26 Â

WIAT

N

AUKI

Marzec 1997

J

edna z bardziej poru-
szajàcych chwil na
Letnich Igrzyskach

Olimpijskich w 1996 ro-
ku w Atlancie nastàpi∏a
podczas ceremonii otwar-
cia, zanim jeszcze spor-
towcy przystàpili do
zmagaƒ. By∏y mistrz
Êwiata wszechwag w
boksie i zdobywca z∏ote-
go medalu olimpijskiego
w 1960 roku – Muham-
mad Ali – przejà∏ podanà
mu pochodni´ i dr˝à-
cymi od choroby Parkin-
sona r´koma z determi-
nacjà zapali∏ znicz olim-
pijski. Widoczny wysi∏ek,
z jakim to uczyni∏, przy-
pomnia∏ ca∏emu Êwiatu
o spustoszeniach, któ-
rych ta choroba potrafi
dokonaç w uk∏adzie ner-
wowym cz∏owieka. Ali,
który w czasach swej
s∏awy szczyci∏ si´, ˝e
„fruwa jak motyl i ˝à-
dli jak pszczo∏a”, teraz
walczy∏ o opanowanie w∏asnych ru-
chów i utrzymanie si´ na nogach.

Stan Alego zwróci∏ jednoczeÊnie uwa-

g´ na pilnà potrzeb´ opracowania lep-
szych metod leczenia. Nie mo˝emy
oÊwiadczyç, ˝e lekarstwo na chorob´
Parkinsona jest ju˝ w zasi´gu r´ki, ale
proponujemy przeglàd znaczàcych osià-
gni´ç naukowców w zrozumieniu tego
zagadkowego schorzenia, na które cier-
pi ponad pó∏ miliona osób w samych
tylko Stanach Zjednoczonych. Badania
te, chocia˝ wcià˝ niekompletne, zaowo-
cowa∏y pomys∏ami nie tylko na ∏ago-
dzenie objawów, lecz co wa˝niejsze,
równie˝ na powstrzymanie procesu
chorobowego.

Choroba Parkinsona, która w post´-

pujàcy sposób niszczy cz´Êç mózgu od-
powiedzialnà za kontrol´ koordynacji
ruchów, znana jest co najmniej od 1817
roku, kiedy to brytyjski lekarz James
Parkinson opisa∏ jej charakterystyczne
objawy w pracy An Essay on the Shaking
Palsy (O dr˝àczce poraênej). W poczàt-
kowym stadium choroby z regu∏y wy-
st´puje rytmiczne dr˝enie d∏oni lub
stopy, szczególnie w chwilach, kie-
dy koƒczyna pozostaje w spoczynku.
(Dr˝enie to utwierdzi∏o wielu obserwa-
torów w przekonaniu, ˝e papie˝ Jan Pa-
we∏ II cierpi na chorob´ Parkinsona.)
Z up∏ywem czasu chorzy stajà si´ coraz
powolniejsi i coraz bardziej usztywnie-

ni podczas wykonywania
wszelkich ruchów. Mogà
mieç tak˝e k∏opoty z ich
inicjowaniem (w szczegól-
noÊci ze wstawaniem z po-
zycji siedzàcej), traciç rów-
nowag´ i koordynacj´ mo-
torycznà, a tak˝e zastygaç
znienacka w momencie, w
którym ich zesztywnia∏e
ju˝ mi´Ênie ca∏kowicie od-
mówià pos∏uszeƒstwa.

Pojawiajà si´ tak˝e ob-

jawy nie zwiàzane z mo-
torykà, w tym nadmierna
potliwoÊç lub inne zabu-
rzenia funkcji wegetatyw-
nego uk∏adu nerwowego,
a tak˝e problemy psychi-
czne, jak depresja lub w
póêniejszych stadiach ot´-
pienie. Wi´kszoÊç zabu-
rzeƒ, motorycznych i in-
nych, ma poczàtkowo cha-
rakter subtelny, z czasem

jednak ulegajà one wzmo-
cnieniu, cz´sto po 5–15 la-
tach doprowadzajàc do
ca∏kowitej niewydolnoÊci.

Zazwyczaj pierwsze objawy wyst´pujà
po szeÊçdziesiàtce.

Od dawna wiadomo, ˝e zaburzenia

motoryczne sà przede wszystkim skut-
kiem zniszczenia pewnych komórek
nerwowych znajdujàcych si´ w pniu
mózgu i majàcych po∏àczenia z obsza-
rem podkorowym. ÂciÊlej rzecz ujmu-
jàc, schorzenie dotyka ciemno zabar-
wione komórki nerwowe istoty czarnej
(substantia nigra) pnia mózgu, wysy∏ajà-
ce swe projekcje do wy˝szej struktury
mózgu zwanej z powodu prà˝kowane-
go wyglàdu prà˝kowiem (striatum).

Arvid Carlsson z Uniwersytetu w

Göteborgu stwierdzi∏ w roku 1959, ˝e
normalnà funkcjà tych uszkodzonych

Zrozumieç

chorob´ Parkinsona

Coraz wi´cej wskazuje na to, ˝e w tym powszechnym

schorzeniu neurologicznym zasadniczà rol´ odgrywajà silnie reaktywne

substancje zwane wolnymi rodnikami

Moussa B. H. Youdim i Peter Riederer

MUHAMMAD ALI, cierpiàcy na chorob´ Parkinsona, zapali∏ znicz olim-
pijski podczas Letnich Igrzysk Olimpijskich w 1996 roku w Atlancie. Trud-
noÊci tego znakomitego ongiÊ sportowca z koordynacjà ruchów uzmy-
s∏owi∏y pilnà potrzeb´ opracowania skuteczniejszych sposobów leczenia.

AP/WIDE WORLD PHOTO

Â

WIAT

N

AUKI

Marzec 1997 27

neuronów jest pomoc w kontrolowaniu
ruchów, polegajàca na uwalnianiu do
prà˝kowia neuroprzekaênika zwanego
dopaminà. Z kolei komórki prà˝kowia
poprzez wy˝sze oÊrodki koordynacji ru-
chów w mózgu przesy∏ajà odebrane
z dopaminà sygna∏y do kory, która wy-
korzystuje je przy okreÊlaniu zachowa-
nia si´ mi´Êni. Jednak wraz z obumie-
raniem neuronów produkujàcych do-
pamin´ zmniejsza si´ moc sygna∏ów do-
paminergicznych, co zaburza p∏ynne
funkcjonowanie ca∏ej siatki kontroli

motorycznej i upoÊledza zachowania
ruchowe chorego. Objawy niemotorycz-
ne sà natomiast najwyraêniej skutkiem
obumierania innych neuronów w in-
nych obszarach mózgu. Nadal jednak
nie wiemy, co powoduje uszkodzenia
prowadzàce do utraty ró˝nych rodza-
jów komórek nerwowych.

