1

3. KULTURA A CYWILIZACJA

V. DYMIROVO, E. B. TYLOR, J. MARITAIN, R. MCIVER, P. BAGBY, F. GUIZOT,
O. SPENGLER, A. J. TOYNBEE

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD III/IV
18.10.2009
25.10.2009

Antropologia jest nauką o człowieku, ale rozwinięcie jej aspektów w każdym z działów antropolo-
gii jest inne. Jednym z takich aspektów jest aspekt kulturowy. Kultura to słowo-klucz.

Kultura jako kategoria i społeczna rzeczywistość jest pewną specyficznie ludzką cechą i umożliwia
odróżnienie antropologii od innych nauk społecznych – antropologia koncentruje się na społe-
czeństwach obcych, dalekich, egzotycznych.

Istnieją dwa główne nurty badań kultur:



badanie innych kultur – poza Europą lub poza społeczeństwem własnym badacza;



badanie odmienności świata lokalnego, czyli kultury ludowej/chłopskiej (ludoznawstwo,
etnologia).

Powody koncentracji antropologii na kulturach pierwotnych, przedpiśmiennych:



niewielki obszar badawczy – jednostki stanowią małe, samowystarczalne wspólnoty żyjące
na niewielkiej przestrzeni (wygoda badań);



różnorodność kultur skupionych na niewielkim terytorium (np. Nowa Gwinea);



przejrzysta organizacja kultur;



obecność zjawisk niespotykanych w obrębie cywilizacji zachodniej (np. Eskimosi mają spe-
cyficzny sposób rozumienia gościnności);



autentyczność i zróżnicowanie instytucjonalne kultur – wynika z izolacji, ekspansja i
wpływ kultury zachodniej powoduje zanikanie tej autentyczności.

Antropologia zdobyła pozycję akademicką w roku 1884, kiedy Edward Burnett Tylor objął kie-
rownictwo nad Zakładem Antropologii Społecznej na Uniwersytecie w Oxfordzie.

Pojęcie „kultury” wywodzi się z obszaru rolnictwa (kultura agri – kultura roli, zastąpione później
przez kultura animi – kultura ducha).

Pojęcie „cywilizacji” zrodziło się z kategorii administracyjnych (civilis – społeczny, obywatelski;
civitas – miasto).

Refleksja nad wypracowaniem pojęć kultura i cywilizacja:



Victor Dymirovo – w XVIII wieku po raz pierwszy posłużył się terminem „cywilizacji”,
którego używał jako rzeczownika odczasownikowego pochodzącego od wyrazu „oby cza-
ić”. Cywilizacja miała oznaczać pewien kierunek postępu ludzkości, odnosiła się do wzorca
postępu społecznego i technologicznego, oznaczała postęp, oświecenie. W tym kontekście
na drugim biegunie znajduje się termin „barbarzyństwo”.



Edward Burnett Tylor – autor pierwszej antropologicznej definicji kultury. Pojmował kul-
turę jako cywilizację – jest ona całością, która obejmuje wierzenia, sztukę, prawo, moral-

2

3. KULTURA A CYWILIZACJA

V. DYMIROVO, E. B. TYLOR, J. MARITAIN, R. MCIVER, P. BAGBY, F. GUIZOT,
O. SPENGLER, A. J. TOYNBEE

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD III/IV
18.10.2009
25.10.2009

ność, etc. Zwracał uwagę na wyliczający charakter kultury. Zakładał, że między kulturą a
cywilizacją nie istnieje żadna różnica.



Jean Maritain – w dziele Religia i kultura z 1937 roku uznał, że kultura ma szerszy zakres i
odnosi się do życia rozumnego i moralnego, zaś cywilizacja do życia politycznego i organi-
zacyjnego.



Robert McIver – w roku 1937 zwrócił uwagę na to, że cywilizacja jest domeną, dziedziną
realizowania wartości uniwersalnych, instrumentalnych i zobiektywizowanych, traktowa-
nych jako środki do osiągania konkretnych celów, zaś kultura to przestrzeń autoteliczna,
która obejmuje działania istotne dla samych kultur. Konsekwencją tego podejścia jest wy-
różnienie kultury symbolicznej (sztuka, wiedza, religia, zabawa).



Philip Bagby – napisał w 1958 roku książkę Kultura i historia, był najbliżej pierwotnego
znaczenia obu terminów. Zaproponował, aby termin „cywilizacja” używać w odniesieniu
do miasta, a terminu „kultura” do wsi. Cywilizacja określa pewien wyższy typ kultury.
Termin „cywilizacja” byłby sprowadzony do ogółu dóbr materialnych, a kultura wiązałaby
się z duchową twórczością człowieka, z zespołem osiągnięć niematerialnych. Cywilizacja to
wielkie społeczności, które posiadają wspólne, charakterystyczne cechy i jest to najogólniej-
sza forma życia zbiorowego – to pewien zestaw kultur, które charakteryzuje wspólnota lo-
su.



François Guizot – w połowie XVIII wieku zakończył refleksję nad wypracowaniem teorii.
Cywilizacja jest to kategoria tożsama z postępem, który ma dwa wymiary:



społeczny – wiąże się z rozważaniem postępu jako poprawy warunków życia, po-
ziomu umieralności, długości życia (kraj dominujący: Anglia);



intelektualny – ewolucja intelektualna – nastawienie na wiedzę i moralna – przy-
rost dobra w życiu człowieka (kraj dominujący: Niemcy).
Guizot twierdził, że we Francji obie wersje postępu są realizowane.
Wg niego postęp cywilizacyjny dokonuje się nie tylko w wymiarze społecznym i in-
telektualnym, ale również na różnych poziomach kultury, np. narodowym, ponad-
narodowym.



