www.fajnologia-polska.blo.pl

Tales z Miletu (gr.

Θαλῆς ὁ Μιλήσιος Thales ho Milesios), ur. między 635 a 630, zm. 543 p.n.e.), pół-

legendarny, archaiczny grecki filozof, matematyk, astronom, inżynier, polityk, podróżnik i kupiec, zaliczany do
siedmiu mędrców starożytnej Grecji, uznawany za twórcę podstaw nauki i filozofii europejskiej. Odkrył, że
magnetyt oraz potarty bursztyn mają własności przyciągania. Zaliczany do filozofów szkoły jońskiej ,
nauczyciel Anaksymandera.

Filozofia: od mitologii do nauki

Podczas gdy współcześni zadowalali się religijno-poetyckim, mitologicznym obrazem świata, Tales stworzył
pierwszą spójną, racjonalną teorię natury (physis), bez odwoływania się do sił nadprzyrodzonych, odpowiedzi
na zagadki natury poszukując w samej przyrodzie, w jej obserwacji. Jego "materializm" (co prawda nie znano
jeszcze wówczas pojęcia materii, ale świat był dla Talesa zbiorem konkretnych ciał) w połączeniu z
hylozoizmem (zdolność do ruchu jako podstawowa właściwość przyrody, będącą objawem jej życia i duszy)
dał początek doktrynie szkoły jońskiej i wpłynął na antyczną myśl przyrodniczą w ogóle.

Pierwszym zagadnieniem filozoficznym była kwestia powstania i natury świata.

•

"Wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa" - twierdził i dowodził Tales.

•

Arystoteles, który przekazał teorie Talesa, podaje, "że dawniejsi ludzie, którzy żyli dawno przed
obecnym pokoleniem, tak samo zapatrywali się na przyrodę. Według nich bowiem Okeanos i Tetyda
byli rodzicami tego, co powstało". Woda odgrywała też istotną rolę w mitologii egipskiej i babilońskiej,
z którymi Tales musiał zetknąć się podczas swoich podróży. Tales podzielał zatem tradycyjne poglądy,
lecz odwzorował i starał się uzasadnić je w sposób naukowy.

•

Powstanie przyrody kojarzył Tales z narodzinami, wnioskując na podstawie obserwacji, że musi istnieć
jakiś rodzaj substancji (nazwanej później pramaterią, arche), z której rozwinęły się wszystkie formy
(ciała) przyrody i na którą się ostatecznie rozpadają. Teoria Talesa wskazywała na wodę jako
pratworzywo z którego rozwinął się świat, gdyż jest ona niezbędna do życia ("to, co żywe, żyje
wilgocią, martwe wysycha, zarodki wszystkiego są mokre, a pokarm soczysty"), a świat był - jego
zdaniem bytem ożywionym; woda zmienia też stany skupienia, a więc może występować w każdej
formie.

•

Natura rzeczy - woda jest wieczna, a wszystkie ciała są jej postaciami, wynikają z jej przemian. Z kolei
przemiany te wynikają z zawartej w niej siły i zdolności do ruchu.

Ziemia wg Talesa, podobnie jak wszystko co istnieje, unosi się na wodzie i jest tylko chwilową postacią wody.

Technika: od umiejętności do nauki

Podróżując po świecie Tales zapoznał się z osiągnięciami Egipcjan i Babilończyków w dziedzinie matematyki i
astronomii. Posiadał np. praktyczne umiejętności pozwalające na przewidzenie zaćmienia Słońca na 585 r.
p.n.e., czy zmierzenie wysokości piramid za pomocą cienia (na podstawie podobieństwa trójkątów).
Umiejętności te były czysto techniczne, nie były poparte wiedzą naukową, wynikały z samej praktyki.
Potrafiono dokonywać obliczeń nie umiejąc ich uzasadnić, czy przewidywać zjawiska nie znając ich przyczyn.
Tales potrafił również praktycznie wykorzystać swoją wiedzę. Przewidując wysokie zbiory oliwek wziął w
dzierżawę wszystkie okoliczne tłocznie oliwy - dało to mu mozliwość dyktowania cen za korzystanie z nich w
okresie wysokiego zapotrzebowania.

1

)

www.fajnologia-polska.blo.pl

Tales prowadził badania nad udowodnieniem swoich twierdzeń oraz twierdzeń wcześniej postawionych przez
matematyków egipskich, dając podstawy nauce przez zapoczątkowanie systematycznej rozbudowy pojęć i
twierdzeń geometrycznych. Talesowi z Miletu przypisuje się wiele twierdzeń z geometrii:

•

Średnica dzieli okrąg na połowy.

•

Dwa kąty przy podstawie trójkąta równoramiennego są równe.

•

Jeśli dwie linie przecinają się, to dwa kąty przeciwległe są równe.

•

Kąt wpisany na półokręgu jest kątem prostym.

•

Trójkąt jest określony, jeżeli dana jest jego podstawa i kąty przy podstawie.

Anaksymander- archaiczny filozof grecki, uczeń Talesa i nauczyciel Anaksymenesa, reprezentant szkoły
jońskiej; polityk. Napisał prawdopodobnie pierwsze dzieło filozoficzne, znane pod tytułem

Περὶ φύσεως (Peri

physeos, O przyrodzie).

Twierdził, że Wszechświat i wszystkie jego formy powstały z apeironu (gr.

τὸ ἄπειρον to apeiron od słowa

πέρας peras "kres, granica"), czyli bezkresu (odpowiednik mitologicznego chaosu). Ów apeiron miał być ze
swej natury zarówno nieskończony ilościowo (nieograniczony przestrzennie, nieskończony co do wielkości),
jak i nieokreślony jakosciowo (nie da się go sprowadzić do żadnej substancji istniejącej w naszym świecie, ani
do powietrza, ani do wody itd.).

Mechanizm tworzenia świata polegał zaś według niego na wyłanianiu się z apeironu przeciwieństw, takich jak
ciepło i zimno, suchość i wilgotność. Wszelkie narodziny oznaczają rozdzielanie się przeciwieństw, zaś każda
śmierć to ponowne łączenie się ich w bezkształtnym bezkresie. Anaksymander nieodmiennie wiąże pojęcie
rozdzielenia z winą, której w ten sposób dopuszcza się materia i wprowadza konieczność odpokutowania za nią
przez ponowne połączenie się w bezkres. W ten sposób także i nasz świat dosięgnie kiedyś ręka
sprawiedliwości i zniknie on w ten sam sposób, w jaki się pojawił. Widoczne są tu wpływy orfizmu i koncepcji
metempsychozy.

Warto nadmienić, że Anaksymander dopuszczał możliwość istnienia nieskończonej ilości światów, skoro
wszystkie powstawały z nieskończonego apeironu.

Anaksymander był twórcą pierwszej mapy świata i autorem tezy, że gwiazdy krążą wokół Gwiazdy Polarnej.
Był również pierwszym filozofem sugerującym że powierzchnia Ziemi jest zakrzywiona oraz że może ona
"pływać" w przestrzeni. Według jego teorii Ziemia jest powierzchnią walca zakrzywioną w kierunku północno-
południowym.

Zajmował się również "biologią". Twierdził, że zwierzęta lądowe wywodzą się od zwierząt morskich, a
człowiek - z niższych gatunków zwierząt

Anaksymenes z Miletu (gr.

Ἀναξιμένης ὁ Μιλήσιος Anaksimenes ho Milesios, ur. ok. 585 p.n.e., zm. ok.

525 p.n.e.) – archaiczny filozof grecki, uczeń Anaksymandra, należący do jońskich filozofów przyrody ("O
przyrodzie"), zajmował się również meteorologią i astronomią.

Anaksymenes od Anaksymandra przejął m.in tezę o bezkresności materii i świata oraz o wiecznym ruchu.
Arche czyli zasadą, początkiem świata było dla niego powietrze, ze względu na fakt, że jest ilościowo
nieskończone i łatwo zmienia swój stan. Według Anaksymenesa przez zmianę gęstości zmienia się stan
skupienia powietrza i staje się ono innym żywiołem. Widoczne staje się poprzez rozrzedzanie i zgęszczanie,
wtedy przyjmuje inny wygląd i zmienia swój stan skupienia. Poprzez rozcieńczanie staje się ogniem, a przez
kondensowanie wiatrem, chmurą, potem wodą, ziemią, a nawet kamieniem. Anaksymenes zauważył również
związek między temperaturą a stanem skupienia materii. Ogień był dla niego stanem najgorętszym i
najrzadszym, kamień zaś najgęstszym i najzimniejszym.

www.fajnologia-polska.blo.pl

Ziemia Anaksymenesa miała postać płaskiego dysku otoczonego kryształową kopułą, w której tkwiły gwiazdy
stałe. Kopuła ta była krańcem świata jako takiego. Do ciał niestałych należały Słońce, księżyc i planety.
Poruszały się one horyzontalnie pomiędzy Ziemią a kopułą. Zaćmienia Słońca i księżyca tłumaczył
Anaksymenes istnieniem ciemnych ciał niebieskich, cyklicznie zasłaniających ciała jasne. Cykl dnia i nocy był
efektem zachodzenia i ponownego wyłaniania się Słońca spoza gór znajdujących się na krańcach Ziemi.

Heraklit z Efezu (gr.

Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος Herakleitos ho Ephesios), zwany "Ciemnym" (ὁ Σκοτεινός

ho Skoteinos), ponieważ swoje poglądy przedstawiał w aforyzmach. Urodził się około 540 p.n.e., zmarł ok. 480
p.n.e., autor pism kosmologicznych, politycznych i teologicznych.

Filozofia Heraklita głosi, że ciągłe stawanie się i przemijanie jest najważniejszą cechą bytu, zaś stawanie się i
przemijanie jest wynikiem nieprzerwanego ścierania się przeciwieństw (dialektyka). Wszelkie zdarzenia
wynikają z napięcia powstającego między przeciwieństwami. Jego teorię zmienności nazywa się wariabilizmem
lub herakliteizmem, a najlepszym jej obrazem jest rzeka – jej wody ciągle się zmieniają płynąc. Stąd słynne
powiedzenia Heraklita:

nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki
(nie można dlatego, że w każdym momencie "napływają nowe wody", które sprawiają, że rzeka nigdy
nie jest taka sama)

lub

"panta rhei" (gr.