Poniewa˝ uszkodzenie istoty czarnej

odpowiada za wi´kszoÊç charaktery-
stycznych objawów choroby, uwaga na-
ukowców skupi∏a si´ na badaniu tego
w∏aÊnie obszaru. JakaÊ cz´Êç produku-

jàcych dopamin´ neuronów z ca∏à pe-
wnoÊcià ginie w normalnym procesie
starzenia. Ka˝da dekada naszego doro-
s∏ego ˝ycia oznacza bowiem utrat´ oko-
∏o 4% tych komórek nerwowych, z któ-
rymi wkroczyliÊmy w dojrza∏oÊç. Ale
choroba Parkinsona nie jest normalnà
cechà staroÊci. Proces patologiczny na-
sila zwyk∏e obumieranie komórek i wy-
wo∏uje charakterystyczne objawy, kie-
dy zniszczeniu ulegnie oko∏o 70%
neuronów dopaminergicznych istoty
czarnej. Czy inicjujà go czynniki Êrodo-

REGIONY MÓZGU fizycznie lub funkcjonalnie zaatakowane przez chorob´ Parkinsona pokazano na tym rysunku w kolorze. Obszar
cz´Êci zbitej istoty czarnej (wstawka) traci neurony, które uwalniajàc dopamin´, wysy∏ajà do prà˝kowia sygna∏y zwiàzane z kontrolà ru-
chów (czerwone strza∏ki). U zdrowego cz∏owieka neurony prà˝kowia przekazujà te informacje dalej do wy˝szych oÊrodków motorycz-
nych w korze (szary). Obumieranie neuronów istoty czarnej powoduje spadek poziomu dopaminy, zaburzajàc przekaênictwo w tym
obwodzie i tym samym powodujàc upoÊledzenie kontroli ruchów chorego. Pozosta∏e produkujàce dopamin´ regiony poza obszarem
istoty czarnej nie ulegajà wi´kszym uszkodzeniom, natomiast utrata innych rodzajów neuronów w takich obszarach, jak jàdra szwu
i jàdro ogoniaste, przyczynia si´ do wyst´powania depresji i pozosta∏ych nie zwiàzanych z kontrolà ruchowà objawów choroby.

CAROL DONNER

OBSZAR KOROWY KONTROLUJÑCY RUCHY

JÑDRO OGONIASTE

SKORUPA

ISTOTA CZARNA

WYCINEK

ISTOTY

CZARNEJ

CZ¢Âå

SIATECZKOWATA

CZ¢Âå ZBITA

MIEJSCE

SINAWE

JÑDRA

SZWU

PIE¡ MÓZGU

WZGÓRZE

GA¸KA BLADA

PRÑ˚KOWIE

wiskowe, genetyczne lub mo˝e jakaÊ
kombinacja ich obu – pozostaje na razie
w sferze spekulacji, choç ostatnio stwier-
dzono, ˝e w niektórych przypadkach
przyczynà choroby mo˝e byç defekt
chromosomu 4.

Do badaƒ podstawowych przyczyn

choroby Parkinsona przystàpiono cz´-
Êciowo wskutek zawodu, jaki sprawi∏y
obecnie dost´pne niedoskona∏e Êrodki
lecznicze. Lepsze zrozumienie istoty
procesu chorobowego pozwoli bez wàt-
pienia na opracowanie bardziej skutecz-
nych leków.

Wady dzisiejszych terapii

Pierwsze terapeutyki odkryto przy-

padkiem. W 1867 roku naukowcy za-
uwa˝yli, ˝e niektóre objawy parkinso-
nizmu ∏agodzi ekstrakt z wilczej jagody
i lekarze zacz´li przepisywaç go pacjen-
tom. Mechanizm jego dzia∏ania wyja-
Êniono dopiero sto lat póêniej. W po∏o-
wie naszego stulecia farmakolodzy
stwierdzili, ˝e hamuje on w prà˝kowiu
aktywnoÊç innego neuroprzekaênika,
a mianowicie acetylocholiny. Âwiadczy-
∏o to, ˝e uwalniana do prà˝kowia dopa-
mina przynajmniej cz´Êciowo potrzeb-
na jest do przeciwdzia∏ania efektom
uwalniania acetylocholiny. Co wi´cej,
bez moderujàcego wp∏ywu dopaminy
acetylocholina nadmiernie pobudza
neurony prà˝kowia, które dajà projekcje
do wy˝szych oÊrodków ruchowych
w mózgu.

Wprawdzie Êrodki hamujàce dzia-

∏anie acetylocholiny cz´Êciowo poma-
ga∏y, nie potrafi∏y jednak zlikwidowaç
wi´kszoÊci objawów choroby Parkinso-
na; co wi´cej, potencjalne dzia∏ania nie-
po˝àdane obejmowa∏y m.in. takie upo-
Êledzenia, jak zaburzenia ostroÊci wi-
dzenia i zaburzenia pami´ci. Lekarze
byli wi´c zachwyceni, kiedy w latach
szeÊçdziesiàtych zatwierdzono do u˝yt-
ku skuteczniejszy lek o nazwie lewodo-
pa, czyli L-dopa. To wcià˝ podstawo-
we narz´dzie terapeutyczne jest wy-
nikiem prac badawczych, które prowa-
dzili g∏ównie Walter Birkmayer ze Szpi-
tala Geriatrycznego Lainz-Wiedeƒ, Oleh
Hornykiewicz z Uniwersytetu w Wied-
niu, Theodore L. Sourkes i Andre Bar-
beau z McGill University oraz George
Cotzias z Rockefeller University.

Opracowali oni sposób leczenia L-do-

pà, aby przeciwdzia∏aç skutkom spadku
poziomu dopaminy w mózgach osób
z chorobà Parkinsona. Wiadomo by∏o
wtedy, ˝e neurony produkujàce ten neu-
roprzekaênik przetwarzajà aminokwas
tyrozyn´ w L-dop´, a nast´pnie L-dop´
w dopamin´. Nie mo˝na jednak stoso-
waç jako leku dopaminy, poniewa˝ nie
przechodzi ona przez barier´ krew–
mózg – sieç wyspecjalizowanych na-
czyƒ krwionoÊnych, która decyduje,
jakie substancje mogà dotrzeç do oÊrod-
kowego uk∏adu nerwowego. Ale L-do-
pa przekracza t´ barier´ z ∏atwoÊcià. Na-
st´pnie przekszta∏cana jest w dopamin´
przez ˝yjàce jeszcze neurony istoty czar-

nej i przez nieneuronalne komórki astro-
cytalne i mikroglejowe w prà˝kowiu.

Po wprowadzeniu L-dopy do leczni-

ctwa s∏awiono jej zdolnoÊç do ∏agodze-
nia objawów parkinsonizmu. Z czasem
jednak lekarze zdali sobie spraw´, ˝e
daleko jej do idea∏u. Po mniej wi´cej
czterech latach stosowania wi´kszoÊç
chorych doÊwiadcza zjawiska s∏abnàcej
skutecznoÊci leku; stopniowo tracà
wra˝liwoÊç na jego coraz krócej trwajà-
ce dzia∏anie. U wielu osób mno˝à si´ te˝
niepo˝àdane dzia∏ania uboczne, m.in.
zaburzenia psychiczne i obezw∏adnia-
jàce zjawisko „prze∏àczania”, polegajà-
ce na nie dajàcym si´ przewidzieç prze-
chodzeniu epizodów znieruchomienia
(„zastygni´cia”) w okresy normalnej ak-
tywnoÊci ruchowej lub w epizody ru-
chów mimowolnych. Dost´pne sà obec-
nie preparaty o przed∏u˝onym dzia-
∏aniu, które lepiej naÊladuje uwalnianie
dopaminy przez neurony, co przyczy-
nia si´ do minimalizacji niektórych
wspomnianych tu skutków.

