcje turystyczne. Są one wymieniane jako główny składnik całego systemu obok takich elementów, jak transport, usługi turystyczne, informacja i kierowanie.
Zasoby turystyczne - występujące obiektywnie cechy środowiska przyrodniczego i kulturowego, które dopiero po odpowiednim zagospodarowaniu mogą stać się walorami turystycznymi
Walory turystyczne - pod tym pojęciem rozumie się najczęściej pewne składniki środowiska geograficznego JUŻ ZAGOSPODAROWANE TURYSTYCZNIE, które mogą stanowić podstawę rozwoju zjawisk turystycznych, a jednocześnie wywoływać zainteresowanie turysty.
Atrakcje turystyczne - to wszystkie zjawiska i przedmioty przyciągające turystę, obejmujące nie tylko elementy i obiekty przyrody i kultury, ale także poziom cen, postawy ludności miejscowej wobec turystów, urządzenia turystyczne wraz z całą infrastruktura turystyczną
Atrakcyjność turystyczna - przejawia się poprzez istnienie określonej cechy charakterystycznej, przyciągającej turystów w pewne tereny dzięki walorom krajobrazu naturalnego, klimatu, pomników historii, a także różnych interesujących obiektów zagospodarowania turystycznego. Termin ten posiada znaczenie względne, a to z powodu różnych warunków psychofizycznych jej odbiorców.
Atrakcyjność turystyczna regionu - oznacza stopień przyciągania przez dany region określonego rodzaju turystyki i jest związana z ilością występujących w nim (czyli właściwych mu) obiektów i zjawisk, na który istnieje popyt danej formy ruchu turystycznego. Także i w tym przypadku podkreśla się, iż jest to pojęcie o charakterze względnym z uwagi na wielorakość form i rodzajów turystyki czy też grup socjoetnicznych, uprawiających nawet tę sama formę turystyki. A.t. jest pojęciem złożonym i należy ją rozpatrywać kompleksowo. Decydują o niej bowiem walory turystyczne, dostępność komunikacyjna oraz podaż usług związanych z zagospodarowaniem obszarów odwiedzanych.
Biorąc pod uwagę podstawowe motywy ruchu turystycznego, walory turystyczne można podzielić na:
■ walory wypoczynkowe, służące regeneracji sił fizycznych oraz psychicznych,
■ walory krajoznawcze, stanowiące przedmiot zainteresowań poznawczych,
■ walory specjalistyczne, umożliwiające uprawianie różnych form turystyki kwalifikowanej.
Walory wypoczynkowe:
1. cechy niezbędne - czyste powietrze, cisza, niski stopień urbanizacji, walory estetyczne krajobrazu, brak zasadniczych przeciwwskazań klimatycznych;
2. cechy korzystne - szczególne walory widokowe krajobrazu, warunki do uprawiania czynnego wypoczynku, korzystne warunki bioklimatyczne oraz tzw. walory lecznicze.
Najważniejsze elementy klimatu mające wpływ na wypoczynek:
■ liczba dni słonecznych i związany z tym rozkład temperatur,
■ rozkład opadów w ciągu roku (najwięcej w miesiącach letnich),
■ grubość pokrywy śnieżnej w zimie i czas jej zalegania,
■ temperatura wody w morzu, jeziorach i rzekach, która decyduje o możliwościach kąpieli.
Do obszarów niespełniających minimum warunków dla turystyki wypoczynkowej zaliczamy:
■ tereny, na których zanieczyszczenie powietrza przekracza dopuszczalne normy;
■ tereny zniekształcone poprzez działalność rolniczą;
■ obszary krajobrazu kulturowego, zurbanizowanego i dysharmonijnego ( pozbawionego cech estetycznych);
■ znaczniejsze obszary bagienne.