Πάντα ῥεῖ καὶ οὐδὲν μένει)

(wszystko płynie, nic nie stoi w miejscu)

Za arche (podstawę istnienia Wszechświata) Heraklit uznał ogień, który "żyje śmiercią tego, co spala".
Niektórzy interpretatorzy filozofii Heraklita uważają, iż dlatego mędrzec uznał ogień za zasadę świata, bo
dynamika tego żywiołu odzwierciedla obraz świata – jego ruch i dynamizm. Jednak procesem przemian kieruje
logos – mądrość. Logos jest utożsamiany z siłą kosmiczną – rozumem. Można go też utożsamiać ze starożytną
zasadą makro- i mikrokosmosu – jedno prawo dosięga wszystkiego np. prawo śmierci. I tak też logos wszystko
przenika.

Według Heraklita świat jest wieczny i odwieczny – nie stworzył go żaden bóg.

Heraklit dużo uwagi poświęcił etyce: jego zdaniem mądrość polega na poznaniu logosu i myśleniu zgodnym z
jego prawami. Poświęcił więcej uwagi introspekcji, krytykował m.in. poznanie zmysłowe ("złymi świadkami są
zmysły i uszy"). Pisał o mądrosci mędrca i tłumu.

Filozofia Heraklita zapoczątkowała wiele wątków w filozofii zachodniej: wariabilizm Heraklita znajdzie swoje
odbicie u Platona, relatywizm i humanizm – u sofistów (Protagoras), idea ognia i logosu - u stoików. Uznaje się
go też za prekursora heglowskiej dialektyki.

www.fajnologia-polska.blo.pl

Parmenides z Elei (gr.

Παρμενίδης ὁ Ἐλεάτης Parmenides ho Eleates, ok. 540 - 470 p.n.e.) – grecki filozof,

wedle tradycji – słuchacz Ksenofanesa, twórca szkoły elejskiej.

Centralnym pojęciem parmenidejskiej refleksji jest byt: po raz pierwszy w greckiej filozofii analizowany tak
systematycznie i szczegółowo. Po pierwsze, Byt utożsamiany jest więc z Prawdą: tylko to, co jest, jest
prawdziwe; jest to ujęcie charakterystyczne dla całej filozofii greckiej. Wszelkie własności Bytu odpowiadają
więc z konieczności przymiotom Prawdy. Własności te zaś wynikają z poczynionego spostrzeżenia, że "Byt
jest, a niebytu nie ma". Parmenides stwierdził więc, że byt jest wieczny, nie ma początku ani końca (bo
musiałby powstać lub przeistoczyć się w niebyt, a niebytu nie ma), ponadto jest nieruchomy i niezmienny (bo
zmienić mógłby się jedynie w niebyt), niepodzielny, stały i jeden.

Uzasadnieniem dla punktu wyjścia stało się utożsamienie myśli i rzeczy – wedle Parmenidesa umysł miał
zachowywać się biernie i odtwarzać tylko coś istniejącego.

Znaczenie Parmenidesa polegało przede wszystkim na stworzeniu teorii niezmienności i jednostkowości bytu,
ogłoszeniu tożsamości myśli i rzeczy (co wiązało się z wprowadzaniem dualizmu – odróżnienia myśli od
zawodnych spostrzeżeń zmysłowych) oraz na wprowadzeniu dedukcyjnej metody filozofowania.

1.

Filozofia Parmenidesa to reakcja na filozofię milezyjską i heraklitejską.

2.

Punktem wyjścia jego filozofii jest zasada tożsamości i niesprzeczności: nie może istnieć jednocześnie
byt i nie-byt. Oznacza to w praktyce tyle, że nie może istnieć ruch. Jeżeli jakiś byt staje się lub zmienia
miejsce to przechodzi z bytu do nie-bytu (z czegoś istniejące do nicości). Byt nie jest tym co widzimy,
lecz tym o czym możemy pomyśleć.

3.

Efektem tego było zanegowanie poznania zmysłowego, które jest fałszywe.

Znaczenie:

•

twórca ontologii

•

stworzenie podstaw myślenia logicznego

•

początki abstrakcyjnego filozofowania

Problemy: zatracenie zjawisk

www.fajnologia-polska.blo.pl

Dowód Zenona na nieistnienie ruchu

Strzała: Lecąca w powietrzu strzała w chwili teraźniejszej znajduje się w spoczynku, nie pokonuje żadnego
dystansu. Podobnie ma się to w przypadku każdej innej chwili. Ponieważ zaś czas składa się z chwil, ruch jest
niemożliwy.

Dychotomia: Odcinek drogi do pokonania można podzielić na połowę. Gdy ciało przebędzie tą część, pozostałą
drogę można ponownie podzielić na pół. Można czynić tak w nieskończoność, nieskońćzonej ilości odcinków
nie można zaś pokonać w skończonym czasie - ruch zatem nie może istnieć.

Empedokles

ZYCIE - Empedokles był jednym ze zwolenników stronnictwa demokratycznego w rodzinnym mieście i. W późnejszym okresie wiele
wędrował po macierzystej Grecji nauczając i lecząc. Arystoteles uważał go za twórcę retoryki, a jego uczniem miał być słynny
Gorgiasz z Leontinoi. Uważa się, że był twórcą szkoły medycznej – przed nim medycyną zajmowali się kapłani i pitagorejczycy.
Przypuszcza się, że Empedokles słuchał nauk Parmenidesa, a mógł też mieć związki z pitegorejczykami. Z jego pism zachowały się
jedynie fragmenty wierszowanego dzieła

Περὶ φύσεως (Peri physeos, O naturze) i poematu mistycznego Καθαρμοί (Katharmoi,

Oczyszczenia). Z tego ostatniego zachowało się jedynie około 5% całości – rekonstrukcja dokonana przez Günthera Zuntza obejmuje
zaledwie 100 wersów z około 2000. Poza tym Empedokles miał pisać tragedie – stworzył ich jakoby 43. Zarysy jego filozofii
odtwarzamy w dużej mierze na podstawie przekazów doksograficznych, zachowanych w pismach innych filozofów – między innymi
Arystotelesa i Lukrecjusza. Na temat śmierci Empedoklesa krąży wiele legend. Historycy filozofii skłaniają się do poglądu, że pod
koniec życia został on wygnany z Akragas i zmarł w Grecji. Opowieści o tym jakoby rzucił się do Etny były prawdopodobnie
rozpuszczane przez jego przeciwników politycznych.

DZIELO - Uważa się, że Empedokles starał się pogodzić budzący zbyt wiele kontrowersji monizm eleatów z codziennymi
obserwacjami. Zajmuje stanowisko pośrednie między Parmenidesem, według którego byt jest jeden i niezmienny, a Heraklitem,
głoszącym totalną zmienność bytu.

TEORIA BYTU - Według Empedoklesa, zasada bytu (

ἀρχή arche) jest czworaka i tworzą ją cztery ῥίζαι (rhizai, korzenie), nazwane

później żywiołami, elementami (

στοιχεῖα, stoicheia), lub pierwiastkami. Są to ziemia, woda, powietrze i ogień. Elementy są wieczne,

bo "to, co jest", nie powstaje, nie przemija i jest niezmienne. Z drugiej strony, zmienność również istnieje, bo:

"Nie ma powstawiania czegokolwiek, co jest śmiertelne, ani nie jest końcem niszcząca śmierć. Jest tylko mieszanie się i
wymiana tego, co pomieszane."

Oprócz korzeni, które są bierne, Empedokles wprowadził dwa elementy czynne: miłość (

φιλία philia) i waśń (νεῖκος neikos) (często

zwana niezgodą lub nienawiścią). Również i elementy czynne są wieczne: "były one przedtem i będą, i nigdy, zdaje się nie będzie
czas bezgraniczny wolny od tej pary.

Mamy zatem u Empedoklesa po raz pierwszy w historii oddzielenie pojęcia siły od materii – stała się ona czymś biernym, co
kształtowane jest przez zewnętrzną w stosunku do niej siłę.

W oparciu o tę koncepcję Empedokles przystąpił do wyjaśniania świata i dokonujących się w nim przemian. Wspólne działanie
miłości i waśni wyznaczają budowę i losy świata. Są one cykliczne i przebiegają w czterech etapach.

www.fajnologia-polska.blo.pl

1.

Wszystkie żywioły tworzą kulę (

σφαῖρος sphairos) świata, spajane siłą miłości.

2.

Siła miłości zaczyna maleć, a narasta waśń. Przyciągają się jedynie elementy podobne i następuje wyraźne rozgrupowanie
elementów.

3.

Powstaje całkowity chaos, królestwo waśni.

4.

Miłość ponownie zaczyna spajać elementy prowadząc do harmonii.

Ciekawe są te poglądy Empedoklesa, które dziś określilibyśmy jako "przyrodnicze". W dziedzinie fizyki dopuszczał on skończoność
prędkości światła, a w biologii stwierdzał, że "włosy, liście, grube pióra ptaków i łuski rosnące na potężnych członkach są tym
samym". W drugim okresie świata, gdy z harmonii wyłaniają się osobne byty, na świecie pojawiają się poszczególne części roślin,
zwierząt i ludzi: "głowy bez szyi, oczy bez czoła" i "gdzie się przypadkiem spotkały, tam się z sobą łączyły". "Organizmy" utworzone
z nieodpowiednich połączeń ginęły, a pozostały jedynie te, które były wystarczająco dostosowane do przeżycia. Można to
interpretować jako zapowiedź przyszłych doktryn ewolucyjnych, tym bardziej, że u Empedoklesa ewolucja roślin miała poprzedzać
ewolucję zwierząt, a ta z kolei miała poprzedzać ewolucję ludzi.