Kiedy naukowcy zorientowali si´, ˝e

L-dopa nie b´dzie panaceum, zacz´-
li poszukiwaç dodatkowych sposobów
leczenia. Donald B. Calne i jego wspó∏-
pracownicy z National Institutes of
Health zacz´li w 1974 roku podawaç
chorym leki naÊladujàce dzia∏anie do-
paminy (zwane agonistami dopami-
ny). Pozwalajà one uniknàç niektó-
rych fluktuacji kontroli motorycznej
towarzyszàcych d∏ugotrwa∏emu sto-
sowaniu L-dopy, ale sà dro˝sze i mo-

28 Â

WIAT

N

AUKI

Marzec 1997

WZGÓRZE

GABA

ISTOTA CZARNA

CZ¢Âå

ZBITA

GA¸KA
BLADA

KORA
RUCHOWA

INNE
NEUROPRZEKAèNIKI

ACETYLOCHOLINA

DOPAMINA

PRÑ˚KOWIE

RDZE¡ KR¢GOWY

MI¢SIE¡

OBWÓD NEURONALNY ulegajàcy zabu-
rzeniu w chorobie Parkinsona przedstawio-
no na schemacie. Kiedy neurony produkujà-
ce dopamin´ obumierajà, niedobór tego
neuroprzekaênika w prà˝kowiu powoduje,
˝e neurony wytwarzajàce acetylocholin´
stajà si´ nadaktywne, uruchamiajàc ∏aƒcuch
wadliwych sygna∏ów prowadzàcych do upo-
Êledzenia ruchowego. Obszar cz´Êci zbitej
istoty czarnej w normalnym mózgu jest
ciemny (na fotografii z lewej), poniewa˝ neu-
rony produkujàce dopamin´ zawierajà
znaczne iloÊci pigmentu. W miar´ obumie-
rania tych neuronów na skutek choroby Par-
kinsona kolor stopniowo blednie (na foto-
grafii z prawej).

LAURIE GRACE

DANIEL P. PERL

Mount Sinai School of Medicine

gà dawaç w∏asne skutki uboczne, ta-
kie jak zaburzenia ÊwiadomoÊci, za-
wroty g∏owy przy wstawaniu i ruchy
mimowolne.

W roku 1975 do leczenia choroby

Parkinsona wprowadzono dzi´ki wy-
nikom naszych badaƒ selegilin´ (zna-
nà równie˝ jako deprenyl). Substancja ta,
wynaleziona przez w´gierskiego na-
ukowca Josepha Knolla, zawiod∏a w le-
czeniu depresji i jako lek przeciwde-
presyjny zosta∏a prawie zapomniana.
Zapobiega jednak rozk∏adowi dopami-
ny, utrzymujàc tym samym jej dost´p-
noÊç w prà˝kowiu. Rozk∏ad dopaminy
zachodzi zarówno w neuronach, które
jà produkujà, jak i w astrocytach i mi-
krogleju sàsiadujàcych z miejscem jej
uwolnienia. Selegilina jest specyficznym
inhibitorem enzymu o nazwie monoami-
nooksydaza B, który rozk∏ada dopamin´
w astrocytach i mikrogleju.

Selegilina ma pewne bardzo atrakcyj-

ne w∏aÊciwoÊci, chocia˝ i ona nie jest
Êrodkiem idealnym. Na przyk∏ad nasi-
la dzia∏anie L-dopy, umo˝liwiajàc obni-
˝enie jej dawki. Ponadto nie stwarza za-
gro˝eƒ takich jak inne leki, równie˝
hamujàce rozk∏ad dopaminy. Okaza∏y
si´ one katastrofalne w leczeniu depre-
sji, poniewa˝ wywo∏ywa∏y potencjalnie
Êmiertelne zaburzenia u chorych, którzy
spo˝yli okreÊlone potrawy, na przyk∏ad
˝ó∏ty ser

1

. Fakt, ˝e badania na zwierz´-

tach wskazywa∏y, i˝ podawanie sele-
giliny nie wywo∏uje tzw. efektu sera
(cheese effect), by∏ w istocie jednà z przy-
czyn naszego zainteresowania tà sub-
stancjà w leczeniu choroby Parkinsona.

Niezwykle obiecujàce wydawa∏y si´

wst´pne wyniki, które sugerowa∏y, ˝e
selegilina mo˝e zapobiegaç dalszej utra-
cie czynnych jeszcze komórek dopami-
nergicznych u osób dotkni´tych choro-
bà Parkinsona. Wprawdzie zakrojone na
szerokà skal´ badania przeprowadzone
kilka lat temu w USA (znane pod nazwà
DATATOP) nie potwierdzi∏y ani nie wy-
kluczy∏y takiego jej dzia∏ania, ale wyni-
ki badaƒ na zwierz´tach sà nadal bar-
dzo obiecujàce.

Niezale˝nie od tego, czy selegilina

oka˝e si´ zwiàzkiem o dzia∏aniu ochron-
nym, czy nie, samo sprawdzanie takiej
mo˝liwoÊci przynios∏o ju˝ co najmniej
dwojakiego rodzaju po˝ytek. Doprowa-
dzi∏o do opracowania nowych rodzajów
inhibitorów enzymatycznych jako po-
tencjalnych leków nie tylko w terapii
choroby Parkinsona, lecz równie˝ w cho-
robie Alzheimera i depresji. Sprawi∏o
te˝, ˝e wielu naukowców zajmujàcych
si´ chorobà Parkinsona zmieni∏o kieru-
nek swych badaƒ i zacz´∏o poszukiwaç
nowych metod leczenia, majàcych na ce-
lu zwalczanie pierwotnych przyczyn

TYPOWE OBJAWY choroby Parkin-
sona to dr˝enie, sztywnoÊç mi´Êni i
bradykineza, czyli spowolnienie ru-
chów i utrata ruchów spontanicznych.
Spotyka si´ równie˝ zaburzenia rów-
nowagi i zmiany w charakterze pisma.

Mikrografia – pisanie
drobnymi literami – wyst´puje
u niektórych osób. Przedstawiono
tu próbki pisma chorego
z okresu, kiedy leczenie
by∏o skuteczne (u góry)
i kiedy zawodzi∏o (na dole).

ALFRED T. KAMAJIAN

(projekt)

; BARRY ROSS

(rysunki)

Rytmiczne dr˝enia zaczynajà si´ cz´sto
najpierw w jednej r´ce, przypominajàc
ruch rolowania pigu∏ki mi´dzy
kciukiem i palcem wskazujàcym.

Wychylenie
do przodu lub do ty∏u
w postawie stojàcej
odzwierciedla
upoÊledzenie
równowagi
i koordynacji ruchów.

SztywnoÊç mi´Êni przejawia si´
w zjawisku „ko∏a z´batego”:
próba odwiedzenia ramienia
na zewnàtrz nie odbywa si´
ruchem p∏ynnym, ale skokowym
ruchem przerywanym.