Rozmieszczenie obszarów uznanych za nieprzydatne do długookresowego wypoczynku pokrywa się z głównymi strefami zurbanizowanymi:
■ aglomeracje południowe (wrocławska, wałbrzyska = podsudecka, opolska, górnośląsko-rybnicka, bielska, krakowska, częstochowska);
■ aglomeracje środkowej Polski (staropolska, poznańska, lubelska, łódzka, warszawska, bydgosko-toruńska);
■ aglomeracje Polski najsłabiej zurbanizowanej Polski północnej (szczecińska, gdańska, białostocka).
Tereny o najwyższym stopniu degradacji ze względu na zanieczyszczenie atmosfery:
■ Górnośląski Okręg Przemysłowy;
■ Rybnicki Okręg Węglowy;
■ oraz okręgi: częstochowski, krakowski, bielsko-bialski, puławski, legnicko-głogowski, zachodnie Sudety.
Niekorzystne przekształcenia krajobrazu rolniczego wiążą się najczęściej z dużą gęstością zaludnienia obszarów rolnych, przewagą osadnictwa rozproszonego i wysokim wskaźnikiem zatrudnienia ludności wiejskiej poza rolnictwem; najwięcej tego typu terenów wyznaczono w środkowej i południowej Polsce.
Tereny nieprzydatne ze względu na występowanie obszarów bagiennych są głównie związane z obszarami nadmorskimi i pojeziernymi (północno-wschodnia Polska).
Obszary niespełniające minimum warunków dla długookresowej turystyki wypoczynkowej obejmują ok. 130 tys. km kw., tj. ok. 42% powierzchni Polski (J. Wyrzykowski).
Obszary ekologicznego zagrożenia - 27 obszarów wyznaczonych w Polsce na podstawie oceny dewastacji, zanieczyszczenia powietrza, wód, skażeń gleb, zniszczeń lasów (lata '80 XX w.), o ogólnej powierzchni ok. 35,5 tys. km. kw. (11,3% powierzchni Polski). Po weryfikacji w 1995 r. z ponad 300 miast i gmin pozostało114 jednostek.
Walory widokowe krajobrazu - obszary krajobrazu naturalnego (I kategoria walorów - głównie strefa pojezierzy) oraz krajobrazu rolniczego harmonijnego (II kategoria walorów)
W ocenie wód zwraca się uwagę na przydatność do sportów wodnych i kąpieli oraz do wędrówek wodnych. Operuje się dwiema kategoriami akwenów i cieków wodnych - przydatne do wszystkich form sportów wodnych i kąpieli oraz przydatne głównie do kąpieli i kajakarstwa.
Do kategorii I zaliczono wody przybrzeżne Bałtyku, zalewy Szczeciński oraz Wiślany, jeziora i zbiorniki sztuczne powyżej 100 ha oraz cieki wodne uznane za przydatne do wszystkich form wędrówek wodnych. Do II kategorii należą pozostałe jeziora powyżej 10 ha oraz cieki wodne uznane za przydatne jedynie do wędrówek kajakowych.
W ocenie przydatności środowiska do sportów zimowych zwraca się uwagę przede wszystkim na tereny narciarstwa zjazdowego; muszą one spełnić następujące warunki:
■ przynajmniej 150 m różnicy wzniesień,
■ średnie nachylenie stoków 7-26 stopni,
■ 80 dni zalegania pokrywy śnieżnej.
Tereny narciarskie podzielono na 4 kategorie; tereny przydatne do narciarstwa zjazdowego występują wyłącznie w Karpatach (Beskid Śląski, Sądecki i Żywiecki, Tatry, Gorce, Bieszczady) i Sudetach (G. Izerskie, Karkonosze, G. Sowie, Masyw Śnieżnika, G. Bialskie); najlepsze warunki do wędrówek narciarskich mają obszary górskie Sudetów i Karpat oraz północna część województw: warmińsko-mazurskiego i podlaskiego.
Typologia antropoklimatów Polski wyróżnia 4 podstawowe jego typy:
■ antropoklimat silnie bodźcowy,
■ umiarkowanie bodźcowy,
■ łagodnie bodźcowy,
■ słabo bodźcowy,
oraz 2 podtypy:
■ leśny o cechach oszczędzających,
■ antropoklimat obszarów zurbanizowanych obciążający organizm ludzki.