Oswald Spengler – postrzegał problem cywilizacji i kultury przez pryzmat losu wartości
duchowych. Zwracał uwagę na intuicję – nienaukową metodę badania rzeczywistości.
Uważał, że nie ma ludzkości, czy cywilizacji, są za to kultury – ograniczone, niezależne,
niepowiązane ze sobą całości, które wyposażone są w unikalne cechy. Zadaniem badacza
jest wydobywanie tych cech/różnic.
Spengler wskazał osiem wielkich kultur, które wyróżnił w dziejach:



babilońska,



egipska,



3

3. KULTURA A CYWILIZACJA

V. DYMIROVO, E. B. TYLOR, J. MARITAIN, R. MCIVER, P. BAGBY, F. GUIZOT,
O. SPENGLER, A. J. TOYNBEE

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD III/IV
18.10.2009
25.10.2009



chińska,



hinduska,



meksykańska,



antyczna,



zachodnioeuropejska,



rosyjska.

Spengler założył, że kultury są organizmami, pewnymi całościami, które są wewnętrznie
zintegrowane – każdy element związany jest ze wszystkimi innymi. Kultury, podobnie jak
organizmy, przechodzą analogiczny cykl życia od narodzin do śmierci, śmierć kultury jest
nieuchronna. Kultury są organizmami mistycznymi – stają się zrozumiałe, dzięki ożywiają-
cemu je duchowi.

Cykl życiowy kultury wg Spenglera:



narodziny – moment, w którym duch ożywia kulturę, rodzaj duchowego tchnienia
w rzeczywistość;



rozkwit – realizacja ducha kultury (np. kultura grecka została ożywiona i rozkwitła
dzięki duchowi apolińskiemu), kultura taka charakteryzuje się twórczą werwą,
płodną wiosną;



śmierć – schyłek kultury, czyli jej przejście, degeneracja w cywilizację, która po-
zbawia ją ożywiającego ducha.

Cywilizacja to kultura, która utraciła duszę, miejsce duszy zajmuje intelekt, miejsce ludu –
masa, miejsce ojczyzny – kosmopolityzm, miejsce serca – pieniądz, miejsce państwa - spo-
łeczeństwo, miejsce wsi – miasto. Cywilizacja wg Spenglera to kultura wielkich metropolii,
które zabijają cnoty i prowadzą do upadku prowincji.



Arnold Joseph Toynbee – wyszedł od zdefiniowania pojęcia „cywilizacji” – jest to naj-
mniejsza, samotłumacząca się jednostka badań historycznych, każdy kraj jest częścią cywi-
lizacji.
Toynbee wprowadził mapę kulturalną świata – wyznaczył ponad 20 cywilizacji, z których
większość zakończyła swój żywot i zostało ich 5:



zachodnia,



prawosławna,



muzułmańska,



hinduska,



dalekowschodnia.

Kluczem tego podziału była dla Toynbee’go religia – o różnicach między cywilizacjami de-
cydują czynniki duchowe.

4

3. KULTURA A CYWILIZACJA

V. DYMIROVO, E. B. TYLOR, J. MARITAIN, R. MCIVER, P. BAGBY, F. GUIZOT,
O. SPENGLER, A. J. TOYNBEE

ANTROPOLOGIA – WYKLADY

ZJAZD III/IV
18.10.2009
25.10.2009

Mówiąc o relacjach wzajemnych między cywilizacjami Toynbee (w odróżnieniu od Spen-
glera) twierdził, że cywilizacja nie jest samotną wyspą, lecz spotyka się z innymi, łączy z
nimi, tworzy hybrydy, wpływa na inne cywilizacje.

Cywilizacja w koncepcji Toynbee’go jest procesem, natomiast kultura jest stanem, struktu-
rą. Proces rozwoju jest dla cywilizacji procesem naturalnym, a każda forma stagnacji ozna-
cza dla niej śmierć. Kultura to cywilizacja w stanie stagnacji. Dynamiczny charakter cywili-
zacji decyduje o jej początku, rozwoju i śmierci.

Trójfazowy schemat rozwoju cywilizacji wg Toynbee’go:



narodziny – wiążą się z mechanizmem zw. challenge and response (wyzwanie i od-
powiedź) – cywilizacja powołuje się do życia, gdy ma do pokonania naturalną lub
historyczną przeszkodę. Dzięki wynalazczości jednostki mogą odpowiadać na wy-
zwanie. Muszą więc pojawić się twórcze jednostki, które będą na te wyzwania od-
powiadać;



rozwój – następuje kiedy cywilizacja jest ożywiana przez twórcze jednostki. Cywi-
lizacja wymaga przywództwa, elity, władzy – chodzi tu o przywództwo duchowe,
religijne (ważne postacie cywilizacji: Jezus, Budda, Mahomet). Na dynamikę wpły-
wa stosunek między elitą i nietwórczą większością, która ma wybór: posłusznie
wykonywać zalecenia elity lub stawić jej opór. Gdy załamuje się ta relacja dochodzi
do schyłku cywilizacji;



śmierć – proces długotrwały.
Śmierć cywilizacji rzymskiej:



pojawiają się zamieszki,



utworzenie państwa uniwersalnego,



pojawia się kościół,



pojawiają się barbarzyńcy, masa, która nie chce się podporządkować.

Długie trwanie cywilizacji – trwanie związane z mentalnością cywilizacji, którą zmienić
jest bardzo trudno, a wynika z charyzmatycznego charakteru przywódców duchowych.