K∏opoty
ze wstawaniem
z pozycji siedzàcej
sà pospolitym
objawem zaburzeƒ
kontroli ruchowej.
Niektórzy pacjenci
mówià o s∏aboÊci
i uczuciu, jakby
byli skr´powani
linami lub
innymi si∏ami
zewn´trznymi.

choroby, a nie tylko podtrzymywanie
poziomu aktywnoÊci dopaminergicznej
w prà˝kowiu (co ∏agodzi objawy, ale nie
zapobiega degeneracji neuronów).

Wolne rodniki

OczywiÊcie najlepszym sposobem

uchronienia neuronu jest zablokowanie
jednego lub kilku kluczowych etapów
w ∏aƒcuchu zdarzeƒ, które doprowadza-
jà do Êmierci komórki – o ile zdarzenia ta-
kie uda si´ zidentyfikowaç. W przypadku
choroby Parkinsona zebrane dotychczas
wyniki badaƒ silnie sugerujà (choç jesz-
cze nie dowodzà), ˝e obumierajàce neuro-
ny sà skazane na zag∏ad´ w znacznym
stopniu wskutek nadmiernego nagroma-
dzenia wysoce reaktywnych czàsteczek
zwanych wolnymi rodnikami tlenowy-
mi. Wolne rodniki wywierajà niszczàce
dzia∏anie, poniewa˝ brak im jednego elek-
tronu, przez co majà sk∏onnoÊç do odbie-
rania elektronu innym czàsteczkom
w procesie zwanym utlenianiem (powo-
duje on np. rdzewienie ˝elaza i je∏czenie
mas∏a). W ˝ywym organizmie wolne rod-
niki zachowujà si´ jak biologiczne poci-
ski, w tym sensie, ˝e uszkadzajà wszyst-
ko, w co uderzà – lipidowà b∏on´ ko-
mórkowà, materia∏ genetyczny czy te˝
bia∏ko o istotnym dla ˝ycia znaczeniu.
Równie wstrzàsajàcy jest fakt, ˝e podkra-
dajàc elektrony innym czàsteczkom jeden
wolny rodnik tworzy cz´sto wiele no-
wych, pomna˝ajàc dzie∏o zniszczenia.

Na pomys∏, ˝e uwzgl´dnienie proce-

su utleniania pomo˝e w wyjaÊnieniu
przyczyn choroby Parkinsona, wpadli
po raz pierwszy z poczàtkiem lat sie-
demdziesiàtych Gerard Cohen i nie˝y-
jàcy ju˝ Richard E. Heikkila z Mount Si-
nai School of Medicine. Z badaƒ prze-
prowadzonych wczeÊniej w innych
oÊrodkach wynika∏o, ˝e objawy parkin-
sonizmu u zwierzàt wywo∏uje syntetycz-
na toksyna stosowana czasami w ekspe-
rymentach naukowych, powodujàca
obumieranie produkujàcych dopamin´
komórek istoty czarnej. Cohen i Heikki-
la odkryli, ˝e toksyna zatruwa neurony,
indukujàc tworzenie si´ co najmniej
dwóch typów wolnych rodników.

Najbardziej bezpoÊrednie dowody

udzia∏u wolnych rodników w chorobie
Parkinsona pochodzà z autopsji mó-
zgów zmar∏ych pacjentów. Tak jak i
inni naukowcy szukaliÊmy „odcisków
palców”, Êwiadczàcych o dzia∏alnoÊci
wolnych rodników w obr´bie istoty
czarnej. Badania te polegajà na mierze-
niu poziomu pewnych specyficznych
zmian chemicznych, o których wiado-
mo, ˝e sà skutkiem oddzia∏ywania wol-
nych rodników na sk∏adniki komórko-
we. W mózgach pacjentów z chorobà
Parkinsona wiele takich markerów
wykazuje wyraêne zmiany. Stwierdzili-
Êmy na przyk∏ad znaczàcy wzrost po-
ziomu zwiàzków powstajàcych pod-
czas utleniania lipidowych sk∏adników
b∏ony komórkowej.

Jest te˝ wiele dowodów poÊrednich

Êwiadczàcych o udziale wolnych rod-
ników w procesie obumierania neuro-
nów. W tej cz´Êci istoty czarnej, która
ulega degeneracji u pacjentów z choro-
bà Parkinsona, wyst´pujà wy˝sze ni˝
w innych okolicach poziomy substancji
sprzyjajàcych tworzeniu si´ tych wyso-
ce reaktywnych czàsteczek. (Godnym
uwagi przyk∏adem, któremu poÊwi´ci-
liÊmy wiele badaƒ, jest ˝elazo.) Jedno-
czeÊnie tkanka mózgowa zawiera nie-
zwykle ma∏o przeciwutleniaczy – czà-
steczek bioràcych udzia∏ w neutrali-
zowaniu wolnych rodników lub zapo-
biegajàcych ich powstawaniu.

Naukowcy stwierdzili równie˝ obni-

˝enie aktywnoÊci enzymu zwanego
kompleksem I w mitochondriach neu-
ronów zaatakowanych chorobà. Mito-
chondria sà zak∏adem energetycznym
komórki, a kompleks I – cz´Êcià maszy-
nerii s∏u˝àcej do wytwarzania potrzeb-
nej komórce energii. Komórki u˝ywajà
jej do ró˝nych celów, mi´dzy innymi do
usuwania na zewnàtrz wapnia i innych
jonów mogàcych u∏atwiaç reakcje utle-
niania. Kiedy kompleks I jest niespraw-
ny, produkcja energii w komórce spa-
da, obni˝ajà si´ równie˝ poziomy nie-
których przeciwutleniaczy, a poziom
wolnych rodników wzrasta. Wszystko
to razem mo˝e przyczyniç si´ do nasile-
nia procesów utleniania i wszelkich in-

nych zaburzeƒ komórkowych spowo-
dowanych przez deficyt energetyczny.

Jaki ciàg zdarzeƒ prowadzi do szkód

wywo∏anych utlenianiem i zwiàzanych
z tym zmian w mózgach osób cierpià-
cych na chorob´ Parkinsona? Propono-
wano kilka wyjaÊnieƒ. Jedno z chrono-
logicznie najwczeÊniejszych wynik∏o
z badaƒ tzw. przypadku zastyg∏ych nar-
komanów (the case of the frozen ad-
dicts).

Wskazówki od narkomanów

W 1982 roku J. Williama Langstona,

neurologa ze Stanford University, nie-
zwykle zadziwi∏ przypadek, kiedy kilka
osób uzale˝nionych od heroiny po za-
˝yciu dzia∏ki tego narkotyku uleg∏o na-
gle ca∏kowitemu parali˝owi. Wyglàda∏o
to tak, jakby z dnia na dzieƒ rozwin´∏a
si´ u nich ostra postaç choroby Parkinso-
na. Kiedy Langston próbowa∏ dojÊç, w ja-
ki sposób heroina mog∏a wywo∏aç taki
skutek, znajomy toksykolog podsunà∏
mu ma∏o znany opis wczeÊniejszego po-
dobnego przypadku z Bethesda (Mary-
land). Dotyczy∏ on studenta medycyny,
równie˝ nadu˝ywajàcego substancji psy-
choaktywnych, sparali˝owanego po za˝y-
ciu przygotowanej domowym sposobem
meperydyny (Demerolu). Jak stwierdzi-
li Irwin J. Kopin i Sanford P. Markey
z NIH, preparat ten zanieczyszczony by∏
zwiàzkiem zwanym MPTP

2

. To w∏aÊnie

ta domieszka zniszczy∏a produkujàce do-
pamin´ neurony istoty czarnej u studen-
ta. Langston dowiedziawszy si´, ˝e dzia∏-
ka heroiny, którà przyj´li jego pacjenci,
równie˝ zawiera∏a MPTP, wywniosko-
wa∏, ˝e w∏aÊnie ten zwiàzek by∏ przyczy-
nà parkinsonizmu w ich przypadku.