Podsumowanie:
■ łączna powierzchnia obszarów spełniających co najmniej minimum warunków dla turystyki wypoczynkowej obejmuje ok. 58% powierzchni kraju;
■ obszary o szczególnie korzystnych warunkach bioklimatycznych zajmują w okresie letnikom. 30%, w zimowym zaś ok. 14% ogółu terenów o walorach wypoczynkowych;
■ obszary związane z wodą przydatną do wszystkich form sportów wodnych i kąpieli stanowią ok. 16% obszarów o letnich walorach wypoczynkowych, ok. 22% to obszary przydatne głównie dla kąpieli i kajakarstwa;
■ obszary związane z terenami narciarstwa zjazdowego stanowią tylko 3% ogółu zimowych obszarów wypoczynkowych;
■ obszary o tzw. większej przydatności do wędrówek narciarskich zajmują ok. 44% ogółu terenów wypoczynkowych;
■ dysponujemy 424 miejscowościami posiadającymi walory wypoczynkowe;
■ obszary najcenniejsze dla wypoczynku obejmują ok. 26% powierzchni kraju, w tym tereny o znaczeniu wybitnym - 3%; najwięcej tych terenów przypada na województwa: pomorskie, zachodniopomorskie, warmińsko-mazurskie, małopolskie i podkarpackie.
Walory specjalistyczne - zaliczamy do nich określone cechy środowiska przyrodniczego, którymi nie jest zainteresowany masowy ruch turystyczny, a tylko pewne, mniej liczne grupy społeczne; korzystanie z tej grupy walorów wymaga specjalnych umiejętności technicznych, odpowiedniego przygotowania sprawnościowego i teoretycznego, często potwierdzonych odpowiednim dokumentem kwalifikacji formalnych; takimi walorami są:
1. walory kajakowe i żeglarskie:
■ sieć wód składa się z rzek, kanałów, jezior naturalnych oraz zbiorników sztucznych;
■ liczba najważniejszych rzek - 159;
■ 81% jezior znajduje się na Pojezierzach Mazurskim i Pomorskim;
■ przeważają jeziora niewielkie - połowa nie przekracza 5 ha, ponad 5 tys. ha mają zbiorniki: Śniardwy, Mamry, Łebsko, Dąbie;
■ największe znaczenie maja systemy jezior połączonych, występujące na pojezierzach;
■ sztuczne zbiorniki usytuowane są na południowych i środkowych obszarach Polski; istotne znaczenie mają zwłaszcza duże zbiorniki o powierzchni ponad 2 tys. ha (Otmuchowski, Nyski, Goczałkowicki, Turawski, Soliński, Zegrzyński, Koronowski, Sulejowski).
Pożądanych ocenie wód powierzchniowych dla turystyki uwzględnia się najczęściej:
■ wielkość powierzchni wodnej,
■ wielkość przepływu,
■ stan wody,
■ temperaturę wody,
■ szybkość płynięcia wody i spadek,
■ szerokość koryta,
■ rodzaj brzegów,
■ rodzaj dna,
■ klasę czystości wód,
■ przezroczystość.
Do pożądanych cech szlaków i akwenów nadających się do uprawiania turystyki wodnej należą:
■ czystość wód,
■ brak zanieczyszczeń atmosfery,
■ cisza,
■ lesistość terenów nadbrzeżnych,
■ wartość widokowa możliwie nieprzekształconych krajobrazów naturalnych,
■ dostępność brzegu,
■ określone parametry techniczne - głębokość i szerokość (dla szlaków wodnych).
Atrakcyjność turystyczna szlaków jest określona w trzech grupach walorów:
■ międzynarodowych (najwyższe, rzadko spotykane w Europie wartości dla turystyki wodnej) - 1614 km (14%),
■ ogólnokrajowych - 6764 km (58,5%),
■ regionalnych - 3182 km (27,5%).
