Po pó∏godzinnej jeêdzie na pó∏noc z Ko-
ny na najwi´kszej wyspie Hawajów z
obawà skr´ci∏am w Saddle Road. Na tej
drodze tylko jedna wypo˝yczalnia samo-
chodów – Harper’s Car and Truck – po-
zwala klientom korzystaç ze swych po-
jazdów bez dodatkowego ubezpieczenia
od odpowiedzialnoÊci cywilnej; spo-
dziewam si´ wi´c koszmarnej jazdy w
kurzu i po wybojach. Przecinajàca górnà
cz´Êç wyspy Saddle Road ma jednak na-
wierzchni´ utwardzonà i g∏adkà. Na d∏u-
goÊci 80 km jest po prostu wàska i nie-
oÊwietlona; nie ma te˝ przy niej stacji
benzynowych ani sklepów. Mimo ˝e bie-
gnie w niewielkiej odleg∏oÊci od dwóch
du˝ych i kilku mniejszych miast, robi
wra˝enie odci´tej od Êwiata.

Wra˝enie to umacnia si´ na 45 kilo-

metrze, po zjeêdzie w bocznà drog´ pro-
wadzàcà do miejsca, z którego mo˝na
wyjrzeç poza nasz Êwiat. To w∏aÊnie tu-
taj przybywa rokrocznie ponad 100 tys.

osób, by ujrzeç Mauna Kea – wygas∏y
dawno temu wulkan i Êwi´tà gór´ Ha-
wajczyków. Pracujàcy na jego szczycie
astronomowie majà do dyspozycji naj-
wi´kszy na Êwiecie zestaw teleskopów.
Pos∏ugujàc si´ nimi, dà˝à do lepszego
poznania budowy i ewolucji Wszech-
Êwiata oraz tajników procesu, który do-
prowadzi∏ do jego powstania.

Mauna Kea (co w j´zyku tubylców

znaczy Bia∏a Góra) jest idealnym miej-
scem do badania kosmosu. Poniewa˝
zst´pujàcy pràd powietrza spycha chmu-
ry do ni˝szych warstw atmosfery, na jej
szczycie niebo jest nadzwyczajnie czy-
ste. Na wysokoÊci 4200 m n.p.m. mamy
pod sobà 40% atmosfery ziemskiej oraz
warstw´ chmur, która odgradza nas od

przesyconego parà wodnà powietrza oce-
anicznego. Dzi´ki temu nie ma tu wil-
goci, py∏u ani smogu. Z uwagi na te za-
lety i na fakt, ˝e od 4500 lat Mauna Kea
jest nieczynny (tzw. goràcy punkt p∏asz-
cza Ziemi „o˝ywia” teraz odleg∏y stàd o
48 km na po∏udnie wulkan Mauna Loa
oraz le˝àcy jeszcze dalej na po∏udnie
wulkan podmorski), astronomowie ju˝
od dawna zamierzali si´ tu sprowadziç.
Budow´ pierwszego teleskopu rozpocz´-
li pod koniec lat szeÊçdziesiàtych, a dziÊ
mogà ju˝ korzystaç z 13 teleskopów ró˝-
nych typów, wÊród których znajdujà si´
s∏ynne olbrzymy Keck I i Keck II.

Przed jazdà na szczyt wulkanu, na któ-

rym mo˝na z bliska obejrzeç ca∏e to po-
t´˝ne instrumentarium, turyÊci muszà

Gwiazdy na wygas∏ym wulkanie

PODRÓ˚E Z NAUKÑ W TLE

RICHARD J. W

A

INSCOA

T

88

ÂWIAT NAUKI WRZESIE¡ 2004

NAJWI¢KSZE NA ÂWIECIE OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE ZNAJDUJE SI¢ NA NAJWY˚SZYM SZCZYCIE HAWAJÓW.