Wniosek ten okaza∏ si´ s∏uszny i zasu-

gerowa∏, ˝e jakaÊ bardziej pospolicie wy-
st´pujàca substancja o zbli˝onych do
MPTP w∏aÊciwoÊciach mog∏aby byç przy-
czynà klasycznych przypadków choro-
by Parkinsona. Od tamtego czasu bada-
nia sposobu, w jaki MPTP uszkadza neu-
rony dopaminergiczne, poszerzy∏y ogól-
nà wiedz´ o chorobie Parkinsona i po-
zwoli∏y odkryç przynajmniej jeden szlak
metaboliczny, na którym to zachodzi.

30 Â

WIAT

N

AUKI

Marzec 1997

USZKODZENIA tkanki mózgowej wyraê-
nie widoczne na skrawkach pobranych od
osób zmar∏ych na chorob´ Parkinsona. Ko-
mórek produkujàcych dopamin´ (owalne
bràzowe) wyst´pujàcych w istocie czarnej
zdrowego mózgu (z lewej) praktycznie brak
w próbkach pobranych od osoby chorej (po-
Êrodku). Komórki, które jeszcze przetrwa∏y,
naznaczone sà pi´tnem Êwiadczàcym o pro-
cesie chorobowym (z prawej): zawierajà pa-
tologiczne struktury zwane cia∏kami Le-
wy’ego (okràg∏e ró˝owe).

DANIEL P. PERL

Mount Sinai School of Medicine

Uwalnianie wolnych rodników
rodnikoanionu ponadtlenkowego i tlenku azotu

?

Nieznany czynnik wyzwalajàcy
powoduje nadaktywnoÊç komórek mikrogleju

Wzrost poziomu tlenku azotu

Tlenek azotu bierze udzia∏
w reakcjach wyzwalajàcych
inne wolne rodniki

Wzrost poziomu
rodnikoanionu
ponadtlenkowego

Wzrasta poziom ˝elaza

˚elazo wchodzi
w reakcj´
z dopaminà
i neuromelaninà

Wzrasta poziom
wolnych rodników

Rodniki uszkadzajà
komórk´ w wielu miejscach

Zahamowanie
aktywnoÊci
kompleksu I
w mitochondriach

Spada aktywnoÊç mitochondriów;
komórce brakuje energii
do podtrzymania
niezb´dnych funkcji

Wzrasta
poziom wapnia

?

Nieznana substancja
uwalnia ˝elazo
z zapasów komórkowych

?

Nieznany czynnik
wyzwalajàcy powoduje
nadmierne uwalnianie glutaminianu

?

Zachodzi mutacja
nie zidentyfikowanego
genu mitochondrialnego

?

Nieznana toksyna oddzia∏uje
na mitochondrialne bia∏ko
o istotnym znaczeniu

NADAKTYWNA KOMÓRKA MIKROGLEJU

Komórka obumiera, kiedy nie mo˝e
d∏u˝ej podtrzymywaç swoich funkcji
i skutecznie naprawiaç doznanych uszkodzeƒ

NEURON
WYTWARZAJÑCY
DOPAMIN¢

NADAKTYWNY NEURON
WYTWARZAJÑCY
GLUTAMINIAN

Wiadomo obecnie, ˝e MPTP nie by∏a-

by groêna, gdyby nie ulega∏a przemia-
nom w organizmie. Niebezpieczna staje
si´ po wnikni´ciu do mózgu i pobraniu
przez astrocyty i komórki mikrogleju.
Tam kierowana jest do mitochondriów,
gdzie przez monoaminooksydaz´ B zo-
staje przekszta∏cona w bardziej aktywnà
chemicznie czàsteczk´, nast´pnie uwal-
nianà, by mog∏a wyrzàdzaç szkody w do-
paminergicznych neuronach istoty czar-
nej. WyjaÊniono to cz´Êciowo dzi´ki
prowadzonym na ma∏pach badaniom
nad dzia∏aniem selegiliny, inhibitora mo-
noaminooksydazy B. Zapobiegajàc prze-
mianom MPTP, selegilina chroni zwie-
rz´ta przed eksperymentalnie wywo-
∏ywanym parkinsonizmem.

Kiedy brak czynnika ochronnego, prze-

kszta∏cona MPTP mó˝e przejÊç do neu-

ronów istoty czarnej i wniknàç w ich mi-
tochondria, hamujàc kompleks I. Spowo-
duje to, jak ju˝ wspomniano, deficyt ener-
getyczny, nasilenie produkcji wolnych
rodników i spadek aktywnoÊci przeciw-
utleniaczy – co doprowadzi z kolei do
oksydacyjnego uszkodzenia neuronów.

Teoretycznie istnieje wi´c mo˝liwoÊç,

˝e zbli˝ony do MPTP zwiàzek chemicz-
ny wytwarzany w organizmie niektó-
rych ludzi bàdê wnikajàcy ze Êrodowi-
ska wywo∏uje na podobnej zasadzie
chorob´ Parkinsona. Liczni naukowcy
poszukiwali takiej substancji, bez wi´k-
szych jednak sukcesów. Ca∏kiem nie-
dawno na przyk∏ad sporo uwagi po-
Êwi´cono wyst´pujàcym w mózgu
zwiàzkom zwanym beta-karbolinami
jako ewentualnym kandydatom na neu-
rotoksyny, ale ich poziomy w mózgach

osób zmar∏ych na chorob´ Parkinsona
wydajà si´ zbyt niskie, by mog∏y byç jej
przyczynà. Poniewa˝ wieloletnie bada-
nia nie wykaza∏y dotychczas zwiàzku
˝adnej ze znanych toksyn ze standardo-
wà postacià choroby Parkinsona, byç
mo˝e inne teorie precyzyjniej opisujà
zdarzenia prowadzàce do nadmiernych
procesów utleniania w przypadku tego
schorzenia.

NadaktywnoÊç mikrogleju

Inna hipoteza, która wydaje si´ bar-

dzo sensowna, na poczàtku szlaku wio-
dàcego do destrukcji neuronów umiesz-
cza mikroglej, czyli komórki odporno-
Êciowe mózgu. Powsta∏a ona cz´Êciowo
na podstawie odkrycia dokonanego
przez Patricka L. McGeera z University

KASKADA reakcji komórkowych (grube
strza∏ki), która mo˝e wyjaÊniç, w jaki sposób
komórki nerwowe ulegajà uszkodzeniu
w chorobie Parkinsona, zaczyna si´ w chwi-
li, kiedy jakiÊ nie znany jeszcze sygna∏ (u gó-
ry) pobudza do nadaktywnoÊci komórki od-
pornoÊciowe mózgu (mikroglej). Wiele
takich samych reakcji (niebieskie strza∏ki)
wywo∏aç mogà inne, nie zidentyfikowane
sygna∏y (niebieskie znaki zapytania) podob-
ne do tych, które indukujà nadmierne uwal-
nianie glutaminianu (skrajnie z prawej).
Prawdopodobnie choroba Parkinsona jest
w niektórych przypadkach wynikiem jed-
nego, a czasem kilku z przedstawionych tu
procesów ∏àcznie.

