Wraz z upadkiem bloku sowieckiego skoƒ-
czy∏a si´ pewna epoka w dziejach Êwia-
ta. Jak okreÊliç porzàdek, który wy∏oni∏
si´ po niej? Francis Fukuyama mówi∏ o
koƒcu historii w tym sensie, ˝e dobieg∏y
kresu zarówno dyskusje nad idealnym
porzàdkiem spo∏ecznym, jak i testy ró˝-
nych systemów; odtàd ludzkoÊç b´dzie
si´ musia∏a zadowoliç tym, czego spró-
bowano dotàd. Samuel Huntington, hi-
storiozof i politolog z Harvard Univer-
sity, postawi∏ sobie ambitniejsze zadanie:
przedstawiç nowy model t∏umaczàcy za-
wi∏oÊci na scenie politycznej Êwiata. Na
rozwiàzanie wpad∏ doÊç przypadkowo, w
artykule „Zderzenie cywilizacji?”, który
opublikowa∏ w 1993 roku. Wtedy nie by∏
jeszcze ca∏kiem pewien swojej tezy; trzy
lata póêniej ukaza∏a si´ obszerna ksià˝-
ka ju˝ bez pytajnika w tytule.

Do roku 1989 obowiàzywa∏ podzia∏

Êwiata na dwa wielkie mocarstwa, sto-
jàce na czele bloków polityczno-militar-
nych, oraz tzw. Trzeci Âwiat, czyli kraje
nienale˝àce ani do jednej, ani do drugiej
strefy wp∏ywów. Wraz z pójÊciem w roz-

sypk´ jednego z g∏ównych cz∏onów mo-
del ten definitywnie odszed∏ do lamusa.
Zamiast niego Huntington proponuje mo-
del pi∏ki futbolowej zszytej z oÊmiu ka-
wa∏ków – centrów cywilizacyjnych Êwia-
ta. Zachód z∏o˝ony z Ameryki Pó∏nocnej,
Europy i Australii jest wprawdzie domi-
nujàcym, ale tylko jednym z nich, Rosja
(czy raczej strefa cywilizacji prawos∏aw-
nej) – drugim, a Chiny, Japonia, Indie,
kraje islamu, kraje afrykaƒskie i kraje la-
tynoskie tworzà pozosta∏e. Pomi´dzy ty-
mi cywilizacjami lawirujà paƒstwa i na-
rody, które majà k∏opot z okreÊleniem
swej to˝samoÊci, a zatem wch∏oni´cie
ich przez jeden z wymienionych kr´gów
jest tylko kwestià czasu. Widaç wi´c, jak
uproszczony by∏ model trójbiegunowy,
pozostawiajàcy na marginesie wi´kszoÊç
istotnych graczy politycznych.

Przez cywilizacj´ Huntington rozumie

nie tylko przeciwieƒstwo barbarzyƒstwa,
ale przede wszystkim wspólnot´ kulturo-
wà, która wyznaje podobne wartoÊci i
gotowa jest ich broniç. Owe wartoÊci sà
wyró˝nikiem to˝samoÊci kr´gu cywiliza-
cyjnego i z chwilà, kiedy znikajà, wspólno-
ta idzie w rozsypk´. Novum u Huntingto-
na jest podkreÊlenie znaczenia religii, które
w XX wieku, wbrew przewidywaniom,
nies∏ychanie wzros∏o. Katolicyzm, prawo-
s∏awie, buddyzm, islam, hinduizm, tao-
izm sta∏y si´ centralnymi wyró˝nikami
poszczególnych cywilizacji. Szczególnie

widaç to na przyk∏adzie krajów islam-
skich – dosz∏o do powstania paƒstw
wyznaniowych, a praktykowanie religii
przyj´∏o formy fundamentalistyczne. Oczy-
wiÊcie, nie wszystkie wyró˝nione przez
Huntingtona cywilizacje liczà si´ jedna-
kowo; oprócz Zachodu, który wcià˝ wodzi
rej na planecie, wi´cej do powiedzenia
chcà mieç muzu∏manie, a na swoje „wej-
Êcie smoka” czekajà cierpliwie Chiny. „Si-
∏a tych cywilizacji i ich pewnoÊç siebie w
odniesieniu do Zachodu wcià˝ rosnà, a
konflikty mi´dzy systemami wartoÊci i in-
teresami sà coraz cz´stsze i ostrzejsze”.
Ostatnim kandydatem Huntingtona na
przysz∏ego mocarza jest cywilizacja hindu-
istyczna. S∏abnie rola Rosji i Japonii, nie
liczà si´ Afrykanie, a Latynosi byç mo˝e
przy∏àczà si´ do Zachodu. Za kilkadzie-
siàt lat uk∏ad si∏ mi´dzy cywilizacjami mo-
˝e byç ca∏kiem inny.