TEORIA POSTRZEGANIA - Na szczególną uwagę zasługuje empedeklesowe wyjaśnienie zjawiska postrzegania, przyjmowane
następnie prawie powszechnie wśród filozofów greckich. Otóż postrzeganie możliwe jest jedynie w sytuacji bezpośredniego
zetknięcia narządu zmysłu z przedmiotem. Termin "zetknięcie" należy oczywiście rozumieć bardzo ogólnie, u Empedoklesa chodzi
przede wszystkim o to, że wszyskie rzeczy miały emitować tak zwane wypływy (

ἀπορροαί aporrhoai). Narządy zmysłów układami

porów lub przewodów zakończonych porami. Z jednej strony pory emitują wypływy, a z drugiej wnikać do nich mogą jedynie te
wypływy, które do nich pasują. W ten sposób podobne może postrzegać podobne: "poprzez ziemię widzimy ziemię, poprzez wodę
wodę, poprzez powietrze powietrze, poprzez ogień niszczący ogień(...)".

Teorię postrzegania przejęli od Empedoklesa między innymi atomiści, powtarza ją też właściwie bez zmian Platon w Timajosie.

RELIGIA - W empedoklejskiej nauce o duszy mieszają się wpływy orfickie i pitagorejskie. W Oczyszczeniach pisze Empedokles
"byłem ja już kiedyś chłopcem i dziewczyną, krzewem, ptakiem i niemą rybą", co sugeruje, że wyznawał metempsychozę. Wzorem
orfików uważał, że przebywanie w ciele jest dla duszy czymś złym, jednak w odróżnieniu od nich i pitagorejczyków dusza przebywa
w ciele dlatego, że w innym wcieleniu dopuszczała się zabijania innych istot żywych.

Demokryt

Żył w latach 460 – 370 p.n.e. i pochodził z Abdery miasta greckiego, położonego na północnym wybrzeżu Marza

Egejskiego.

Demokryt zgadzał się ze swymi poprzednikami, że zmiany zachodzące w przyrodzie nie mogą być powodowane tym, że

coś naprawdę się zminia. Dlatego uznał, że wszystko musi być zbudowane z małych, niewidocznych cząsteczek –

cegiełek, z których każda jest wieczna i niezmienna. Te najmniejsze cząsteczki Demokryt nazwał atomamy.

Słowo atom oznacza „ niepodzielny ” ( a – przedrostek zaprzeczenia i tomeo – dzielę ). Dla Demokryta bardzo istotne

było stwierdzenie, że elementów, z których wszystko jest zbudowane, nie można bez końca dzielić na coraz mniejsze

cząsteczki. Gdyby tak było, nie mogły by one służyć jako cegiełki. Tak, gdyby atomy dało się zmiejszać, dzielić na coraz

mniejsze elementy, cała przyroda z czasem przybrałaby postać płynna, stawałaby się coraz rzadszą zupą.

Cegiełki będące budulcem przyrody muszą być poza tym wieczne – no bo nic nic nie może powstać z tego, czego nie ma.

Demokryt sądził też, że atomy muszą być trwałe i mieć pewną masę. Nie mogą być natomiast identyczne. Gdyby

wszystkie atomy były takie same, nie zołalibyśmy wyjaśnić, w jaki sposób mogą się łączyć, tworząc taką rozmaitość – od

maków i drzew oliwkowych po kocią sierść i ludzkie włosy. Demokryt uważał, że w przyrodzie znajdują się

nieskończenie wiele atomów. Niektóre są okrągłe i gładkie, inne chropowate, o nieregularnym kształcie. Właśnie dlatego,

że ich formy są takie różne, mogą łączyć się w rozmaite ciała. Ale choć jest ich tak bardzo wiele i tak różnią się między

sobą,

wszystkie

są

wieczne,

niezmienne

i

niepodzielne.

Kiedy jakiś ciało – na przykład drzewo albo zwierzę – ginie i ulega rozkładowi, atomy rozłączają się i znów mogą służyć

do budowy nowych ciał. Atomy bowiem poruszają się w próżni, ale ponieważ mają najrozmaitsze „ haki ” i „ zaczepy ”,

stale się łączą, tworząc rzeczy, które znajdują się wokół nas. Dzisiaj możeby właściwie stwierdzić, że teoria atomów

Demokryta była prwadziwa Przyroda rzeczywiście zbudowana jest z różnych „ atomów ”, które łączą się ze sobą, a potem

www.fajnologia-polska.blo.pl

rozdzielają.

Współczesna nauka odkryła, że atomy dzielą się na mniejsze „ cząsteczki elementarne ”, które nazywamy protonami,

neutronami i elektronami. Być możę one także składają się z jeszcze mniejszych cząsteczek. Fizycy jednak są zgodni, że

kiedyś musi być granica podziału. Muszą istnieć najmniejsze cząsteczki, z których zbudowany jest świat.

Demokryt nie miał dostępu do współczesne aparatury elektronicznej. Jego jedynym narzędziem był rozum i to on

doprowadził go do tych konkluzji. Jeśli najpierw przyjmiemy założenie, że nic się nie zmienia, że nic nie powstaje z tego,

czego nie ma i, że nic nie ginie, wobec tego przyroda musi składać się z maluteńkich klocków, które mogą się łączyć i

rozdzielać.

Demokryt nie zakładał istnienia żadnej „ siły ” – czy „ ducha ” – która by ingerowała w procesy zachodzące w przyrodzie.

Uważał, że jedyne, co istnieje, to atomy i próżnia. Ponieważ nie wierzył w istnienie niczego innego poza światem

materialnym, był materialistą. Za ruchem atomów nie kryje, się zatem, żaden świadomy „ cel ”. W naturze wszystko

odbywa się całkiem mechanicznie, choć nie znaczy to wcale, że wszystko dzieje się „ przypadkiem ”, wszystko bowiem

podlega nieuchronnie prawom rzyrody. Demokryt był zdania, że za wszystko, co się dzieje, kryje się naturalna przyczyna,

przyczyna, która tkwi w samych rzeczach. Zdaniem Demokryta, teoria atomów wyjaśnia także naszą zdolność

postrzegania zmysłowego. Gdy postrzegamy coś za pomocą zmysłów, to dlatego, że atomy poruszają się w próżni.

Widzimy księżyc, ponieważ „ atomy księżyca ” przedostają się do wnętrza oka. Demokryt wyobrażał sobie, że dusza

składa się ze szczególnie regularnych i gładkich „ atomów dusz ”. Kiedy człowiek umiera, atomy duszy rozpierzchają się

na

wszystkie

strony.

Później

mogą

wchodzić

w

skład

nowej,

tworzącej

się

duszy.

Oznacza to, że dusza ludzka nie jest nieśmiertelna. Również tę myśl podziela dzisiaj wiele osób. Uważają, tak jak

Demokryt, że dusza związana jest z mózgiem, a więc gdy mózg pzrestaje istnieć, przestaje także istnieć nasza

świadomośc.

Swoją teorią atomów Demokryt tymczasowo zamknął grecką filozofię przyrody. Zgadzał się z twierdzeniem Heraklita, że

wszystko w przyrodzie „ płynie ”, bowiem formy rodzą się i znikają. Za wszystkim jednak, co „ płynie ”, kryją się

wieczne i niezmienne elementy, takie, które nie „ płyna ”. Demokryt nazwał je atomami.

Atomizm (z greckiego "atomos" - niepodzielny), pogląd, wg którego każdego rodzaju rzeczywistość - zarówno tzw.

materialna, jak duchowa (psychiczna) - tworzą elementy proste: atomy. Także sposób tłumaczenia zjawisk, polegający na

rozkładaniu

ich

na

czynniki

pierwsze.

1) Podstawy atomizmu filozoficznego stworzył w starożytności Leukippos, dojrzałą postać nadał mu Demokryt z Abdery.

Zakładał, że istniejące odwiecznie, niezmienne i niepodzielne atomy poruszają się w przestrzeni, łącząc się w coraz to

nowe przejściowe asocjacje, postrzegane jako rzeczy i zjawiska; odrzucał hipotezę rozumnej siły kierującej światem,

zaprzeczał potrzebie dzielenia go na materialny i duchowy. Poglądy atomistyczne rozwijał epikureizm i pyrronizm

(Pyrron z Elidy), a w starożytnym Rzymie m.in. Lukrecjusz. W filozofii arabskiej reprezentowali je mutakallimowie w

europejskim średniowieczu zaś szkoła chartryjska i zwolennicy ockhamizmu. Swoiste odmiany atomizmu stanowiły

poglądy P. Gassendiego i monadologia G.W. Leibniza. Nowy kształt nadały mu odkrycia współczesnej fizyki, zwł.aszcza

E. Rutherforda, N.H.D. Bohra i ich nastepców. 2) Atomizm logiczny to pogląd zakładający, że świat składa się z

elementów prostych, które można ująć w tzw. zdania atomowe (składające się z nazw jednostkowych i orzeczników

najniższego stopnia), zaś wszelkie związki zewnętrzne da się wyrazić w postaci relacji logicznych. Propagował go 1914-

1924

B.

Russell,

a

także,

w

pierwszym

okresie,

L.

Wittgenstein.

Materialistyczna filozofia przyrody, kierunek w rozumieniu przyrody i jej praw nadany przez Demokryta i atomistów na

przełomie V i IV w. p.n.e. Przedstawiciele tego kierunku, w przeciwieństwie do eleatów i finalistów, stali na stanowisku,

że materialny Wszechświat, przyroda istnieje sama z siebie i należy ją rozpatrywać niezależnie od jakichkolwiek innych,

www.fajnologia-polska.blo.pl

domniemanych

bytów.

Teoria Epikura w pojmowaniu przyczyn była mechanistyczna. Ruch atomów tłumaczyła ich ciężarem. W okresie

średniowiecza materialistyczną filozofię przyrody rozwijają filozofowie szkoły z Chartres, a następnie ockhamiści w XIV

w.

Dalszego rozwoju materialistycznej filozofii przyrody dokonują Galileusz, Kartezjusz (R. Descartes), T. Hobbes, który

przyjmował, że nie istnieje nic poza ciałami. Niematerialne substancje, uznał za fikcję. Stał się twórcą nowożytnego

materializmu.

W późniejszym rozwoju filozofii kierunek materialistycznej filozofii przyrody był kontynuowany m.in. pozytywistów,

marksistów i behawiorystów.

Demokryt uważał, iż cały świat zbudowany jest z wiecznych i niezniszczalnych atomów i z próżni, w której te atomy się

poruszają, i że tych atomów jest nieskończenie wiele i próżnia też nie ma żadnych ograniczeń. I o tym, że wszechświat

jest nieskończony i istnieje nieskończona liczba światów różniących się wielkościa.