ALFRED T. KAMAJIAN; LAURIE GRACE

32 Â

WIAT

N

AUKI

Marzec 1997

utleniacz, natomiast zwiàzana z metala-
mi grup przejÊciowych, a w szczególno-
Êci z ˝elazem, sama staje si´ utleniaczem
i przyczynia do powstawania wolnych
rodników. Zarówno nam, jak i kolegom
pracujàcym w innych oÊrodkach uda∏o
si´ wykazaç, ˝e pigment ten w mózgach
osób zmar∏ych na chorob´ Parkinsona jest
w znacznym stopniu skompleksowany
z ˝elazem, czego nie obserwuje si´ w
przypadkach Êmierci z innych przyczyn.
Fakt ten przemawia na korzyÊç hipotezy
wià˝àcej chorob´ Parkinsona z interak-
cjà ˝elaza i neuromelaniny.

W innych reakcjach chemicznych

z udzia∏em dopaminy ˝elazo zaburza
normalny proces jej rozk∏adu do pozba-
wionych aktywnoÊci fizjologicznej me-
tabolitów. Zazwyczaj neurony i komór-
ki mikrogleju przekszta∏cajà dopamin´
w nieczynnà substancj´, tworzàc jedno-
czeÊnie czàsteczki nadtlenku wodoru,
który ulega nast´pnie przekszta∏ceniu
w wod´. Jednak przy nadmiarze ˝elaza
nadtlenek wodoru jest rozk∏adany na
tlen czàsteczkowy i wolny rodnik. Che-
miczne w∏aÊciwoÊci dopaminy sprzyja-
jàce tworzeniu si´ wolnych rodników
mogà u∏atwiç wyjaÊnienie szczególnej
podatnoÊci neuronów dopaminergicz-
nych na obumieranie w wyniku proce-
sów utleniania. W∏aÊciwoÊci te nasun´-
∏y te˝ podejrzenia, ˝e równie˝ L-dopa,
podnoszàc poziom dopaminy i ∏agodzàc
objawy, mo˝e paradoksalnie przyczy-
niaç si´ do uszkodzeƒ neuronów istoty
czarnej. Zagadnienie to jest êród∏em go-
ràcych sporów w Êrodowiskach nauko-
wych, chocia˝ naszym zdaniem obawy
sà znacznie przesadzone.

A zatem ujmujàc rzecz krótko, nadak-

tywne komórki mikrogleju, wytwarza-
jàc tlenek azotu i uruchamiajàc w ten
sposób ciàg destrukcyjnych reakcji, mo-
gà powodowaç Êmierç dopaminergicz-
nych neuronów istoty czarnej na skutek
procesów utleniania. Do nasilenia tego
procesu destrukcji przyczyniç si´ mo˝e
˝elazo uwalniane przez tlenek azotu lub
inne wolne rodniki z otoczenia. Jak ju˝
wspominaliÊmy, komórki mózgu majà
do dyspozycji czàsteczki neutralizujàce
wolne rodniki. Zawierajà tak˝e enzymy
zdolne do naprawy szkód wyrzàdzo-
nych przez procesy utleniania. Ale te
systemy ochronne sà s∏absze ni˝ w ko-
mórkach innych narzàdów, w ka˝dym
razie nie potrafià wytrzymaç ataku utle-
niaczy wyst´pujàcych w ponadnormal-

WOLNE RODNIKI TLENOWE, przedsta-
wione schematycznie jako kolorowe kropki,
mogà bezpoÊrednio uszkadzaç komórk´ na
wiele sposobów. Przede wszystkim niszczà
jàdrowy i mitochondrialny DNA oraz b∏ony
i bia∏ka komórkowe.

ALFRED T. KAMAJIAN

BIA¸KA STRUKTURALNE

JÑDRO

B¸ONA ZEWN¢TRZNA

DNA

MITOCHONDRIUM

MITOCHONDRIALNY

DNA

ENZYM

of British Columbia, a tak˝e wyników
badaƒ naszego zespo∏u Êwiadczàcych,
˝e istota czarna pacjentów z chorobà Par-
kinsona cz´sto zawiera nadmiernie ak-
tywne komórki mikrogleju. Mózg zwykle
hamuje t´ aktywnoÊç, poniewa˝ mikro-
glej w stanie najwy˝szego pobudzenia
wytwarza wolne rodniki, a tak˝e wyrzà-
dza szkody komórkom nerwowym na
kilka innych sposobów [patrz: Wolfgang
J. Streit i Carol A. Kincaid-Colton, „Uk∏ad
odpornoÊciowy mózgu”; Âwiat Nauki, sty-
czeƒ 1996]. Je˝eli jednak z jakiejÊ przy-
czyny, na przyk∏ad wskutek anormalne-
go wzrostu poziomu niektórych cytokin
(chemicznych przekaêników uk∏adu od-
pornoÊciowego) w istocie czarnej, hamul-
ce te puszczà, mo˝e dojÊç do uszkodze-
nia neuronów.

Wyniki prowadzonych w wielu labo-

ratoriach badaƒ neuronów dopaminer-
gicznych zbieg∏y si´ ostatnio z rezulta-
tami badaƒ nad mikroglejem; i jedne,
i drugie sugerujà, ˝e nadaktywne ko-
mórki mikrogleju mog∏yby ró˝nymi
drogami prowadziç do oksydacyjnych
uszkodzeƒ neuronów w tej strukturze.
Wi´kszoÊç tych sposobów zwiàzana jest
z powstawaniem wolnych rodników
tlenku azotu.

Wiadomo na przyk∏ad, ˝e nadaktywne

komórki mikrogleju wytwarzajà tlenek
azotu, który mo˝e je opuszczaç i przeni-
kaç do pobliskich neuronów, bioràc tam

udzia∏ w reakcjach generujàcych inne
wolne rodniki. Ta mnogoÊç ró˝nych rod-
ników mo˝e si´ nast´pnie przyczyniaç
do niszczenia wewn´trznej struktury ko-
mórek nerwowych [patrz: Solomon H.
Snyder i David S. Bredt, „Biologiczna ro-
la tlenku azotu”; Âwiat Nauki, lipiec 1992].
Co wi´cej, tlenek azotu sam mo˝e hamo-
waç aktywnoÊç kompleksu I w mitochon-
driach, powodujàc przez to takie same
uszkodzenia oksydacyjne jak jakaÊ tok-
syna o dzia∏aniu zbli˝onym do MPTP.

Jakby ma∏o by∏o tych szkód wyrzà-

dzonych przez tlenek azotu, stwierdzi-
liÊmy jeszcze, ˝e zarówno on, jak i inny
wolny rodnik (rodnikoanion ponadtlen-
kowy) wydzielany przez nadaktywne
komórki mikrogleju mogà uwalniaç
zmagazynowane w mózgu ˝elazo, uru-
chamiajàc w ten sposób dodatkowe ka-
skady oksydacyjne. WykazaliÊmy rów-
nie˝, ˝e ˝elazo niezale˝nie od êród∏a
pochodzenia jest zdolne do reakcji z do-
paminà i jej pochodnymi co najmniej
w dwojaki sposób, dodatkowo zwi´k-
szajàc poziom wolnych rodników w ko-
mórkach syntetyzujàcych dopamin´.