W wyniku waloryzacji wyznaczono w Polsce 118 szlaków wodnych, w tym 30 żeglarskich; do najwyższej rangi zaliczamy:
■ szlaki kajakowe:
- Poprad - od Muszyny do Dunajca (54 km),
- Radunia - od J. Stężyckiego do Motławy (97 km),
- Pasłęka - od j. Morąg do Zalewu Wiślanego (156 km),
- Dunajec - od Nowego Targu do Wisły (199 km),
- Krutynia - od Sorkwit do Kamienia (90 km),
- Czarna Hańcza - od j. Wigry do Rygola (51 km),
- Jeziora Brodnickie - od Tamy Grodzkiej do Brodnicy (48 km),
- Brda - od Nowej Brdy do Wisły (208 km),
- Wda (Czarna Woda) - od Lipusza do Wisły (194 km),
- Drawa - od Czaplinka do Noteci ( 194 km).
■ szlaki żeglarskie:
- Wielkie Jeziora Mazurskie - od j. Śniardwy przez Kanał Jegliński do Pisza (20 km),
- Wielkie Jeziora Mazurskie - od Węgorzowa przez Giżycko, Kamień, Ruciane-Nide do j. Wiartel (110 km),
- Kanał Augustowski - od Rygola do przez j. Necko do Biebrzy (70 km),
- Jeziora Iławskie - od Ostródy przez Miłomłyn do Iławy (46 km),
- Kanał Elbląsko-Ostródzki - od Ostródy do Elbląga (77 km).
Ograniczeniem dla rozwoju turystyki motorowodnej są obowiązujące - głównie na Mazurach - tzw. strefy ciszy, w których ze względu na ochronę przyrody nie wolno używać łodzi silnikowych i motorówek.
2. Walory wędkarskie
Łowienie ryb połączone z wyjazdami i wypoczynkiem na łonie natury jest specjalna formą ruchu turystycznego, określana jako turystyka wędkarska.
Wody powierzchniowe przydatne do wędkarstwa można podzielić na dwa typy:
■ wody typu nizinnego, dominujące w środkowej Polsce i na pojezierzach;
■ wody górskie rejonów południowych.
Cieki i akweny zostały podzielone na trzy grupy:
■ o walorach wybitnych (tereny turystyczne będące celem specjalnych, dłuższych wyjazdów,
■ o walorach bardzo dużych,
■ o dużych walorach.
Klasyfikacja wód uwzględnia:
■ występowanie charakterystycznych gatunków ryb,
■ warunki hydrologiczno-termiczne, stwarzające możliwość zarybienia gatunkami łososiowatymi,
■ dobre zasoby wodne,
■ dobra wydajność wędkarska,
■ wartość wód dla naturalnej reprodukcji ryb,
■ walory krajobrazowe,
■ położenie w stosunku do dużych zespołów miejskich.
W kraju mamy siedem głównych rejonów turystyki wędkarskiej.
W latach '90 XX w. zaczęły powstawać łowiska odpłatne, tzw. komercyjne. Są to liczne obecnie, wydzielone i urządzone miejsca, głównie nad jeziorami i stawami, przystosowane do korzystania z możliwości wędkowania.
3. Walory myśliwskie
Łowiectwo to planowe gospodarowanie zwierzyna, zgodnie z potrzebami gospodarki narodowej i wymaganiami ochrony środowiska; w aspekcie turystycznym atrakcyjność walorów myśliwskich łączy się z możliwością polowań i czynnego wypoczynku na łonie przyrody. Obecnie jest w Polsce ok. 4,8 tys. obwodów łowieckich, o łącznej powierzchni ok. 250 tys. km kw.
Do najbogatszych w zwierzynę łowną części Polski należą obszary północno-wschodnie (woj. warmińsko-mazurskie i podlaskie).