Pitagorejczycy – wyznawcy doktryny rozwiniętej przez Pitagorasa i jego następców w szkole religijno-filozoficzno-naukowej, którą
założył Pitagoras w Krotonie w Wielkiej Grecji. Zwolennicy mieszkali życiem wspólnotowym, podobnym do klasztornego. Jako
symbol przyjęli pięcioramienną gwiazdę (pentagram). Ponieważ swoje poglądy przypisywali założycielowi wkład jego wyznawców
był anonimowy.

Wnieśli ogromny wkład do nauki, zwłaszcza w zakresie matematyki, astronomii oraz teorii muzyki. Poglądy pitagorejczyków w
istotny sposób stanowiły inspirację filozofii Platona; platonizm i pitagoreizm często był później łączony.

Poglądy religijne

Jako pierwsi wprowadzili do filozofii poglądy religijne na nieśmiertelność niematerialnej duszy. Pitagorejczycy wierzyli w wędrówkę
dusz; uważali, że dusza po śmierci może wcielić się nie tylko w człowieka, ale w zwierzę. Ta doktryna skłaniała ich do
wegetarianizmu.

Pitagorejczycy uważali również, że człowiek składa się z duszy i ciała, przy czym pierwszy z tych elementów miał być źródłem
dobrego rozumu, natomiast drugi to swoisty generator złych żądz i namiętności.

Poglądy astronomiczne

www.fajnologia-polska.blo.pl

Pitagorejczycy opracowali model astronomiczny, w którym kulista Ziemia tkwi nieruchomo w środku wszechświata, a dookoła niej
krąży siedem sfer z przymocowanymi do nich znanymi starożytnym planetami, a także Słońce i Księżyc. Ten skończony kosmos był
zamknięty wewnątrz ósmej sfery z nasadzonymi na powierzchni gwiazdami. Wszystkie sfery obracały się wokół Ziemi raz na dobę.

Pochodzenie nazwy matematyka: stronnictwa w łonie pitagorejczyków

Odkrycie niewspółmierności przekątnej i boku kwadratu spowodowało istotny kryzys w pitagorejskim obrazie świata. Powstały dwa
stronnictwa, które proponowały odmienny sposób wyjścia z kryzysu:

•

akusmatycy (ακουςψατα) - opierali się przede wszystkim na nauce Pitagorasa jako takiej, po prostu przyjmując pouczenia
mistrza oraz opierając się na jego nakazach i zakazach

•

matematycy, naukowcy - proponowali odejście od koncepcji liczby, a pozostawienie pojęcia proporcji i konstrukcji
geometrycznych w centrum rozważań, ze szczególnym uwzględnieniem pojęcia harmonii geometrycznej i złotego podziału;
byli ponadto głęboko wtajemniczeni w arkana wiedzy pitagorejskiej, usiłowali możliwie najdokładniej zbadać ją i zgłębić.

Wydaje się, że Pitagoras przekazywał swe nauki w postaci maksym, z których część jest dziś dla nas zupełnie niezrozumiała, ze
względu na nieznajomość kontekstu kulturowego, a część zachowuje swą aktualność do dziś. Oto kilka przykładów jego maksym:

•

Każde twierdzenie filozofa daje się zbić z taką samą łatwością, z jaką można go dowieść, nie wykluczając powyższego
twierdzenia.

•

Kto mówi, sieje, kto słucha, zbiera.

•

Liczba jest istotą wszystkich rzeczy.

•

Muzyka budzi w sercu pragnienie dobrych czynów.

•

Tak długo jak człowiek będzie zabijał zwierzęta, ludzie będą zabijali się nawzajem. W istocie, ten kto zabija i zadaje ból, nie
zazna radości i miłości.

•

Najkrótsze wyrazy "tak" i "nie" wymagają najdłuższego zastanowienia.

•

Nic w nadmiarze.

•

Trudno jest iść przez życie wieloma drogami jednocześnie.

•

Trzeba milczeć albo mówić rzeczy lepsze od milczenia.

•

Zły język zdradza złe serce

Miał też Pitagoras zalecać swoim uczniom zadawanie sobie codziennie wieczorem pytań: Jaki błąd popełniłem? Co zdziałałem?
Jakiego obowiązku zaniedbałem? Zakazywał jeść serca zwierzęce i bób; inny przekaz mówi z kolei, że jako pierwszy namawiał
atletów do spożywania mięsa. Z wdzięczności dla bogów za udowodnienie twierdzenia nazywanego jego imieniem, miał złożyć
hekatombę czyli ofiarę ze stu byków. Prawdopodobnie wierzył w reinkarnację.

Liczba zasadą świata

Początkiem i zasadą (gr. ἀρχή) miała być jednostka (gr. µονάς), z monady miała powstać nieograniczona diada, która miała być
podłożem dla swojej przyczyny, czyli monady. Z monady i diady powstają liczby, z liczb punkty, z nich linie, z tych płaszczyzny, z
płaszczyzn bryły, a z brył ciała postrzegalne zmysłami. Dla szerszego omówienia poglądów Pitagorasa i pitagorejczyków znów
odsyłamy czytelnika do artykułu pitagorejczycy.

Sofiści – V wiek p.n.e. – szkoła filozoficzna w Atenach o orientacji humanistycznej i relatywistycznej; wędrowni nauczyciele
przygotowujący uczniów do życia publicznego poprzez nauczanie retoryki, polityki, filozofii, etyki.

Rola sofistów w życiu intelektualnym Grecji była doniosła. Badaniom naukowym nadali oni kierunek humanistyczny. Poprzednio
filozofia badała przede wszystkim przyrodę, sofiści położyli nacisk na człowieka (antropocentryzm filozoficzny) i społeczeństwo.
Metody badań oparli na empiryzmie, a nie jak poprzednio na dedukcji. Mieli również inny niż poprzedni filozofowie pogląd na naturę
poznania. Uważali, że wiedza może spełnić tylko minimalne wymagania, gdyż umysł ludzki nie może ogarnąć absolutu.

Pisma filoz. sofistów nie zachowały się, a ich poglądy znane są z krytyk Platona, Arystotelesa. Byli oni krytykowani przez
konserwatystów za to, że sprzedawali wiedzę (wiedza towarem), sprzeciwiali się religii i oligarchii, tradycyjnemu systemowi wartości
głosząc wolność ducha. Twierdzili np., że wartość człowieka opiera się na wiedzy a nie na szlachectwie krwi. "Sofista" oznaczał
początkowo "uczonego", później nabrał pejoratywnego znaczenia ("pseudouczony").

www.fajnologia-polska.blo.pl

Przedstawiciele :Protagoras z Abdery (ok. 480 - 410 p.n.e.) – jeden z najsłynniejszych sofistów. Głosił relatywizm poznawczy –
Człowiek jest miarą wszechrzeczy, to znaczy, że nie ma żadnej rzeczywistości samej w sobie, a wszystko co istnieje, jest zawsze
rzeczywistością ze względu na jakąś istotę i dla niej; nauczał "sztuki przekonywania"; sensualista; agnostyk; "O bogach", "Rozprawa
polemiczna o prawdzie i bycie", prace gramatyczne, etyczno-społeczne, techniczne

Gorgiasz (ok. 483 – ok. 375 p.n.e.) – teoretyk wymowy, prekursor teorii sztuki. Uważał, że Nie ma nic. Gdyby nawet coś było, to
byłoby to niepoznawalne. Ale, gdyby nawet było poznawalne, to i tak wiedzy o tym nie udałoby się przekazać. Dyskurs był dla niego
jedynie środkiem służącym do wpływania na ludzi i ich namiętności, pozwalający osiągnąć zamierzony cel.

Hippiasz (V-IV w. p.n.e.) – erudyta, poeta, polityk, technik i rzemieślnik, uważany za twórcę idei umowy społecznej, dzięki której
powstaje prawo i sprawiedliwość. Głosił tezę, że prawo zmusza ludzi do postępowania wbrew naturze.

Krycjasz wybitny sofista; głosił, że obowiązujące prawo jest wytworem słabych dla samoobrony przed silnymi, religia natomiast jest
wytworem silnego władcy dla opanowania tłumu.

Trazymach egoizm jest prawem.'

Poglądy filozoficzne sofistów

•

sensualizm – wiarygodnym źródłem poznania są zmysły (empiryzm);

•

relatywizm poznawczy, subiektywizm – prawda jest inna dla każdego, nie ma prawdy powszechnej (obiektywnej);

•

pragmatyzm (praktycyzm) – ta prawda jest ważniejsza i prawdziwsza, która ma większą użyteczność; praktyka jest kryterium
prawdziwości twierdzeń

•

konwencjonalizm – przekonanie, że niektóre prawdy obowiązują powszechnie, jest wynikiem umowy.

Rozważania sofistów na temat prawa doprowadziły ich do rozróżnienia prawa naturalnego (physei) i prawa stanowionego (nomoi).
Prawo stanowione może tyranizować ludzi, nie pozwalając im postępować zgodnie z naturą. Pochodzenie prawa stanowionego sofiści
różnie tłumaczyli:

•

Trazymach uważał, że prawo stanowione jest narzędziem silnych i rządzących do uciskania słabych;

•

Kallikles sądził, że prawo pozytywne ustanowili słabi, aby bronić się przed silnymi.

•

Lykofron dowodził natomiast, że porządek prawny jest gwarancją ochrony życia i mienia zarówno silnych jak i słabych.

Sofiści uważali także moralność za w dużej częsci wynik umowy (thesei), która zmienia się z czasem (relatywizm etyczny, pluralizm
etyczny).

Za Protagorasem sofiści przyjmowali następujące poglądy:

•

nauczanie potrzebuje przyrodzonych zdolności i ćwiczenia;

•

teoretyczne nauczanie powinno iść w parze z ćwiczeniem i na odwrót;

•

kształcenie dziecka powinno rozpoczynać się w jak najwcześniejszym wieku;

•

wcześnie rozpoczęte kształcenie trzeba prowadzić do późnych lat. Najpierw elementarne nauki, później specjalne – muzykę,
matematykę, astronomię – a następnie ekonomię i politykę. Celem ma być doskonała indywidualność, której życie będzie
zgodne z prawem i moralnością;

•

tylko charakter moralny jednostek, czyli eubulia – jasność myśli i stałość woli – może zapewnić szczęście zbiorowości i
jednostek.

