Poezja Bolesława Leśmiana

Bolesław Leśmian (1877—1937) debiutował pod koniec okresu Młodej Polski tomem poetyckim Sad rozstajny (1912), jednak wszechstronny rozwój jego niezwykłej twórczości, pozostającej poza głównymi nurtami poetyckimi dwu­dziestolecia, przypada na lata już międzywojenne. Opublikował wówczas dwa zbiory wierszy: Łąka (1920) oraz Napój cienisty (1936); pośmiertnie ukazał się tom Dziejba leśna (1938).

Światopogląd poetycki Leśmiana wyrastał z tradycji modernistycznej, a zwła­szcza z inspiracji filozoficznych wybitnego francuskiego myśliciela i pisarza Henry Bergsona. W myśl intuicjonistycznych, a zatem także idealistycznych poglądów Bergsona w świecie-naturze odbywa się nieustanna walka pomiędzy bezładną materią, tworzącą ów świat, a duchem, stanowiącym życiową, twórczą siłę, decydującą o jego rozwoju. Wszechświat poddany działaniu tych antagonistycznych sił nie może osiągnąć formy skończonej, nieustannie się staje, nieu­stannie przybiera nowe kształty. A zatem, w myśl metafizyki Leśmiana, zarów­no świat, jak i wszelkie istnienie mogą przybierać formy racjonalnie niepojęte i wymykające się tradycyjnym normom rozumienia.

Idealistyczna metafizyka prowadzi Leśmiana do rozważań natury egzysten­cjalnej, w których akcentuje on dramatyzm ludzkiego życia. Człowiek „wrzuco­ny w istnienie" jest skazany na świat ciągłych zmian i przeobrażeń, świat, w którym nigdy nie może się czuć bezpiecznie. Według Bergsona człowiek poddany jest pędowi życiowemu (elan vital), który powoduje nieustanną zmien­ność i niestabilność istnienia. Tymczasem naturalnym pragnieniem każdego jest zrozumienie świata, znalezienie wartości trwałych i niezmiennych. W liryce Leśmiana wielokrotnie powraca motyw transcendencji: potrzeby wykraczania człowieka poza zmienność i tymczasowość istnienia ku wartościom trwałym i ostatecznym. Życie ludzkie okazuje się nieustannym poszukiwaniem, przebija­niem się przez mur niezrozumienia i przypadkowości. Ta problematyka została wyrażona najpełniej w wierszu Dziewczyna, który doczekał się wielu różnych interpretacji. Obraz braci, ich cieni i młotów przebijających tajemniczy mur jest właśnie symbolem sytuacji człowieka „wrzuconego w istnienie". Wiersz Leśmiana to zarazem przestroga przed uleganiem fałszywym wyobrażeniom i mitom: za murem bywa pustka! Ostatecznie jednak człowiek, który pragnie zrozumieć sens istnienia, musi wiecznie walczyć z „murem" tajemnicy życia.

Metafizyczna i egzystencjalna problematyka jest wyrażana w poetyce sym­bolizmu, która wiąże jednocześnie twórczość Leśmiana z modernizmem i tech­niką poetycką tego okresu. Wydaje się nawet, że twórczość autora Sadu rozstaj­nego stanowi w literaturze polskiej najpełniejszą realizację tej praktyki poetyc­kiej i zarazem prądu artystycznego. Takie przekonanie wyraził wybitny znawca liryki Leśmiana, Artur Sandauer, który określił jego poezje mianem „pośmiert­nego triumfu Młodej Polski". Do opisania nieustannej zmienności świata, do prześledzenia przypadkowości i względności istnienia potrzebny był właśnie symbolizm jako poetyka wielu znaczeń, obrazowych ekwiwalentów intuicyj­nego, pozaintelektualnego poznania.

Intuicjom styczna metafizyka Leśmiana prowadzi jego poezję ku niezwykłości i fantastyce. W nieustannie zmieniającym się świecie wszystko jest możliwe; co ważniejsze — wiecznie żywe i kreacyjne siły natury, o których wspominaliśmy, powodują, iż śmierć nie istnieje. W liryce Leśmiana każdy byt podlega jedynie przeobrażeniu, przemianie swego stanu skupienia, ale nie istoty. Tak jak woda staje się parą lub lodem, tak i wszelkie życie nigdy nie umiera. Problematykę tę wyraża Leśmian językiem symbolicznym, pełnym fantastycznych obrazów i wi­zji. Świat jego poezji jest zaludniony niezwykłymi istnieniami — wszak wiecznie żywa natura jest niewyczerpana w swych twórczych możliwościach.

Fantastyka łączy się u Leśmiana z zainteresowaniami tradycją kultury ludo­wej. Pierwotne i mityczne wyobrażenia o świecie i rządzących nim prawach, zgodne także z wyobrażeniami romantyków, sprzyjają w liryce autora Napoju cienistego nawiązaniom do ballad, podań, klechd. Wiersze Leśmiana są zalud­nione fantastycznymi bohaterami ludowych opowieści.

Przekonanie o wiecznie żywych, kreacyjnych siłach natury prowadzi Leś­miana do postawy nieomal panteistycznej, a więc do uznania boga-absolutu w przyrodzie. Manifestem tego światopoglądu jest tytułowy poemat Łąka, pochodzący z tomu poetyckiego z 1920 roku. Przyroda jako niezniszczalne źródło istnienia wyraża odwieczne marzenie człowieka o nieśmiertelności.

Szczególne mistrzostwo osiągnął Leśmian w liryce miłosnej. Jego cykl W malinowym chruśniaku z tomu Łąka zawiera wiersze stanowiące poetyckie wyznanie kochanka, który swoje doświadczenia erotyczne przedstawia z bezwzględną szczerością. Jednak i w tych wierszach, tak przecież osobistych, wyraża Leśmian własną postawę filozoficzną: miłość, na przekór zmienności świata i wbrew oszałamiającemu człowieka „pędowi życiowemu", okazuje się uczuciem hamującym ową zmienność, jedyną wartością stałą, pozwalającą odkrywać ist­nienie w jego jedyności i niepowtarzalności. Inspiracja poglądami Bergsona spotyka się zatem w cyklu poetyckim Leśmiana z tradycją filozofii Artura Schopenhauera: miłość to kontemplowanie drugiej osoby, to wniknięcie w jej realność i niezmienność. Świat ulega zatrzymaniu, nie ma zmienności: są praw­dziwe, soczyste maliny.

Konfesyjność poetyckiego cyklu W malinowym chruśniaku wyraża się także opisaniem intymnej sfery doświadczeń miłosnych. Symboliczny język tych wier­szy, odwołujący się do natury — tak bliskiej Leśmianowi — pozwala ukazać najgłębsze doznania erotyczne.

Poezja Leśmiana, mimo iż rozwijała się na uboczu głównych dyskusji literac­kich okresu międzywojennego, stanowi jedno z cenniejszych zjawisk artystycz­nych tej epoki. Twórczość ta, poprzez wszechstronne wykorzystanie spuścizny symbolizmu, ma dla rodzimej literatury takie znaczenie, jak dla niemieckiej poezja Rainera Marii Rilkego, dla rosyjskiej Borysa Pasternaka, a dla francu­skiej Paula Valery'ego. Leśmiana można zatem uznać za klasyka nie tylko polskiej, ale i europejskiej literatury XX wieku.

1

---