Niektóre zwierzęta łowne występują powszechnie i w dużych ilościach (sarny, dziki, jelenie, kuropatwy), inne spotyka się rzadziej i tylko w pewnych regionach (łosie, daniele, cietrzewie) lub bardzo rzadko i w małych populacjach (muflony, wilki, rysie, głuszce - po kilkaset sztuk w kraju)
Jedną z form turystyki przyjazdowej do kraju SA polowania dla turystów zagranicznych organizowane głównie przez „Orbis”; odbywaja się one na terenie niemal całego kraju, we wszystkich dopuszczonych do tego celu obwodach łowieckich (ok. 2,2 tys.).
Stan pogłowia zwierząt łownych, z pewnymi wyjątkami (np. ryś, łoś), utrzymuje się od dłuższego czasu na niezmienionym poziomie.
Do walorów myśliwskich Polski należy także zaliczyć możliwość pozyskania trofeów - wg Międzynarodowej Rady Łowieckiej zajmują one wysokie lokaty i uzyskują medale na światowych wystawach.
4. Walory jeździeckie
Konie objęte hodowlą państwową znajdują się w 31 stadninach koni i 12 stadach ogierów; celem stadnin państwowych jest doskonalenie ras hodowlanych, a służą temu dodatkowo zakłady treningowe oraz tory wyścigowe.
Spośród koni ras regionalnych najliczniejsze są osobniki rasy wielkopolskiej, zaś najbardziej typowym koniem polskim jest rasa małopolska.
Jako stada zachowawcze traktowane są stada koni huculskich (Gładyszów) oraz koników polskich (Popielno).
Do najstarszych obiektów hodowli koni w Polsce należy Stadnina Koni w Janowie Podlaskim oraz Stado Ogierów w Sierakowie.
Szacuje się, że w całym kraju jest ok. 1 tys. małych jeździeckich ośrodków prywatnych.
Specyficzną formą rekreacji przyrodniczej jest hipoterapia.
Zagadnienia jeździectwa wiążą się też z walorami o charakterze krajoznawczym, np. możliwość zaznajomienia się z funkcjonowaniem poszczególnych stadnin, obserwowania krajowych i międzynarodowych imprez jeździeckich (konkursy skoków i ujeżdżenia, WKKW - Biały Bór, konkursy powożenia) oraz aukcji koni (Janów Podlaski, Bogusławice, Książ).
W Warszawie znajduje się specjalistyczne Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa ze stałą wystawą hipologiczną.
5. Walory taternickie
Taternictwo to umiejętne przechodzenie trudniej dostępnych partii Tatr, zwykle przy zastosowaniu wspinaczki wysokogórskiej i specjalnego sprzętu (liny, haki, czekany, raki); jest to uprawianie wycieczek wspinaczkowych, a turystyka górska obejmuje wycieczki niewspinaczkowe; jest uprawiane w porze letniej i zimowej (trudniejsze).
Do uprawiania taternictwa są uprawnieni w zasadzie tylko członkowie Klubu Wysokogórskiego (ok. 2 tys.); muszą oni przejść cykl szkolenia teoretycznego i praktycznego.
Ocena walorów taternickich obejmuje:
■ urozmaicenie formacji skalnych,
■ ekspozycja ścian i grani,
■ liczba szlaków taternickich i ich wariantów,
■ zróżnicowanie skali trudności,
■ atrakcyjność widokowa otoczenia.
Za obszar o szczególnych walorach taternickich uznano jedynie rejon tatrzański (Tatry Wysokie, rejon Morskiego Oka); 8 rejonów położonych w Sudetach i na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej sklasyfikowano jako obszary o znacznych walorach taternickich.
Możliwości szkoleniowo-treningowe Polski uznać można za znaczne, zaś możliwości uprawiania taternictwa za ograniczone.
6. Walory speleologiczne
Jaskinie pod względem możliwości zwiedzania można podzielić na dwie grupy:
■ przystosowane do masowego zwiedzania, zagospodarowane turystycznie lub mniejsze, niewymagające takiego przystosowania, łatwo dostępne;
■ jaskinie niezagospodarowane, nieprzeznaczone do zwiedzania przez masowych turystów.