Sofiści za nauczanie pobierali opłaty. Jako pierwsi opracowali metody wychowania polegające na bezpośrednim kontakcie z
młodzieżą. Analizowali czynniki wychowania: zadatki wrodzone, środowisko, ćwiczenie, uczenie się, własna aktywność jednostki.

Sokrates (469-399 p.n.e.), filozof grecki. Źródłem wiedzy o życiu i poglądach Sokratesa są Dialogi jego ucznia Platona oraz pisma
Ksenofonta. W kwestiach politycznych był zwolennikiem demokracji.

W etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań (nie prowadził w ogóle dociekań ontologicznych), stał na stanowisku
intelektualizmu etycznego, uznając, że prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś jest
warunkiem dobra i szczęścia. Twierdził, w przeciwieństwie do sofistów, że istnieje powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w
Delfach obwieściła, że jest on najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uważał, iż "wie, że nic nie wie".

www.fajnologia-polska.blo.pl

Stosował dwie metody: elenktyczną, polegającą na zbijaniu w dyskusji też przeciwnika poprzez doprowadzanie jego wywodów do
absurdu, i majeutyczną (jak twierdził, odziedziczył ją po matce, która była położną) - uważał, że sam niczego nie wie, ale dyskutując
pozwala, aby w rozmówcy "narodziła się" wiedza, co jest możliwe, ponieważ każdy człowiek ma w swym umyśle wiedzę wrodzoną
(natywizm, racjonalizm genetyczny) i przez odpowiednie pytania można ją z niego wydobyć.

Sokrates pierwszy zastosował rozumowanie indukcyjne, a także ustalił warunki metodologiczne definicji. Naraziwszy się niektórym
Ateńczykom, został oskarżony o bezbożność i chociaż w mowie obrończej udowodnił swą niewinność, skazano go na śmierć przez
wypicie cykuty. Nie skorzystał z możliwości przygotowanej ucieczki, lecz, powołując się na powagę praw ateńskich, zażył truciznę.
Dyskutował do końca z uczniami, uzasadniając koncepcję nieśmiertelności duszy.

Filozofia cyników jako filozofia życia

Filozofia cyników była pierwszym systemem z całego szeregu greckich filozofii życia. Cynicy programowo odrzucali rozważanie
zagadnień z teorii bytu i teorii poznania koncentrując się prawie wyłącznie na etyce. Dla cyników jedną wartością godną analiz
filozoficznych była cnota. Wszystko inne było im obojętne – łącznie z szeroko rozumianą wiedzą.

Według cyników jedynym prawdziwym dobrem i celem życia jest sama cnota, a wszystko inne powinno być dla człowieka całkowicie
obojętne. Prowadziło to do wniosku, że wszystko poza cnotą jest całkowicie niepotrzebne, bo ona sama całkowicie wystarcza do
osiągnięcia pełni szczęścia. Wszystko inne odciąga człowieka od prób osiągnięcia i zrozumienia prawdziwej cnoty i dlatego jest w
istocie złem. Aby osiągnąć stan cnoty należy wobec tego całkowicie zobojętnieć na wszystko inne. Ostateczną konsekwencją takiego
rozumowania stało się przyjęcie zasady, że stan doskonałej obojętności jest równoważny prawdziwej cnocie.

Obojętność ta była rozumiana przez cyników jako rodzaj całkowitej abnegacji swoich osobistych potrzeb. Bogaci cynicy przystępując
do szkoły rozdawali majątek, a jedyna własność, jaką posiadali to chiton, kij oraz charakterystyczna dla nich torba wędrowca na
drobne przedmioty. Żywili się oni czym popadnie, pili zimną wodę, mieszkali w przygodnych schronieniach. Oprócz tego obojętność
ta polegała na oderwaniu się i lekceważeniu tradycji, wszelkich struktur społecznych i powszechnie przyjętych obyczajów.

Z założeń tych zrodził się program życia „wedle natury”. Cynicy potępiali wszelkie formalne struktury społeczne i państwowe
nawołując do ich bojkotowania. Głosili, że nie ma czegoś takiego jak „społeczeństwo” – są tylko indywidualni ludzie, z których każdy
jest wart tyle samo niezależnie od tego, jakie miejsce zajmuje w hierarchii społecznej. Interesem i celem każdego człowieka powinno
być indywidualne dążenie do osiągnięcia cnoty w rozumieniu cynickim, w którym to dążeniu uczestniczenie w życiu społecznym
może tylko przeszkadzać.

Pozostałe elementy filozofii cynickiej

•

sensualizm – doktryna mówiąca, że istnieje tylko to co się poznaje zmysłami, a reszta to czyste spekulacje. Koncepcja ta
powstała jako opozycja do teorii poznania zaproponowanej przez Platona, który uznawał wyższość poznania abstrakcyjnego i
negował użyteczność poznania zmysłowego.

•

realizm atomistyczny – przekonanie, że istnieją tylko poszczególne, jednostkowe byty materialne, które ludzie mają
tendencje łączyć w pewne wspólne pojęcia, a następnie przypisywać tym pojęciom realne istnienie, zapominając, że są to
konstrukcje wymyślone przez nich samych. Jak głosił Antystenes: są poszczególne stoły i krzesła, ale nie ma czegoś takiego
jak sprzęty domowe; są poszczególne drzewa, ale nie ma lasu; są krople wody spadające z nieba, ale nie ma deszczu.

Oddziaływanie filozofii cynickiej jest trudne do przecenienia. Program cyników – zakładających koncentrowanie się na zagadnieniach
etycznych i poszukiwanie sposobów na osiągnięcie szczęścia i cnoty był kontynuowany przez praktycznie wszystkie wielkie antyczne
filozofie życia – epikureizm, stoicyzm i sceptycyzm. Najsilniejszy wpływ cynicyzm miał przede wszystkim na stoicyzm, który
stanowi właściwie jego naturalne rozwinięciem, choć pewne jego elementy są też obecne w pozostałych dwóch systemach. Koncepcje
z zakresu teorii poznania i bytu wypracowane niejako mimochodem przez cyników, zostały na długie lata zapomniane. Pozornie
proste i banalne stały się jednak po wielu wiekach zaczynem nowych systemów filozoficznych, końca wieku XIX i początku XX
takich jak choćby fenomenologia i atomizm poznawczy.

Współczesne znaczenie

Współczesne znaczenie słowa cynizm nie ma wiele wspólnego z filozofią cynicką i ma źródło w jej błędnych interpretacjach. Jest to
negatywne określenie postawy, polegającej na braku wiary w dobre intencje, altruizm i ludzką życzliwość i doszukującej się w
przejawach działań opartych na tych wartościach ukrytego interesu własnego. W nieco innym sensie za cyników uważa się tych,
którzy odrzucają istnienie obiektywnej prawdy i dobra i twierdzących, że każda opinia może zostać uznana za prawdziwą lub
fałszywą zależnie od okoliczności i gry interesów poszczególnych osób.

www.fajnologia-polska.blo.pl

Platon (gr. Πλάτων, Plátōn, 427-347 p.n.e.) powszechnie uznawany jest za jednego z najwybitniejszych filozofów starożytności. Był
twórcą systemu filozoficznego zwanego obecnie idealizmem platońskim. Zaciekle zwalczany przez jednych, broniony przez innych,
system Platona w ten czy inny sposób obecny jest stale w europejskiej tradycji filozoficznej. Uważa się, że to od Platona zaczyna się
właściwa filozofia europejska, rozumiana jako systematyczna nauka, a nie przypadkowe spekulacje.

Życie Platona

Platon ("barczysty", "o szerokich barkach")to przydomek nadany młodzieńcowi o imieniu Arystokles przez jego nauczyciela
gimnastyki. Pochodził ze znakomitego, ateńskiego rodu kupieckiego (matka miała wśród swoich przodków Solona). Otrzymał
staranne wykształcenie, które według zasad greckich polegało na kształtowaniu harmonii ducha i ciała, a więc obejmowało zarówno
naukę jak i rozwój fizyczny. Rodzina kształciła go na kupca – w tym celu Platon odbył kilka podróży do Azji Mniejszej i na Kretę. W
wieku 18 lat, w czasie jednej z podróży morskich został porwany przez piratów i sprzedany jako niewolnik. Na targu niewolników
rozpoznał go jednak jeden z krewnych i wykupił. Przygoda ta musiała silnie wpłynąć na psychikę Platona. Zgodnie z przekazem
zawartym w jego pismach, w wieku 20 lat spotkał Sokratesa i został jego najwierniejszym uczniem. Wyrok śmierci wydany na
Sokratesa za wypowiadanie niepopularnych poglądów zniechęcił Platona do demokratycznego systemu rządów.

Według pewnych opinii pierwszymi dziełami filozoficznymi Platona były dialogi Sokratesa ze sceptykiem Filonem. Do dziś jest
przedmiotem sporu, czy Platon wkładał w usta Sokratesa własne poglądy, czy też dialogi są faktyczną wykładnią poglądów Sokratesa.

W 387 p.n.e. założył sławną Akademię Ateńską. Miała ona wydać wykształconą klasę "filozofów-władców", zgodnie z poglądami
politycznymi Platona.

System Platona przechodził wielorakie zmiany, nigdy nie osiągnął stanu spójności i konsekwencji. Filozof sam zdawał sobie sprawę z
faktu, że rozum nie rozwiąże wszystkich zagadek bytu, w jednym z listów napisał bowiem:

O tym, na czym naprawdę mi zależy (...) nie ma i nie będzie żadnego mego pisma, bo nie jest to racjonalne, jak matematyka, i nie daje
się ująć w słowa. Ale gdy długo zmagałeś się z rzeczą, nagle zapala się w duszy jakby światło. Kto nie jest wewnętrznie zrośnięty i
spokrewniony z tym, co moralne i piękne, ten (...) nigdy nie pozna prawdy o dobru i złu.