„Cywilizacje to najwi´ksze plemiona,

w jakie ∏àczà si´ ludzie, a zderzenie cywi-
lizacji jest konfliktem plemiennym na ska-
l´ globalnà” – pisze Huntington. Âwiat jest
ciasny i przeludniony, poszczególne cywi-
lizacje graniczà ze sobà albo bezpoÊrednio,
albo poprzez strefy wp∏ywów. W efekcie
na rubie˝ach nieustannie dochodzi do
konfliktów, które Huntington nazywa
„wojnami kresowymi”. Biorà w nich
udzia∏ paƒstwa lub narody nale˝àce do
ró˝nych cywilizacji, wspomagane przez
sojuszników z tego samego kr´gu. „Woj-

WRZESIE¡ 2004 ÂWIAT NAUKI

91

Wspó∏czesne wojny plemion

ÂWIAT JAK PI¸KA FUTBOLOWA, ZSZYTA Z OÂMIU KAWA¸KÓW. MAREK ORAMUS

ZDERZENIE CYWILIZACJI

Samuel P. Huntington

T∏um. Hanna Jankowska

Muza

Warszawa 2004

wano jedno s∏owo (grup´ liter), zmniej-
sza dziesi´ciokrotnie koszt wys∏ania tele-
gramu. Powsta∏y wi´c liczne kody han-
dlowe, cz´sto bardzo wyspecjalizowane.
W ksià˝ce kodowej dla misjonarzy mo-
˝emy na przyk∏ad za pomocà „HAUCD
Kualas” donieÊç, ˝e „koÊció∏ misji w
Kualas uleg∏ zniszczeniu”, a potem do-
daç „SWAMK” (po∏àczcie si´ z nami w
modlitwie o fundusze). Ksià˝ki kodów
handlowych sà do nabycia przez ka˝de-
go i nale˝y ˝a∏owaç, ˝e nasi politycy wy-
sy∏ajà jawnym tekstem SMS-y, zamiast
lakonicznie przes∏aç OBNYX (uciekaj od

razu) lub BUKSI (staraj si´ uniknàç
aresztowania, o ile to mo˝liwe) czy te˝
CULKE (gorzej byç nie mo˝e).

Kryptografia odda∏a tak˝e wielkie

us∏ugi historii. Dzi´ki niej odczytano
m.in. tajnà korespondencj´ Hiszpanów
z Nowym Âwiatem, udowodniono po-
nad wszelkà wàtpliwoÊç, ˝e sir Francis
Bacon nie by∏ autorem dzie∏ Szekspira,
i rozwik∏ano tajnà korespondencj´ pa-
pie˝y i królów. Co wi´cej, to w∏aÊnie me-
tody kryptograficzne pozwoli∏y odczy-
taç zapisy starych cywilizacji – hieroglify
egipskie czy te˝ pismo linearne B.

O nowoczesnych metodach – szyfrach

z jawnym has∏em, kryptografii kwanto-
wej etc. – dowiemy si´ z ksià˝ki niewie-
le, ale w koƒcu nie to jest jej g∏ównym
tematem. Dzie∏o zosta∏o przet∏umaczo-
ne przez Barbar´ Ko∏odziejczyk popraw-
nà polszczyznà, potkni´cia terminolo-
giczne sà nieliczne, co sprawia, ˝e
lektura jest prawdziwà przyjemnoÊcià.
¸amaczy kodów goràco wi´c polecam
do nieÊpiesznego czytania tym wszyst-
kim, których staç na wy∏o˝enie prawie
dwustu z∏otych za ten pi´knie wydany
wolumin.

n

92

ÂWIAT NAUKI WRZESIE¡ 2004

ny, gdzie w gr´ wchodzi∏a to˝samoÊç, sta-
nowi∏y prawie po∏ow´ wszystkich wojen
w latach czterdziestych i pi´çdziesiàtych,
ale ju˝ trzy czwarte w nast´pnych dzie-
si´cioleciach. Od poczàtku lat pi´çdzie-
siàtych do koƒca osiemdziesiàtych potro-
i∏a si´ intensywnoÊç rebelii z udzia∏em
grup etnicznych”. Wojnami mi´dzy cywi-
lizacjami by∏y inwazja sowiecka na Afga-
nistan w latach 1979–1989, pierwsza
wojna w Zatoce Perskiej, kiedy Zachód
w∏àczy∏ si´ w wewn´trzny konflikt islam-
ski pomi´dzy Irakiem a Kuwejtem, a tak-
˝e wojna pomi´dzy Chorwatami, Serbami
i muzu∏manami w by∏ej Jugos∏awii. Kra-
je islamskie stan´∏y murem za swymi po-
bratymcami, walczàcych zaÊ wspiera∏y
mniej lub bardziej zdecydowanie paƒstwa
z tego samego kr´gu cywilizacyjnego.