WIDOKI STAMTÑD SÑ NIEZAPOMNIANE. MARGUERITE HOLLOWAY

CANADA-FRANCE-HAWAII TELESCOPE

zosta∏ zbudowany w 1979 roku. Widoczna na zdj´ciu

galeryjka jest zamkni´ta dla zwiedzajàcych, ale podobne widoki mo˝na podziwiaç z dost´pnej
dla wszystkich galeryjki przy 2.2-metrowym teleskopie Uniwersytetu Hawajskiego. Ostatnio
za pomocà obu tych przyrzàdów odkryto m.in. liczne ksi´˝yce Jowisza.

przyzwyczaiç si´ do wysokoÊci. Aklima-
tyzacja odbywa si´ na wysokoÊci 3000 m
w oÊrodku informacyjnym dla zwiedza-
jàcych, który znajduje si´ na terenie Mi´-
dzynarodowego Centrum Astronomicz-
nego im. Onizuki, nazwanego tak na czeÊç
pochodzàcego z Hawajów cz∏onka za∏ogi
Challengera, Ellisona S. Onizuki. Zorga-
nizowane wycieczki na szczyt wyruszajà
stàd tylko w soboty i w niedziele o godz.
13:00, ale na miejscu mo˝na codziennie
wziàç udzia∏ w pokazach nieba, które za-
czynajà si´ od 18:00 (szczegó∏owe infor-
macje: www.ifa.hawaii.edu/mko). W dzi-
siejszà niedziel´, po obejrzeniu filmu
opowiadajàcego o historii obserwatorium
i prowadzonych aktualnie na Mauna Kea
badaniach naukowych, zwiedzajàcy w
liczbie oko∏o 25 osób wdrapujà si´ do
swych samochodów terenowych, by d∏u-
gà, kr´tà i nieutwardzonà drogà dotrzeç
na wierzcho∏ek wulkanu. Nap´d na czte-
ry ko∏a, który zapewnia dobrà przyczep-
noÊç do drogi i zmniejsza ryzyko prze-
grzania hamulców, jest obowiàzkowy.
Poniewa˝ na tej wysokoÊci silniki sà ma-
∏o wydajne, zaleca si´ nape∏niç bak tu˝
przed wjazdem na Saddle Road.

Pierwszym przystankiem na bràzo-

wym pustkowiu smaganej wiatrem gó-
ry jest Keck I, jeden z dwóch bliênia-
czych teleskopów sk∏adajàcych si´ na
Obserwatorium W. M. Kecka. JeÊli ktoÊ
ma wolny czas poza weekendem, mo˝e
zwiedzaç galeri´ informacyjnà i dost´p-
nà dla turystów cz´Êç Obserwatorium
Kecka od poniedzia∏ku do piàtku w go-
dzinach od 10:00 do 16:00 (szczegó∏owe
informacje: www2.keck.hawaii.edu).

Kecki to najwi´ksze na Êwiecie tele-
skopy pracujàce w zakresie optycznym
i w podczerwieni: ka˝dy z nich wa˝y
300 ton i ma osiem pi´ter wysokoÊci.
Astronomowie wykorzystujà je do bada-
nia pierwszych gwiazd, które powsta-
wa∏y w pradawnych ob∏okach gazu kil-
kaset milionów lat po Wielkim Wybuchu,
czyli oko∏o 13 mld lat temu. Za ich po-
mocà odkryto te˝ kilkadziesiàt planet,
które krà˝à wokó∏ gwiazd innych ni˝
S∏oƒce. Ca∏kiem niedawno przy u˝y-
ciu teleskopu Keck II wykryto metan w
atmosferze Marsa. Gaz ten mo˝e byç
Êladem aktywnoÊci wulkanicznej Czer-
wonej Planety lub pamiàtkà po jej zde-
rzeniu z kometà. Jak sugerujà niektórzy,
móg∏ te˝ zostaç wytworzony przez mar-
sjaƒskie bakterie.