Filozofia Platona, zwłaszcza w postaci neoplatonizmu w ujęciu Plotyna i Porfiriusza została później zaadaptowana przez myśl
chrześcijańską. Nurt franciszkański tej myśli wciąż odwołuje się do tradycji platońskiej.

Uważa się, że cała filozofia Platona zawarta jest w dialogach. Według okresu powstawania dzieli się je tradycyjnie na trzy grupy:

•

Dialogi wczesne – zwane także sokratycznymi, gdyż główną postacią w nich występującą jest Sokrates, albo aporetycznymi
(gr.aporia oznacza trudność logiczną, niemożność rozwiązania problemu), gdyż Sokrates w trakcie dyskusji zbija
przekonania swoich oponentów, nie proponując w zamian konstruktywnych wniosków. Należą tutaj: Laches, Charmides,
Lyzis, Eutyfron, Protagoras, Gorgiasz, Ion, , Kriton, Hippiasz Mniejszy, Hippiasz Większy, Obrona Sokratesa, Menon,
Eutydem i Meneksenos.

•

Dialogi średnie – konstruktywne, w których przedstawiona jest teoria idei. Grupa ta obejmuje dialogi Menon, Fedon,
Fajdros, Uczta, Państwo. W dialogach tych również występuje postać Sokratesa, ale nie odgrywa już roli pierwszoplanowej,
a ogranicza się do przekazywania platońskiej nauki o ideach.

•

Dialogi późne, albo krytyczne, w których Platon zdaje się wycofywać z teorii idei dostrzegając tkwiące w nich aporie. Do
grupy tej zaliczamy dialogi: Parmenides, Sofista, Polityk, Fileb, Timajos, Kritiasz i Prawa. Prawa są jedynym dialogiem, w
którym nie występuje postać ukochanego mistrza Platona.

Filozofia Platona

Ontologia

System Platona był próbą rozstrzygnięcia dylematu jaki dręczył filozofów przedplatońskich. Dylemat ten wynikał z rozważań nad
znaczeniem pojęcia bytu. Grecy mieli tradycję rozumienia bytu w kategoriach absolutnych, tzn. przyjmowali od czasu Parmenidesa,
że coś, co naprawdę "jest" powinno być zawsze i powinno być niezmienne. Jak ujął to Parmenides Byt jest, a niebytu nie ma, czyli coś
co jest naprawdę, musi istnieć wiecznie i musi być niezmienne, bo inaczej jest tylko jakimś "pseudobytem", który jest stale zagrożony
zmianą lub zniknięciem. Ten pogląd stał w sprzeczności z rzeczywistością obserwowaną zmysłami, która jest pełna zmian i
niestabilności.

Podstawą systemu Platona było przyjęcie, że prawdziwy wieczny byt to idee, a rzeczywistość materialna jest jedynie odbiciem
wiecznotrwałych, niezmiennych idei. Zdaniem Platona, relacja między światem idei a światem rzeczywistym jest podobna do relacji
prawdziwych przedmiotów i ich odbić w mętnym świetle. Wymagało to przyjęcia istnienia swoistego mechanizmu "emanacji" idei w

www.fajnologia-polska.blo.pl

przedmioty materialne. Mechanizm ten jest - zdaniem Platona - niedoskonały; na drodze od idei do przedmiotów materialnych
następuje wiele przekłamań, podobnie jak to jest z odbiciem przedmiotów w migotliwym świetle świecy. Wyjaśnia to
niekompletność, zmienność i niedoskonałość świata materialnego.

Świat idei Platon wyobrażał sobie niemal "namacalnie". Świat ten składał się z nieskończonej liczby idealnych i doskonałych
obiektów, takich jak np. bryły platońskie, które są bardziej "realne" i "rzeczywiste" od przedmiotów materialnych. Obiekty te są
"wieczne", co znaczy, że nie były nigdy stworzone, ani nie mogą ulec zniszczeniu. Idee tworzą hierarchię - najwyższą ideą jest idea
dobra, obdarzająca inne idee bytem i poznawalnością.

Dusza i Demiurg - Budowniczy Świata

Oba światy - świat idei i świat materialny są według Platona odseparowane i nawzajem się nie przenikają. Jedynymi odstępstwami od
tej reguły jest ludzka dusza i Demiurg - boski budowniczy świata.

Według Platona ludzi od reszty świata materialnego odróżnia to, że mają duszę, która pochodzi wprost ze świata idei. Podobnie jak
inne idee jest więc ona wieczna, niestworzona i niezniszczalna. Dusza, należąc do świata idei może poznawać idee. Inną cechą duszy
jest zdolność do poruszania się samej z siebie. Z ideą nieśmiertelności duszy wiąże się idea jej preegzystencji: istniała ona przed
narodzeniem i została uwięziona w ciele, które jest jej grobem. Jej celem jest zatem odrzucenie ciała przez śmierć i powrót do świata
idei. Platon dzielił duszę na trzy części: na boski rozum oraz należące częściowo do świata postrzeżeń szlachetniejsza popędliwość i
niższa pożądliwość.

Świat materialny jest bezrozumny, ale zdaniem Platona w przyrodzie istnieje harmonia i ład. Jest to zrozumiałe jedynie, gdy
przyjmiemy celowość świata, a zatem jego stworzenie. Istotą, która zbudowała świat materialny jest właśnie Demiurg. Z jednej strony
wzorował się on na ideach, co powoduje pewne zbliżanie się rzeczy materialnych do doskonałości. Z drugiej strony zbudował świat z
odwiecznie istniejącej materii, czy też bezrozumnego tworzywa (dechomenon) co powoduje, że odbicie idei jest niedoskonałe.

Teoria poznania - metoda dialektyczna

Z koncepcji istnienia świata idei i rozumienia duszy wynikała platońska teoria poznania. Zdaniem Platona dusze posiadały doskonałą
wiedzę o świecie idei, w nim preegzystując, ale na drodze ze świata idei do ciała człowieka tę wiedzę traciły. Zapominanie to jednak
nie było zupełne i człowiek ma możliwość przypomnieć sobie znane niegdyś idee. Uczenie się jest więc w istocie nie poznawaniem
nowych rzeczy, lecz "przypominaniem" (anamnezą) świata idei. Tęsknotę wobec świata idei, będącą motorem poznania
rozumowego Platon nazywa Erosem. Aby dusza nie zbłądziła, proces uczenia musi być właściwie przeprowadzony. Nauczanie
umiejętności praktycznych jest tylko pomocą w radzeniu sobie w świecie materialnym. Dużo istotniejsze dla Platona jest studiowanie
"samego siebie" w poszukiwaniu pamięci o prawdziwych ideach. Pomocny w tym miał być system edukacji oparty na dialektyce.
Polegał on na dochodzeniu do prawdy poprzez dialog ucznia z nauczycielem, analizę i syntezę pojęć, tworzenie tez i antytez, ich
przyjmowanie lub odrzucanie.

Etyka i Teoria Państwa

Dobro jest w tym systemie pamięcią o świecie idei, w którym panują "idealne" stosunki, a zło jest brakiem tej pamięci. Zło wynika
więc z niewiedzy; pogląd ten wywodzi się od Sokratesa i zwany jest intelektualizmem etycznym. Dążenie do dobra zostanie po
śmierci wynagrodzone poprzez powrót duszy do świata idei, podczas gdy dusze nierozumne zostaną ukarane ponowną utratą życia i
wcieleniem.

Ta koncepcja etyczna została uzupełniona przez nawiązującą do podziału duszy na trzy części teorię cnoty. Każdej części duszy
odpowiada właściwe jej dobro. Zadaniem części rozumnej jest osiągnięcie mądrości, zadaniem niższych części jest
podporządkowanie się rozumowi: popędliwość osiąga to poprzez męstwo (stałość), a pożądliwość poprzez umiarkowanie
(panowanie nad sobą). Harmonię między częściami duszy gwarantuje cnota sprawiedliwości. Koncepcja ta została przyjęta przez
chrześcijaństwo pod nazwą czterech cnót kardynalnych.

Idealne państwo polega na podziale zadań i tak jak trzem częściom duszy odpowiadają trzy cnoty, tak samo powinny odpowiadać im
trzy stany społeczeństwa: stan uczonych (władców-filozofów) dbających o rozumne kierowanie państwem i umożliwiających
prowadzenie przez pozostałych obywateli rozumnego i cnotliwego życia; stan strażników (wojskowych) dbających o wewnętrzne i
zewnętrzne bezpieczeństwo państwa oraz stan żywicieli, zapewniających zaopatrzenie wspólnoty w potrzebne dobra materialne.

Skoro dobro jest tożsame z wiedzą, to podstawę państwowości stanowi wychowanie. Najzdolniejsi powinni kontynuować edukację
przechodząc kolejne szczeble "wtajemniczenia" odpowiadające kolejnym etapom przypominania sobie świata idei. Stan filozofów
powinien być produktem kształcenia oraz starannego doboru. Nauka ta obejmować winna 10. letnie studia w zakresie matematyki,

www.fajnologia-polska.blo.pl

astronomii i teorii harmonii (muzyki), 5. letnie studia dialektyki oraz 15. letni okres praktycznej działalności politycznej. Dwa wyższe
stany powinny całkowicie poświęcić się dobru wspólnoty, wyrzec egoizmu i własności prywatnej (także kobiet i dzieci).

Platon przeprowadzał krytykę istniejących ustrojów państwowych. Jego zdaniem rządy najlepszych (arystokracja) wyradza się w
rządy najdzielniejszych (timokrację), następnie w rządy bogatych (oligarchię), zmienionego w wyniku przewrotu przez demokrację,
torującą drogę rządom jednostki (tyranii). Sam Platon bezskutecznie próbował wcielić w życie swoje idee na Sycylii. Następnie jego
idee państwa stanowego stały się podstawą koncepcji średniowiecznych, w których filozofów zastąpili duchowni, a strażników -
rycerze. Późniejsza krytyka uznawała Platona za prekursora totalitaryzmu ze względu na postulowaną całkowitą reglamentację
wszystkich aspektów życia.