Ksià˝ka Huntingtona pochodzi z roku

1996, a wi´c ostatnie dane i analizy opie-
rajà si´ na materiale dost´pnym w roku
1995. Jednak kolejne konflikty tak˝e prze-
bieg∏y wed∏ug logiki podyktowanej przez
Zderzenie cywilizacji. Wojna rosyjsko-cze-
czeƒska nie jest tylko konfrontacjà Mo-
skwy ze zbuntowanà republikà, ponie-
wa˝ Czeczenów wspiera czynnie islamski
Wschód. Druga wojna w Afganistanie,
podj´ta przez Zachód przeciw talibom,
i druga wojna z Irakiem zaanga˝owa∏y
po obu stronach cywilizacje Zachodu i
islamu. Pomimo wymuszonego przez

Amerykanów poparcia tych wojen przez
w∏adze niektórych krajów arabskich spo-
∏eczeƒstwo jest tam wyjàtkowo jedno-
myÊlne, a starcia majà wszelkie cechy
wojen mi´dzy cywilizacjami, gdy˝ wp∏yw
innej religii czy obyczajowoÊci wydaje
si´ tu przemo˝ny. Islam uchodzi zresztà
za g∏ówny czynnik sprawczy konfliktów
w naszych czasach; wyznawcy Allaha
biorà udzia∏ w tak wielu wojnach cywi-
lizacji, ˝e Huntington u˝ywa okreÊlenia
„krwawe granice islamu”.

Za Spenglerem i innymi myÊlicielami

Huntington konstatuje „zmierzch Za-
chodu” w sensie wyczerpania si´ atrak-
cyjnoÊci jego ofert dla reszty Êwiata,
a tak˝e nawarstwiania si´ problemów
wewn´trznych. Zachód kurczy si´ lud-
noÊciowo, terytorialnie i ekonomicznie.
Kluczowym elementem sà tu Stany Zjed-
noczone, bez których Zachód skazany
jest na po˝arcie. Od koƒca XX wieku trwa
atak na tradycyjne wartoÊci amerykaƒ-
skie, jak wolnoÊç, demokracja, indywi-
dualizm, równoÊç w obliczu prawa czy
w∏asnoÊç prywatna. Neguje si´ zwiàzek
kultury europejskiej z amerykaƒskà, a na-
wet samo istnienie tej ostatniej, windu-
jàc na piedesta∏ wartoÊci etniczne „rdzen-
nych” Amerykanów (Indian, Murzynów)
i postulujàc „wielokulturowoÊç”, co w
praktyce sprowadza si´ do przywilejów
dla mniejszoÊci etnicznych na przyk∏ad
w oÊwiacie i pomocy spo∏ecznej. Zabie-
gi te, zdaniem Huntingtona, s∏u˝à de-
montowaniu dotychczasowej to˝samoÊci
Ameryki, co si´ prze∏o˝y na wy∏àczenie
najwa˝niejszego elementu cywilizacji za-
chodniej. By∏o to pisane przed atakiem
islamskich terrorystów na World Trade
Center; szok ten, jak sàdz´, obudzi∏ Ame-
ryk´ i sta∏ si´ impulsem innego myÊlenia.

Co z rozwa˝aƒ Huntingtona wynika dla

Polski? Przede wszystkim widaç jak na
d∏oni, ˝e integracja w ∏onie cywilizacji za-
chodniej jest zgodna z logikà jego mode-
lu. Przystàpienie Polski do NATO i do Unii
Europejskiej by∏o koniecznoÊcià historycz-
nà, choç nie za cen´ takich ust´pstw w
negocjacjach. W tym kontekÊcie widaç za-
równo kluczowà rol´ preambu∏y do eu-
rokonstytucji o chrzeÊcijaƒskich korze-
niach Europy, jak i krótkowzrocznoÊç
polityki Francji i Niemiec, odcinajàcych
si´ od interwencji w Iraku i dà˝àcych do
lokalnej hegemonii. Huntington uwa˝a,
˝e podzia∏ pomi´dzy cywilizacjà zachod-
nià w Europie a cywilizacjami prawos∏aw-