Najbardziej atrakcyjnym obszarem dla speleologów są Tatry Zachodnie, gdzie występują jaskinie największe i najtrudniejsze (ok. 400 jaskiń).
W Polsce wyznaczono 8 rejonów o szczególnych walorach speleologicznych (związane są one z Tatrami, Sudetami, Jurą i Pasmem Chęcińskim) oraz 4 inne obszary występowania jaskiń (Sudety, Pieniny, Jura). Pod względem powierzchni najbardziej rozległym obszarem występowania jaskiń jest Jura Krakowsko-Częstochowska.
Eksploracja dużych obiektów, związana nieraz z wielodniowym biwakowaniem pod ziemią, wymaga odpowiedniego specjalistycznego przygotowania.
Walory krajoznawcze - stanowią przedmiot zainteresowań poznawczych; rozróżnia się walory krajoznawcze środowiska przyrodniczego oraz walory kulturowe (w. dóbr kultury, w. tradycyjnej kultury ludowej, w. historii najnowszej i współczesnych osiągnięć człowieka).
1. Walory środowiska przyrodniczego:
■ poszczególne zespoły krajobrazowe:
▫ formy I rzędu = wielkie (wynik działania sił wewnętrznych):
- góry,
- niziny,
- wyżyny.
▫ formy mniejsze = niższego rzędu (rezultat działań różnych czynników zewnętrznych):
- związane z działalnością transportową, erozyjna i akumulacyjną rzek (doliny i przełomy rzeczne, stożki napływowe, delty),
- działalnością fal morskich (plaża, klifowe brzegi, mierzeje, jeziora przybrzeżne),
- rozpuszczającą działalnością wody (formy krasowe),
- działalnością wiatru (wydmy i inne formy eoliczne),
- rzeźbotwórczą działalnością lodowców i lądolodów (moreny, sandry, ozy, drumliny, jeziora, kotły polodowcowe).
■ szata roślinna i świat zwierzęcy Polski:
- endemity,
- relikty,
- obiekty przyrody nieożywionej i ożywionej objęte ochrona prawną (parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, rezerwaty),
- rezerwaty biosfery UNESCO (najbardziej wartościowe z punktu widzenia badawczego i edukacyjnego obszary (Parki Narodowe: Babiogórski, Białowieski, Bieszczadzki, Kampinoski, Karkonoski, Słowiński, Tatrzański oraz rezerwat „Łuknajno”),
- obszary Konwencji Ramsarskiej (rezerwaty przyrody: j. Łuknajno, j. Karaś, j. Oświn = J. Siedmiu Wysp, j. Świdwie, Słońsk, Stawy Milickie, oraz Słowiński i Biebrzański Park Narodowy).
- Transgraniczne Rezerwaty Biosfery (Puszcza Białowieska, Karpaty Wschodnie, Tatry, Karkonosze).
2. Walory krajoznawcze dóbr kultury
Dobro kultury obejmuje różnorodne obiekty ruchome i nieruchome, stanowiące spuściznę z przeszłości; szczególną rolę odgrywają tu zabytki; najwięcej tego typu obiektów znajduje się w woj. dolnośląskim, mazowieckim, wielkopolskim i małopolskim.
Najwyższą wagę w ocenie „wartości” poszczególnych obiektów, również dla potrzeb turystyki, ma wpis na „Światową Listę Dziedzictwa Kultury i Natury” UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury); jej podstawową ideą jest zachowanie przedmiotu światowego dziedzictwa kultury i natury poprzez zapewnienie ochrony i opieki dla tych miejsc przez ściślejsza współpracę międzynarodową. Lista Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO obejmuje (w lipcu 2004 r.) 788 obiektów w 134 krajach, w tym 611 obiektów dziedzictw kulturowego, 154 przyrodniczego i 23 mieszanych.