Niepisana nauka Platona

W dialogu Fajdros Platon przytacza mit o królu Egiptu Tamuzie i bogu Teucie – Tenut zachwala wynalazek pisma (wszystkie cytaty w
tłum. Witwickiego):

Królu, ta nauka uczyni Egipcjan mądrzejszymi i sprawniejszymi w pamiętaniu; wynalazek ten jest lekarstwem na pamięć i mądrość.
(LIX 274 E)

Na to Tamuz:

Ten wynalazek niepamięć w duszach ludzkich posieje, bo człowiek, który się tego wyuczy przestanie ćwiczyć pamięć... Więc to nie jest
lekarstwo na pamięć, tylko środek na przypominanie sobie... Uczniom swoim dasz tylko pozór mądrości, a nie mądrość prawdziwą.
Posiędą bowiem wielkie oczytanie bez nauki i będzie się im zdawało, że wiele umieją, a po większej części nie będą umieli nic i tylko
obcować z nimi będzie trudno; to będą mędrcy z pozoru, a nie ludzie mądrzy naprawdę. (LIX 275 B)

Dalej Platon wkłada w usta Sokratesa słowa:

Coś strasznie dziwnego ma do siebie pismo, Fajdrosie. (...) Zdaje ci się nieraz, że on (słowa pisane) myślą i mówią. A jeśli ich
zapytasz o coś z tego, o czym mowa (...) one wciąż tylko jedno wskazują; zawsze jedno i to samo. (LX E)

I jeszcze:

A cóż ten, który posiada wiedzę o tym, co sprawiedliwe i piękne i dobre (...) i on nie będzie serio pisał tych rzeczy na płynącej wodzie,
nie będzie piórem i atramentem siał słów, które za sobą słowa przemówić nie potrafią i prawdy nauczyć, jak należy. (LXI C)

Te krótkie ustępy nasunęły niektórym komentatorom Platona myśl, że prawdziwa jego nauka nie została nigdy spisana – są to tak
zwane ἄγραφα δόγµατα, nauki niespisane – i należy ją dopiero zrekonstruować. Same Dialogi zaś byłyby w tej interpretacji jedynie
zbiorem pewnych tez, służących przypominaniu sobie przez uczniów nauki niespisanej.

Badacze ci skupieni są w tak zwanej szkole tybińskiej, założonej przez Hansa Krämera i działającej na uniwersytecie w Tybindze.
Obecnie głównymi jej przedstawicielami są Thomas Aleksander Szlezák i Giovanni Reale. Część głoszonych przez nich tez jest
obecnie rozważana coraz poważniej również przez oponentów idących drogą klasycznych interpretacji.

Platon a matematyka

Działalność Platona odcisnęła także piętno na koncepcji uprawiania geometrii jak w jego czasach zwano matematykę. Wobec kryzysu
pojęciowego wywołanego niewspółmiernością przekątnej i boku kwadratu ( porównaj pitagorejczycy) Platon wprowadził do
matematyki, z powodów estetycznych, ścisły kanon metodologiczny. W myśl jego doktryny dozwolone konstrukcje geometryczne
mogły być prowadzone tylko przy użyciu cyrkla i linijki, co uzasadniał tym, że jedynie linia prosta i okrąg mogą ślizgać się samo po
sobie. Do dziś taki rodzaj konstrukcji nosi nazwę konstrukcji platońskich. W rozważaniach bardziej abstrakcyjnej natury Platon i
platoniści zwalczali wszelkie użycie nieskończoności aktualnej dopuszczając jedynie nieskończoność potencjalną. Najlepiej ów
wpływ Platona widać u Euklidesa który właśnie z tego powodu wyrażał swoje słynne aksjomaty w Elementach w nieco sztuczny
sposób.

www.fajnologia-polska.blo.pl

Arystoteles

był pierwszym filozofem w historii, który wyszedł najpierw od

teorii poznania

i

logiki

, a dopiero później przeszedł do

teorii bytu.

Zerwanie z Platonem i koncepcja niezapisanego umysłu

Platon i Arystoteles - fragment fresku Szkoła ateńska

Rafaela Santi

Osobiste doświadczenia z nauczaniem i leczeniem małych dzieci przekonały Arystotelesa, że wbrew temu co twierdził Platon, ludzie
nie posiadają ukrytej pamięci idealnego świata, lecz cała ich wiedza pochodzi z doczesnego doświadczenia. Dla Arystotelesa teoria
odkrywania owej ukrytej pamięci przez dyskursy

dialektyczne

była nieprawdziwa, a na poparcie swego stanowiska przywoływał fakt,

że wprawny

sofista

potrafi przekonać niedoświadczonego ucznia niemal do wszystkiego.

Arystoteles stwierdził, że dużo rozsądniejsze jest przyjęcie, że ludzie rodzą się z niezapisanym umysłem, który zapełnia się myślami
na skutek codziennych doświadczeń życiowych. Myśli jednak żyją później własnym życiem i część ludzkich rozumowań ulega
rozmaitym wypaczeniom i dziwactwom.

Przyjmując to założenie Arystoteles doszedł do wniosku, że aby uporządkować ludzkie myśli i wykazać które z nich są adekwatne do
rzeczywistości, a które nie, należy stworzyć naukę o samym myśleniu jako takim. Naukę tę nazwał logiką.

Logika

Zdaniem Arystotelesa celem nauki jest wyprowadzenie (apodeixis) stanu faktycznego z jego przyczyn. Ten proces ma dwie możliwe
formy: wnioskowanie o szczególnych przypadkach ze znanej ogólnej reguły (dedukcja) i wnioskowanie o ogólnej regule ze znanych
poszczególnych przypadków (indukcja). Poprawności wnioskowania miała natomiast służyć

logika

jako metoda porządkowania

myślenia według jego formy, a nie treści (

logika formalna

). Arystoteles stworzył zupełny system tak zwanej teorii

sylogizmu

, która

obecnie stanowi część

klasycznego rachunku predykatów

. Sam Arystoteles na oznaczenie tego, co dziś zwiemy logiką używał terminu

analityka, rezerwując nazwę logika dla dialektyki, czyli sztuki prowadzenia dyskusji.

Pojęcia i kategorie

Atomem logiki Arystotelesowskiej jest

pojęcie

, które odpowiada istniejącej w świecie rzeczywistym

kategorii

(rodzajowi). Pojęcie

wprowadza definicja (horismos) wskazująca nadrzędny rodzaj oraz różnicę gatunkową. Np. w definicji człowieka jako "istoty
rozumnej" – "istota" jest nazwą nadrzędnej kategorii, a "rozumna" określa właściwość, która wyróżnia człowieka spośród innych istot.

Sądy i wnioskowanie

Pojęcia są powiązane w zdania, czyli sądy, którym można przypisać prawdziwość lub fałsz. Sąd nie może być zarazem prawdziwy i
fałszywy (

zasada sprzeczności

). Arystoteles przedstawił reguły wnioskowania, jako związku między różnymi sądami, a szczególnie

teorię

sylogizmów

– związku dwóch zdań z trzecim.

Dowodzenie

www.fajnologia-polska.blo.pl

Arystoteles rozgraniczył oparte na wnioskowaniu logicznym z przyjętych założeń rozumowaniu

dedukcyjnym

oraz na

wnioskowaniu z obserwowanych danych rozumowaniu

indukcyjnym

. Arystoteles sformułował cztery podstawowe zasady

poprawnego formułowania i dowodzenia

twierdzeń

.

Zasady "naukowego myślenia"

1.

wychodzeniu z jak najmniejszej ilości założeń pierwotnych (nazwane później

brzytwą Ockhama

), które znajduje się poprzez

myślenie indukcyjne,

2.

tworzeniu w oparciu o te założenia ścisłej teorii posługując się myśleniem dedukcyjnym,

3.

ostateczną weryfikację teorii poprzez konfrontację wniosków z niej wynikających z faktami.

Metafizyka

Forma i materia

Arystoteles odrzucił

platoński

dualizm rzeczy

materialnych

i idei. Uważał on, że idee "nie przyczyniają się też w żaden sposób do

poznawania innych rzeczy [...] ani do wyjaśniania ich istnienia, bo nie znajdują się w poszczególnych rzeczach, które w nich
uczestniczą [...]". Jego zdaniem istota rzeczy (substancja, ousia) zawiera się w niej samej.

W miejsce dualizmu platońskiego powstał jednak inny: materii i formy. Forma była odpowiednikiem idei platońskiej, lecz nie jako
osobny, niezależny byt, a jako coś nadające kształt i postać materii – tworzywu. Relację między formą a materią można więc sobie
wyobrazić jak relację między naczyniem a wodą, albo gliną i palcami garncarza.

Formy w zasadzie nie mogą istnieć bez materii, a z drugiej strony sama materia bez form nie posiadałaby kształtu, koloru, ruchu i
innych cech; byłaby czystym

chaosem

. Tak więc znany nam z doświadczenia świat jest nierozerwalną kombinacją materii i idei-form.

Przyczynił się do rozwoju teorii atomistycznej twierdząc, że cała materia składa się z tych samych ciągłych substancji pierwotnych.

Hierarchia bytów

Koncepcja ta dobrze pasowała do

ontologicznego

wytłumaczenia zjawiska występowania hierarchiczności bytów. Hierarchiczność

taką zauważał Arystoteles zwłaszcza w świecie ożywionym, gdzie istnieje ciąg stworzeń od najprostszych do najbardziej złożonych.
Arystoteles tłumaczył tę hierarchię stopniem udziału formy i materii w danym jednostkowym bycie. Czym w danym bycie jest więcej
formy (jest ona bardziej złożona) a mniej materii, tym zajmuje ona wyższe miejsce w hierarchii. I tak: byty nieożywione takie jak np.
kamień zawierają w sobie bardzo dużo materii i mają przy tym bardzo prostą i nieruchomą formę. Rośliny mają bardziej złożoną
formę, która podlega powolnym zmianom. Zwierzęta mają jeszcze bardziej złożoną formę, która daje im możliwość ruchu i
reagowania na zmiany. Wreszcie ludzie posiadają bardzo złożoną formę zwaną

duszą

, która posiada unikalną cechę bycia świadomym

o samej sobie.