nà z pó∏nocy i islamskà z po∏udnia prze-
biega wzd∏u˝ granicy rosyjsko-fiƒskiej, na-
st´pnie rosyjsko-estoƒskiej i ∏otewskiej,
po czym przecina na pó∏ Bia∏oruÊ, odcina
zachodnià cz´Êç Ukrainy, cz´Êç Rumunii
z Siedmiogrodem oraz Chorwacj´.
Wszystko, co znajduje si´ na wschód i po-
∏udnie od tej linii, nale˝y do prawos∏awia
albo islamu. (Zauwa˝my, ˝e linia ta w du-
˝ej mierze pokrywa si´ ze wschodnià gra-
nicà II Rzeczypospolitej).

Choç Zderzenie cywilizacji mniej skupia

si´ na demografii, to akcentuje ró˝nice w
przyroÊcie naturalnym, znacznym w kra-
jach islamu, i starzenie si´ spo∏eczeƒstw
(szczególnie Europy). Nacisk demogra-
ficzny ju˝ dziÊ powoduje wielkie migra-
cje z Po∏udnia na Pó∏noc, którym kraje
Zachodu b´dà musia∏y postawiç tam´ albo
ulec. W tym ostatnim przypadku zalane
falà przybyszów z innych kultur, którzy
nie kwapià si´ do asymilacji, stopniowo
wytracà swà to˝samoÊç kulturowà i reli-
gijnà, co w koƒcu wyda je na pastw´ kon-
kurencyjnych cywilizacji. Pomija nato-
miast Huntington inne czynniki, jak
wyczerpywanie si´ z∏ó˝ ropy, brak s∏od-
kiej wody w skali globalnej czy wyràb la-
sów (Indonezja bez lasów stanie w obliczu
katastrofy). Chinom grozi zarówno prze-
ludnienie, jak i kataklizm ekologiczny na
wielkà skal´, czego poczàtki widzimy ju˝
dziÊ. Nie wiedzieç dlaczego, milczeniem
pomija Huntington okupione masowym
ludobójstwem wch∏anianie Tybetu przez
Chiny (wbrew potocznemu mniemaniu
sà to zupe∏nie ró˝ne cywilizacje) przy bier-
nej postawie reszty Êwiata.

Zderzenie cywilizacji, ksià˝ka g∏oÊna i

szeroko cytowana, proponuje sugestyw-
ny model zjawisk zachodzàcych na pla-
necie i zarazem klucz do ich rozumie-
nia. WyjaÊnia zarówno pod∏o˝e obecnych
konfliktów zbrojnych (w tym i to, skàd
polscy ˝o∏nierze wzi´li si´ w Iraku), jak
i sugeruje strategi´ Zachodu w stosunku
do innych kr´gów cywilizacyjnych. (Fun-
damentalizmowi religijnemu jednego ty-
pu mo˝na przeciwstawiç tylko funda-
mentalizm religijny innego typu, czyli w
interesie Europy jest np. jak najszybsze
porzucenie lansowanego przez Francj´
laicyzmu). Huntington rysuje nawet sce-
nariusz globalnego konfliktu cywiliza-
cji, a zdanie: „Na Êwiecie nastanie ∏ad
oparty na cywilizacjach albo nie b´dzie
go wcale”, mo˝na uznaç za kwintesencj´
jego wywodu.

n

W KSI¢GARNIACH

Wydawnictwo Zysk i S-ka

Psychologia rozwoju cz∏owieka Helen Bee
Sàsiedni wszechÊwiat Marcus Chown
To˝samoÊç a cykl ˝ycia Erik H. Erikson
Spirala milczenia Elisabeth Noelle-Neumann
Gramatyki tworzenia George Steiner
Psychologia zmiany postaw i wp∏ywu
spo∏ecznego Philip G. Zimbardo,
Michael R. Leippe

W y d a w n i c t w a N a u ko w o -Te c h n i c z n e

Zarzàdzanie procesem tworzenia systemów
informacyjnych James Cadle, Donald Yeates

Pa ƒ s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n i c z y

Czarna Êmierç. Historia epidemii z lat
1345–1730 William Naphy, Andrew Spicer

W y d a w n i c t w o W. A . B .
W y d a w n i c t w o C i S

Porady seksualne dr Tatiany dla wszystkich
stworzeƒ du˝ych i ma∏ych Oliwia Judsonk

W y d a w n i c t w o A M B E R

Ksià˝ka, której nikt nie przeczyta∏. Na tropie
dzie∏a Miko∏aja Kopernika Owen Gingerich

RECENZJE