Na terenie Polski znajduje się 13 takich obiektów:
■ 1977 - Białowieski Park Narodowy - (wspólnie z Białorusią)
■ 1992 - Stare Miasto w Zamościu - przykład renesansowej zabudowy miejskiej,
■ 1999 - Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy z XVII w.,
■ 2003 - Drewniane kościoły południowej Małopolski - Binarowa, Blizne (P), Dębno, Haczów (P), Lipnica Murowana, Sękowa (bez Lachowic, Szalowej i Orawki),
■ 2004 - Park Mużakowski nad rzeką Nysą (wspólnie z Niemcami),
■ 2005 - Hala Stulecia we Wrocławiu .
Zabytki architektury: w Polsce ponad 45 tys.; w zależności od znaczenia, wartości artystycznej, historycznej i stanu technicznego podzielono na kilka grup (obecnie podział ten nie obowiązuje).
■ grupa 0 - (65 obiektów) zabytki architektury i ich zespoły o najwyższej wartości artystycznej, historycznej czy naukowej w skali światowej = pomniki historii lub pomniki kultury.
■ grupa I - (1695 obiektów) zabytki architektury i ich zespoły reprezentacyjne dla danego okresu, prekursorskie, unikalne lub o dużych wartościach historycznych.
■ grupa II - (5495 obiektów) zabytki wyrażające cechy tradycyjnej architektury i budownictwa w skali regionu.
■ grupa III - (14970 obiektów) zabytki o przeciętnej wartości artystycznej, historycznej i naukowej, bądź przebudowane, bądź też występujące na danym terenie w dużej liczbie.
■ grupa IV - zabytki w złym stanie technicznym lub takie, których wartość artystyczna, historyczna i naukowa jest minimalna.
Zabytki archeologiczne - można je podzielić na 7 rodzajów:
■ grodziska - pozostałości dawnych osad znane na terenie Polski od schyłku epoki brązu i okresu halsztackiego (900-400 p.n.e.);
■ kurhany - nasypy ziemne lub kamienno-ziemne, wznoszone przeważnie na grobach wybitnych ludzi; od epoki środkowego neolitu (4500 - 1700 lat p.n.e.) do średniowiecza;
■ jaskinie - miejsca zamieszkania człowieka w paleolicie (ok. 130 tys. lat p.n.e.);
■ miejsca kultu - kopce, wzgórza itp., związane z różnymi systemami wierzeń;
■ ośrodki produkcyjne - pozostałości ośrodków hutniczych, pieców garncarskich itp.;
■ osady otwarte - nieobronne skupiska chat, najczęściej spotykane na ziemiach polskich typy stanowiska archeologicznego;
■ cmentarzyska - z grobami, pochodzą głównie z okresu rzymskiego (początek n.e. - 375 r.) i średniowiecza.
Zabytki techniki - stare kopalnie, huty, warsztaty, budowle, konstrukcje, środki transportu, maszyny, narzędzia, instrumenty naukowe i wyroby szczególnie charakterystyczne dla dawnych i nowoczesnych form gospodarki, techniki i nauki.
Muzeum - instytucja gromadząca i przechowująca zbiory z różnych dziedzin; zadanie to gromadzenie i konserwacja zbiorów, ich naukowe opracowywanie i udostępnianie; pierwsze muzeum w Polsce powstało pod egidą Izabeli Czartoryskiej w Puławach.
Największe i najbardziej znane muzea na świecie to:
■ Luwr w Paryżu,
■ Ermitaż w Sanki Petersburgu,
■ Prado w Madrycie,
■ Galeria Uffizi we Florencji,
■ Zwinger w Dreźnie,
■ British Museum w Londynie,
■ Metropolita Museum w Nowym Jorku.
W Polsce aktualnie działają 623 muzea, które dzieli się na:
■ muzea centralne,
■ muzea okręgowe,
■ muzea regionalne,
■ muzea prywatne,
■ muzea specjalistyczne.
LISTA POMNIKÓW HISTORII - lista najciekawszych i najbardziej cennych zabytków przeszłości podpisana przez Prezydenta RP w 1995 r. (obecnie 33 pozycje):
Biskupin - rezerwat archeologiczny (1994)
Bochnia - kopalnia soli (2000)
Chełmno - Stare Miasto (2005.)