W jednym z ciàgów reakcji ˝elazo po-

maga dopaminie w jej utlenianiu. Pro-
wadzi to do powstania nowej substancji,
z której komórki istoty czarnej wytwa-
rzajà swój ciemny pigment zwany neuro-
melaninà. Przy niskich poziomach ˝ela-
za neuromelanina dzia∏a jako przeciw-

nych st´˝eniach. Gdyby wi´c opisane
przez nas procesy zosta∏y w istocie czar-
nej zapoczàtkowane, nale˝a∏oby ocze-
kiwaç z czasem coraz wi´kszych ubyt-
ków neuronalnych w tym regionie a˝
do wystàpienia i stopniowego nasilania
si´ objawów choroby Parkinsona.

W rzeczywistoÊci ka˝dy czynnik

zwi´kszajàcy wytwarzanie tlenku azo-
tu, uwalnianie ˝elaza lub hamowanie ak-
tywnoÊci kompleksu I w komórkach isto-
ty czarnej mo˝e sprzyjaç rozwojowi tej
choroby. Wysuni´to nawet hipotez´, któ-
ra równie dobrze jak hipoteza nadaktyw-
noÊci komórek mikrogleju opisuje ciàg
zdarzeƒ prowadzàcych do uszkodzeƒ
komórek tego regionu mózgu. Zgodnie
z nià zwi´kszenie produkcji tlenku azo-
tu i uwalniania ˝elaza, wyzwalajàce t´
samà kaskad´ niszczycielskich reakcji,
którà przypisuje si´ hipotetycznej nadak-
tywnoÊci komórek mikrogleju, powodo-
wane jest tym, ˝e neurony, których za-
koƒczenia znajdujà si´ w prà˝kowiu
i w istocie czarnej, uwalniajà glutami-
nian, neuroprzekaênik pobudzajàcy.
Nadmierne jego uwalnianie wiàzano ju˝
z innymi zaburzeniami mózgowymi, na
przyk∏ad z udarem. Nie wiadomo jesz-
cze, czy w chorobie Parkinsona mamy
do czynienia z nadaktywnoÊcià neuro-
nów glutaminergicznych, sà jednak na
to dowody poÊrednie.

Pozostajà równie˝ inne pytania. Cià-

gle nie ma pewnoÊci, czy chorob´ Par-

kinsona u poszczególnych osób wywo-
∏ujà ró˝ne przyczyny. Podobnie jak sil-
nik samochodu mo˝e zawieÊç z wielu
ró˝nych powodów, tak i do oksydacyj-
nego lub innego rodzaju uszkodzenia
neuronów istoty czarnej prowadzi za-
pewne wiele ró˝nych procesów. Sami
natkn´liÊmy si´ na kilka wskazówek co
do pierwotnych przyczyn choroby Par-
kinsona – takich jak czynniki, które mo-
gà na przyk∏ad podnosiç poziom cyto-
kin lub aktywnoÊç neuronów gluta-
minergicznych. Prowadzone obecnie ba-
dania, mimo luk w rozumieniu proce-
sów powodujàcych chorob´ Parkinsona,
podsun´∏y ju˝ kilka ciekawych pomy-
s∏ów na nowe sposoby leczenia – przez
blokowanie procesów utleniania lub
ochron´ neuronów innymi sposobami.

Mo˝liwoÊci leczenia

Je˝eli omawiane przez nas scenariu-

sze rozwoju choroby rzeczywiÊcie zacho-
dzà, w pojedynk´ lub ∏àcznie, to nale˝a-
∏oby oczekiwaç, ˝e substancje zdolne do
zahamowania nadaktywnoÊci komórek
mikrogleju lub zmniejszenia uwalniania
glutaminianu do istoty czarnej i prà˝ko-
wia powinny chroniç neurony tych struk-
tur, przynajmniej u niektórych pacjen-
tów. Problem polega na znalezieniu
takich leków, które przeniknà barier´
krew–mózg i wywo∏ajà zamierzony
efekt, nie czyniàc szkody innym neuro-

nom i nie powodujàc szkodliwych skut-
ków ubocznych. Jeden z nas (Riederer)
wraz z kolegà Johannesem Kornhube-
rem z Uniwersytetu w Würzburgu wy-
kazali ostatnio, ˝e amantadyna, stoso-
wany od dawna lek przeciw parkinso-
nizmowi o nie wyjaÊnionym mechani-
zmie dzia∏ania,

3

blokuje efekty dzia∏ania

glutaminianu. A wi´c mog∏aby mieç
dzia∏anie ochronne. Inny antagonista glu-
taminianu – dekstrometorfan – przecho-
dzi obecnie próby kliniczne w NIH.

Leki mogà chroniç przed chorobà

równie˝ wtedy, gdy ∏aƒcuch wydarzeƒ
zapoczàtkowany przez pierwotny czyn-
nik wyzwalajàcy proces zniszczenia zo-
stanie przez nie przerwany w innym
miejscu. Pod uwag´ bierze si´ wi´c
zwiàzki kompleksujàce ˝elazo (unie-
mo˝liwiajàce w ten sposób jego udzia∏
w wielu reakcjach utleniania), inhibito-
ry syntezy tlenku azotu oraz przeciw-
utleniacze. Wykazano, ˝e substancje
takie chronià przed oksydacyjnym
uszkodzeniem dopaminergiczne neu-
rony istoty czarnej u zwierzàt. Z dru-
giej strony, ten sam program badawczy
DATATOP, który poda∏ w wàtpliwoÊç
ochronne dzia∏anie selegiliny u ludzi,
wykaza∏, ˝e witamina E, b´dàca prze-
ciwutleniaczem, jest ca∏kowicie niesku-
teczna. Mog∏o to jednak wynikaç z jej
s∏abej przenikalnoÊci przez barier´
krew–mózg lub ze stosowania w testach
zbyt niskich dawek. Nale˝y wi´c zba-

Â

WIAT

N

AUKI

Marzec 1997 33

„ZASTYGLI NARKOMANI” na fotografii z 1991 roku. Dziewi´ç lat wczeÊniej wszyscy zostali sparali˝owani, jakby w mgnieniu oka
zapadajàc na chorob´ Parkinsona, po za˝yciu zanieczyszczonego narkotyku. Badanie sposobu, w jaki ta domieszka spowodowa∏a unie-
ruchomienie pacjentów, znacznie poszerzy∏o wiedz´ o reakcjach biochemicznych zaanga˝owanych w klasycznà postaç tej choroby.

Przedruk z: RUSS LEE,

The Case of the Frozen Addicts

, ©

Pantheon Books, 1995

daç przeciwutleniacze ∏atwo docierajà-
ce do mózgu; jeden z nich poddawany
jest obecnie w NIH próbom klinicznym.