Na wierzcho∏ku jest zimno, wydaje mi

si´ jednak, ˝e w kopule teleskopu jest
jeszcze zimniej. Nasz przewodnik wy-
jaÊnia, ˝e aparatur´ Kecka utrzymuje si´
w temperaturze bliskiej 0ºC, aby zmi-
nimalizowaç termiczne odkszta∏cenia
metalowej konstrukcji teleskopu i jego
10-metrowego zwierciad∏a. Miesi´cznie
kosztuje to 35 tys. dolarów.

W nast´pnej kolejnoÊci zwiedzamy

2.2-metrowy teleskop Uniwersytetu Ha-
wajskiego. W ostatnich latach za jego
pomocà (i kilku innych teleskopów na
Mauna Kea) odkryto kilkadziesiàt sate-
litów Jowisza. Dzi´ki temu znamy ju˝
63 ksi´˝yce tej planety. Równie˝ jemu
zawdzi´czamy odkrycie w lutym bie˝à-
cego roku pobliskiej – odleg∏ej jedynie o
33 lata Êwietlne – czerwonej, kar∏owa-
tej gwiazdy, przy której powstajà plane-

ty. Astronomowie majà nadziej´, ˝e dal-
sze badania tego obiektu, nazwanego AU
Mic, pozwolà im lepiej zrozumieç proce-
sy planetotwórcze. Stojàc na zewn´trz-
nej galeryjce, spoglàdamy w dó∏ na bia-
∏e, baƒkowate kopu∏y teleskopów Kecka
i na rozpoÊcierajàce si´ pod nimi morze
chmur. 2.2-metrowy teleskop Uniwersy-
tetu Hawajskiego jest jedynym oprócz
nich udost´pnionym do zwiedzania na
Mauna Kea, a zarazem najwy˝ej po∏o-
˝onym. Wy˝ej znajduje si´ ju˝ tylko
Kosmiczny Teleskop Hubble’a.

Chocia˝ zwiedzajàcy nie mogà wejÊç

do pozosta∏ych kopu∏ ani przyjrzeç si´
z bliska pracy astronomów, to i tak
wra˝enia sà niezwyk∏e. Na tle wspania-
∏ych bia∏ych konstrukcji cz∏owiek czuje
si´ kar∏em, a wobec monumentalnego
przedmiotu badaƒ astronomów – po pro-
stu py∏kiem. Wielu spoÊród odwiedzajà-
cych to mi∏oÊnicy astronomii, którzy sp´-
dzajà ka˝de wakacje na obserwowaniu
gwiazd i odwiedzaniu obserwatoriów.
„Obserwatorium Mauna Kea jest bez
wàtpienia najlepsze” – wzdycha jeden z
nich, gdy wracamy do samochodów.

Wycieczka koƒczy si´ póênym popo∏ud-

niem; powietrze staje si´ coraz ch∏odniej-
sze. Samochody formujà luêny konwój
i mozolnie spe∏zajà z góry. Gdy s∏oƒce za-
chodzi, jestem ju˝ na Saddle Road. Âwia-
t∏o chwyta drobne kwiatki, które gorejà
przy szosie jak ma∏e latarnie. Na tle czar-
nych pól lawowych jarzà si´ k´pki bia∏ej
trawy. Stok góry wyglàda jak farbowana
blondynka, u której pojawiajà si´ odro-
sty. Gdzie nie spojrzeç, z ciemnoÊci wyp∏y-
wa promieƒ Êwiat∏a.

n

RICHARD J. W

A

INSCOA

T (

z lewej

); SCOTT KARDEL

P

alomar Obser

vator

y

(z prawej

)

WRZESIE¡ 2004 ÂWIAT NAUKI

89

KECK I i KECK II

to jedne z najbardziej znanych teleskopów na Mauna Kea (z lewej). Wielu wa˝nych odkryç dokonano przy u˝yciu spektrografu

HIRES (z prawej; bia∏a „skrzynka” na platformie z lewej strony teleskopu). Dzi´ki temu pot´˝nemu instrumentowi astronomowie odkryli ponad
po∏ow´ ze 122 znanych obecnie planet pozas∏onecznych.