Częstochowa-Jasna Góra - zespół klasztoru oo. paulinów (1994)
Frombork - zespół katedralny (1994)
Gdańsk - miasto w zasięgu obwarowań z XVII wieku (1994)
Gdańsk - pole bitwy na Westerplatte (2003)
Gniezno - katedra p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha (1994)
Góra Św. Anny - komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy (2004)
Kalwaria Zebrzydowska - krajobrazowy zespół manierystycznego parku pielgrzymkowego (2000)
Kamień Pomorski - zespół katedralny (2005)
Kanał Augustowski - droga wodna (2007)
Kazimierz Dolny - (1994)
Kozłówka - zespół pałacowo-parkowy (2007)
Kraków - historyczny zespół miasta (1994)
Krzemionki k. Ostrowca Świętokrzyskiego - kopalnie krzemienia z okresu neolitu (1994)
Krzeszów - zespół dawnego opactwa cystersów (2004)
Legnickie Pole - pobenedyktyński zespół klasztorny (2004)
Leżajsk - zespół klasztorny oo. bernardynów (2005)
Lublin - historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny (2007)
Łańcut - zespół zamkowo-parkowy (2005)
Łęknica - Park Mużakowski, park w stylu krajobrazowym (2004)
Malbork - zespół zamku krzyżackiego (1994)
Ostrów Legnicki - (1994)
Racławice - teren historycznej Bitwy Racławickiej (2004)
Srebrna Góra - Twierdza Srebrnogórska, nowożytna warownia górska z XVIII wieku (2004)
Tarnowskie Góry - podziemia zabytkowej kopalni rud srebronośnych oraz sztolni „Czarnego Pstrąga” (2004)
Toruń - zespół staromiejski (Stare Miasto, Nowe Miasto, ruiny zamku krzyżackiego) (1994)
Warszawa - historyczny zespół miasta z Traktem Królewskim i Wilanowem (1994)
Wieliczka - kopalnia soli (1994)
Wrocław - zespół historycznego centrum (1994)
Wrocław - Hala Stulecia (2005)
Zamość - historyczny zespół miasta w zasięgu obwarowań XIX wieku (1994)
Walory tradycyjnej kultury i sztuki ludowej - obejmują dorobek kulturowy ludu zamieszkującego poszczególne regiony etniczne (kultura materialna i duchowa); na terenie Polski wyróżnić można osiem podstawowych grup etnograficznych: Pomorzanie (Kaszubi, Słowińcy, Borowiacy, Krajniacy, Sztumiacy, Warmiacy), Mazurzy (Pruscy, Północni, Kurpie, Łowiczanie), Małopolanie (gałęzie: sandomierska i krakowska oraz Górale), Ślązacy (górale śląscy, Dolnoślązacy, Wałasi, Górzanie, Opolanie), Sieradzanie, Wielkopolanie (grupa poznańska, bamberska, dzierżacka, wielkopolska, lubuska), Kujawianie i Łęczycanie.
Walory historii najnowszej i współczesnych osiągnięć człowieka - za początek historii najnowszej przyjmuje się zazwyczaj okres od powstań narodowych mieszkańców Śląska, Wielkopolski oraz plebiscytów na Warmii i Mazurach.
■ miejsca pamięci narodowej - miejsca związane z walkami kampanii wrześniowej, z ruchem oporu, miejsca martyrologii narodu polskiego, miejsca związane z wyzwoleniem Polski.
■ obiekty związane z efektami gospodarczej, społecznej i kulturalnej działalności współczesnej Polski:
- przykłady wybitnych osiągnięć technicznych, gospodarczych oraz naukowych,
- ciekawe przejawy życia kulturalnego,
- wielkie miasta stanowiące ośrodki nowoczesnej cywilizacji, życia kulturalnego, administracji państwowej etc.