Z połączenia tych ontologicznych założeń powstała teoria czterech przyczyn, jakie muszą być spełnione do zaistnienia danej rzeczy:

•

przyczyna materialna (causa materialis) – rzecz powstaje z materii;

•

przyczyna formalna (causa formalis) – powstaje przez ukształtowanie materii przez formy;

•

przyczyna sprawcza (causa efficiens) – powstanie rzeczy musi być określone przez czynnik działający uprzednio;

•

przyczyna celowa (causa finalis) – powstanie rzeczy musi służyć pewnemu celowi.

Arystoteles rozważając pierwszą przyczynę (sprawczą) ruchu postulował istnienie ducha, który poruszałby światem, tak jak dusza
porusza ciałem. Jako ostateczne źródło ruchu byłby nieruchomy (nieruchomu poruszyciel). Duch ten został utożsamiony z

Bogiem

,

ale w odróżnieniu od istot znanych z wierzeń religijnych nie jest on czynnikiem aktywnym – nie ingeruje w dzieje świata. Jego
zdolność poruszania wynika raczej z tego, że rzeczy kierowane tęsknotą dążą do niego jako do czystej formy.

Koncepcja

teleologiczna

, że każdy rozwój dokonuje się stosownie do założonego celu była istotnym elementem arystotelesowskiej

fizyki i biologii.

Psychologia

Istota duszy

www.fajnologia-polska.blo.pl

Dusza stanowi w systemie Arystotelesa formę życia organicznego. Dusza ludzka (rozum, nous) stała się najdoskonalszą z form;
jedyną, która posiadła zdolność rozumienia świata zewnętrznego i świadomość samej siebie. Jako najdoskonalsza jest też najbliższa
połączenia się z Bogiem. Dusza jest jednak tylko formą

materii

, nierozerwalnie z nią związana. Dusza i ciało człowieka tworzą więc

swoistą całość, a nie dwa oddzielne

byty

.

Składniki duszy ludzkiej

Arystoteles wyróżniał trzy części duszy, odpowiadające różnym

poziomom organizacji życia

:

•

dusza wegetatywna wiąże się z

odżywianiem

i rośnięciem; stanowi formę roślin, zwierząt i ludzi;

•

dusza zmysłowa czyni zdolnym do

postrzegania

i poruszania się; stanowi formę u zwierząt i ludzi;

•

rozum występujący wyłącznie u ludzi, który z kolei dzieli się na

o

rozum bierny,

receptywny

o

rozum czynny, który, nie będąc powiązany z ciałem (stanowiąc czystą formę), jest

nieśmiertelny

.

Etyka

Dobro jako wartość indywidualna a nie absolutna

Etyka

Arystotelesa wynikała w dużym stopniu z jego

teorii bytu

, ale także była wypracowana na drodze praktycznych obserwacji.

Rozumiał on dobro i cnotę jako dążenie do doskonalenia swojej formy, czyli duszy. Gdy dusza osiągnie

optymalną

, przeznaczoną dla

danej jednostki postać, to wtedy jednostka ta osiągnie trwałe szczęście i cnotę.

Dusze ludzkie są niepowtarzalne, dlatego to, co jest dobre dla jednego człowieka, niekoniecznie musi być dobre dla drugiego. Dobro
zatem jest pojęciem

subiektywnym

i zależy od mnóstwa różnych czynników. Próba uszczęśliwiania wszystkich poprzez tworzenie

idealnego państwa

jest więc mrzonką, która w istocie może tylko wszystkich unieszczęśliwić (było to sprzeczne z poglądami

Platona

).

Nakazy moralne i żądze

Arystoteles nie zgadzał się też ze zrównywaniem dobra z wiedzą o

ideach

. Jego osobiste doświadczenia z

Akademii Platońskiej

przekonały go, że nawet najmądrzejsi filozofowie nie są wolni od zwykłych ludzkich namiętności, a nawet zdarza się, że podlegają im
silniej. Zgodnie ze swoją teorią duszy, Arystoteles twierdził, że każdy człowiek trwa w naturalnym konflikcie żądz cielesnych i
racjonalnej ocenie sytuacji dostarczanej mu przez rozumną część jego duszy. Z tego powodu cnota to stały proces przezwyciężania i
kontrolowania żądz wymagający stałego wysiłku a nie coś co na trwałe można posiąść przez proste nabywanie wiedzy. Moralność to
zatem podążanie za nakazami rozumu, które mogą być albo wpojone przez wychowanie albo uzyskane na skutek własnych
przemyśleń, co dla samej moralności jako takiej ma drugorzędne znaczenie. Stąd człowiek mądry, ale o słabej woli bywa często mniej
cnotliwy od człowieka niewykształconego ale o silnej woli.

Cnoty

Arystoteles dokonał rozróżnienia cnót na: cnoty dianoetyczne (intelektualne), które są skutkiem doświadczenia oraz cnoty etyczne
(moralne), które są skutkiem przyzwyczajenia.

Z cnót intelektualnych najważniejsze są dwie: rozsądek (phronesis) i mądrość (sophia). Rozsądek dotyczy ludzkich spraw, dba o
zapewnienie człowiekowi zarówno dóbr duchowych jak i cielesnych. Przedmiotem i polem działania rozsądku są rzeczy zmienne i
przemijające. Mądrość jest najwyższą z rodzajów wiedzy. Zajmuje się bytami wiecznymi i niezmiennymi.

Cnoty etyczne mieszczą się w tzw. "złotym środku", między dwiema wadami (nadmiarem i niedostatkiem).Np. odwaga mieści sie
między zuchwalstwem i tchórzostwem. Żadna z cnót nie jest wrodzona, z natury jesteśmy tylko zdolni do ich nabywania, a rozwijamy
je dzięki przyzwyczajeniu. Z cnót etycznych najwyższa jest sprawiedliwość, którą dzielił na rozdzielającą (słuszny podział dóbr) i
wyrównującą (kompensację krzywd); podstawą jednak jest konstytuującą wspólnotę ludzką przyjaźń. Postawa moralna (hexis)
powstaje zatem nie w wyniku samego rozumienia, ale praktyki życia i moralności otoczenia. Nie bez znaczenia jest ćwiczenie,
przyzwyczajenie i uczenie się.

Teoria "złotego środka"

www.fajnologia-polska.blo.pl

Arystoteles uważał, że zbyt skrajne czy rygorystyczne podejście do moralności oraz całkowite ignorowanie żądz cielesnych ma
zwykle fatalne rezultaty, gdyż żądze te są sposobem, w jaki ciało komunikuje silnie zależnej od niego duszy swoje potrzeby.

W swoim postępowaniu człowiek powinien kierować się "złotym środkiem", który jest określany przez jego rozum, gdyż jest to droga
do osiągnięcia szczęścia, najwyższego dobra, które jest naszym celem ostatecznym.

Wynika z tego, iż człowiek powinien podążać drogą "złotego środka" – nie ignorować żądz, ale też nie może się im
podporządkowywać, nie może im ulegać. Jego działanie ma być umiarkowane, ale ma jednocześnie przynosić mu przyjemność. Żądze
muszą zostać zaspokojone, ale w sposób umożliwiający harmonijny rozwój także rozumnej części duszy, która to powinna oprócz
nabywania wiedzy kultywować również umiejętności panowania nad żądzami, poprzez silną wolę, odwagę i rozsądek.

Wg Arystotelesa nie w każdym postępowaniu można odnaleźć "złoty środek", do takich czynów zalicza: cudzołóstwo, kradzież,
morderstwo- tutaj nie ma średniej miary, są to czyny niegodziwe!

Teoria państwa

Z etyki z kolei logicznie wynikała już teoria państwa Arystotelesa. W tej dziedzinie Arystoteles twierdził, że państwo jest naturalną
formą społeczeństwa ("człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie"). Tak samo jak każda forma państwo powinno być więc
dobrze dopasowane do społeczeństwa i warunków w którym żyje. Oznaczało to w praktyce, że różne formy państwa są dobre dla
różnych społeczeństw. Jedne społeczeństwa wymagają monarchii a inne dobrze funkcjonują w warunkach demokracji. Jednak
pierwotniejsza od państwa rodzina (wspólnota domowa), z połączenia których powstaje gmina, a dopiero z połączenia gmin –
państwo. Arystoteles opowiadał się wbrew Platonowi za poszanowaniem własności prywatnej, ale jednocześnie uważał za
usprawiedliwioną instytucję niewolnictwa.

Większość form rządzenia powstaje zwykle na drodze historycznego rozwoju i te naturalne formy są zwykle najlepsze dla danego
społeczeństwa. Podobnie najlepiej przystosowanymi do rządzenia ludźmi są ci, którzy w naturalny sposób znaleźli się na
stanowiskach (przez wolę wyborców albo z urodzenia) a nie filozofowie-teoretycy. To czy dane państwo jest dobrze czy źle rządzone
zależy często nie od formy rządów lecz od jakości przymiotów ludzi u władzy.

Zadaniem filozofa jest więc tylko edukowanie i doradzanie rządzącym oraz proponowanie im dokonywania drobnych, powolnych
zmian w strukturze państwa. Dobra edukacja jest bardzo ważna dla osób rządzących, gdyż umożliwia im obiektywną ocenę sytuacji,
ale oprócz edukacji formalnej rządzące osoby muszą rozwijać cnoty "złotego środka", a więc silną wolę, odwagę i rozsądek. Cnoty te
są często ważniejsze dla rządzących od formalnej wiedzy, którą można na bieżąco uzyskiwać od doradców-filozofów. Sami
filozofowie są zwykle niezbyt dobrze przygotowanie do sprawowania władzy, gdyż całe życie koncentrują się na nabywaniu wiedzy i
dysputach, a nie na kultywowaniu cnót niezbędnych przy rządzeniu.

Myśl społeczna

Zdaniem Arystotelesa człowiek jest zwierzęciem politycznym (

zoon politikon

) – jest stworzony do życia w

państwie

. Życie społeczne

opiera się na najbardziej trwałej strukturze, jaką jest

małżeństwo

(więź pomiędzy kobietą a mężczyzną). Małżeństwo tworzy rodzinę,

która nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb, a zatem łączy się w kolonie rodzin (gminę wiejską), a następnie w

polis

(państwo),

które jest wspólnotą pełną,

samowystarczalną

. W ten sposób Arystoteles tworzy schemat genezy państwa:

www.fajnologia-polska.blo.pl