Niezale˝nie od przyczyn degeneracji

neuronów leki pomagajàce w ich odno-
wie by∏yby przypuszczalnie równie u˝y-
teczne. Z badaƒ na zwierz´tach wyni-
ka, ˝e takie substancje rzeczywiÊcie
mog∏yby dzia∏aç w mózgu cz∏owieka.
W amerykaƒskich oÊrodkach badaw-
czych próbuje si´ obecnie podawaç bez-
poÊrednio do mózgu pacjenta tzw. gle-
jopochodny czynnik neurotropowy
(GDNF – glial-derived neurotrophic fac-
tor). Trwajà te˝ prace nad znalezieniem
mniejszych czàsteczek, ∏atwiejszych
do podawania (doustnie lub w zastrzy-
ku), zdolnych jednak do aktywacji neu-
ronalnych czynników wzrostowych
i pobudzania rozwoju nowych neuro-
nów w mózgu.

Jeden z takich Êrodków (rasagilina) by∏

skuteczny u zwierzàt i obecnie znajduje
si´ w próbach klinicznych. Z niektórych
doÊwiadczeƒ wynika∏o, ˝e dzia∏anie
ochronne wywieraç mo˝e zawarta w ty-
toniu nikotyna, w zwiàzku z czym bada
si´ laboratoryjnie substancje nikotyno-
podobne jako potencjalne Êrodki terapeu-
tyczne. Jednak˝e rozpoczynanie palenia
tytoniu przez pacjentów w celu spowol-
nienia post´pów choroby by∏oby post´-
powaniem nierozsàdnym. Dane Êwiad-
czàce o hamowaniu obumierania neuro-
nów dopaminergicznych przez nikoty-
n´ nie sà jednoznaczne, a zdrowotne ry-
zyko zwiàzane z paleniem znacznie prze-
wy˝sza wszelkie hipotetyczne korzyÊci.

Post´powi prac nad ochronà neuro-

nów towarzyszà pozytywne wyniki
w kompensowaniu ich ubytku. Jedno
z doskonalonych wcià˝ podejÊç polega
na wszczepianiu komórek produkujà-
cych dopamin´. U niektórych pacjen-

tów osiàgni´to w ten sposób popraw´.
Ale rezultaty bywajà ró˝ne, a mo˝liwo-
Êci zdobycia potrzebnych do implanta-
cji komórek sà ograniczone. Co wi´cej, te
same procesy, które zniszczy∏y w∏asne
komórki mózgu, mogà te˝ spowodowaç
obumieranie komórek implantowanych.
Innym sposobem jest chirurgiczne znisz-
czenie nadmiernie pobudzonych po
utracie dopaminy cz´Êci mózgu. Do nie-
dawna by∏ to bardzo niebezpieczny za-
bieg, ale ostatnio przeprowadza si´ go
z wi´kszym powodzeniem.

Rzeczywisty cel w terapii choroby Par-

kinsona musi stanowiç identyfikacja pro-
cesu chorobowego na d∏ugo przed wy-
stàpieniem objawów, tak by leczenie
rozpocz´te dostatecznie wczeÊnie mog∏o
zapobiec uszkodzeniom mózgu powo-
dujàcym dyskomfort i kalectwo chore-
go. Nie wiadomo, kiedy wczesne wy-
krywanie choroby lub zapobieganie
degeneracji neuronów stanie si´ rzeczy-
wistoÊcià, ale nie bylibyÊmy zaskoczeni,
gdyby ju˝ w najbli˝szych latach dokona-
no znacznego post´pu w obu dziedzi-
nach. W ka˝dym razie naukowcy nie mo-
gà spoczàç, dopóki oba te cele nie zostanà
zrealizowane.

T∏umaczy∏

Andrzej Bidziƒski

Przypisy t∏umacza:

1

Chodzi tu o wszelkie potrawy, które podobnie jak

niektóre gatunki serów poddawanych procesowi
dojrzewania zawierajà znaczne iloÊci tyraminy. Ty-
ramina jest aminà sympatykomimetycznà, unieczyn-
nianà w organizmie w∏aÊnie przez monoaminook-
sydaz´ (MAO). Przyj´cie z pokarmem znacznych
iloÊci tyraminy przy jednoczesnym zahamowaniu
tego enzymu prowadziç mo˝e do zaburzeƒ uk∏adu
krà˝enia, w tym potencjalnie Êmiertelnych prze∏o-
mów nadciÊnieniowych. W leczeniu depresji inhibi-
tory MAO nie tyle okaza∏y si´ „katastrofà”, ile zo-
sta∏y wyparte przez wprowadzone do lecznictwa
nieco póêniej trójpierÊcieniowe leki przeciwdepre-
syjne, które okaza∏y si´ skuteczniejsze, bezpieczniej-
sze i obdarzone szerszym profilem dzia∏ania.

2

1-metylo-4-fenylo-1,2,3,6-tetrahydropirydyna.

3

Na poziomie prà˝kowia u∏atwia uwalnianie

dopaminy.

34 Â

WIAT

N

AUKI

Marzec 1997

Informacja o autorach

MOUSSA B. H. YOUDIM i PETER RIEDE-

RER wspó∏pracujà od roku 1974. Youdim, au-

tor pionierskich badaƒ w dziedzinie opraco-

wania i zastosowania inhibitorów mono-

aminooksydazy w leczeniu choroby Parkin-

sona i depresji, jest profesorem farmakologii

w Izraelskim Instytucie Technologicznym

Technion w Haifie w Izraelu. Jest tak˝e dy-

rektorem Eve Topf i amerykaƒskiego Natio-

nal Parkinson’s Disease Foundation’s Cen-

ters of Exellence for Neurodegenerative

Diseases, obydwie w Technion; piastuje te˝

stanowisko Fogarty Scholar in Residence

w National Institutes of Health, gdzie sp´-

dza trzy miesiàce ka˝dego roku. Riederer jest

szefem Laboratory of Clinical Neurochemi-

stry i profesorem neurochemii klinicznej na

Uniwersytecie w Würzburgu w Niemczech.

Autorzy otrzymali wspólnie Claudius Gale-

nus Gold Medal za opracowanie nowego le-

ku – selegiliny.

Literatura uzupe∏niajàca

JAMES PARKINSON: HIS LIFE AND TIMES

. A. D. Mor-

ris. Red. F. Clifford Rose; Birkhauser, 1989.

EMERGING STRATEGIES IN PARKINSON’S DISEASE

.

Red. H. L. Klawans. Wyd. specjalne Neuro-

logy, vol. 40, nr 10, sup. 3, X/1990.

IRON-MELANIN INTERACTION AND PARKINSON’S

DISEASE

. M. B. H. Youdim, D. Ben Shacher

i P. Riederer, News in Physiological Sciences,

vol. 8, ss. 45-49, II/1993.

PARKINSON’S DISEASE; THE L-DOPA ERA

. M. D.

Yahr, Advances in Neurology, vol. 60, ss. 11-

17, 1993.

ALTERED BRAIN METABOLISM OF IRON AS A CAUSE

OF NEURODEGENERATIVE DISEASES?

M. Gerlach,

D. Ben Shacher, P. Riederer i M. B. H.

Youdim, Journal of Neurochemistry, vol. 63,

nr 3, ss. 793-807, IX/1994.

NEURODEGENERATION AND NEUROPROTECTION IN

PARKINSON’S DISEASE.

Red. C. W. Olanow i in.;

Academic Press, 1996.