1

DEFINICJE

ŚMIERCI

Śmierć biologiczna, psychologiczna i społeczna

Śmierć biologiczna

Przez stulecia obowiązywała tzw. tradycyjna definicja śmierci.

W tym ujęciu śmierć następowała ona wraz z ustaniem podstawowych funkcji życiowych, a więc

oddechu i bicia serca.

Kolejne ujęcie uznawało śmierć w momencie stwierdzenia trwałego nie funkcjonowania mózgu.

Kryteriami, które pozwalały na stwierdzenie takiego stanu były:

1. Brak wrażliwości i zdolności reagowania na najbardziej intensywne i bolesne bodźce,

2. Brak ruchu lub oddechu

3. Brak odruchów

4. Płaski zapis EEG

5. Brak lub zmniejszenie różnicy tętniczo-żylnej w prężności tlenu

6. Brak zmian w zapisie EKG przy ucisku na gałki oczne i zatokę szyjną

Stwierdzono jednak, że śmierć komórek mózgu nie następuje jednoczasowo.

Współczesna def. Uznaje śmierć w momencie stwierdzenia śmierci pnia mózgu.

ŚMIERĆ PSYCHOLOGICZNA:

Gdy w osobowości człowieka nastąpią zmiany polegające na braku oznak życia psychicznego.

„Ludzie psychologicznie martwi nie tylko nie wiedzą, kim są, oni nawet nie wiedzą, że istnieją.”

Dwie odmiany śmierci psychologicznej:

1. Tanatomimeza – stan, w którym organizm stara się wyglądać jak martwy i wywołać u innych

wrażenie, ze nie żyje.

2. śmierć fenomenologiczna – śmierć osobowości. W żywym biologicznie organizmie ustaje jego

życie wewnętrzne. Np. w sytuacji, gdy w wyniku urazu czy choroby człowiek traci kontakt z

otoczeniem, nie odpowiada na zachowania innych w sposób właściwy dla danej sytuacji.

W ramach śmierci psychologicznej możemy mówić także o pojęciu:

Społeczne ożywienie

– polega na traktowaniu zmarłej biologicznie lub będącej w stanie śmierci

mózgowej osoby jako żyjącej. Ma to zwykle miejsce wówczas, gdy podtrzymywanie funkcji życiowych

jest medycznie uzasadnione.

Np. ciąża kobiet w stanie śmierci mózgowej

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl

2

ŚMIERĆ SPOŁECZNA

Gdy jednostka jeszcze za życia zostaje uznana i traktowana przez otoczenie jako martwa, nieżyjąca. Może

to prowadzić do faktycznego zgonu

Np. np. w szpitalu izolacja pacjentów od bliskich i otoczenia może doprowadzić do śmierci. Osoby

nieuleczalnie chore lub w stanie terminalnych często są traktowane jako zmarłe zarówno przez lekarzy,

którzy nie poświęcają im już czasu jak i rodzinę, która np. dysponuje przy nim pozostawianym

majątkiem.

PRZYCZYNY ŚMIERCI:

Rodzaje śmierci ze względu na czynniki, które ją spowodowały:

-

śmierć fizjologiczna- na skutek procesów starzenia (luksus nagłej śmierci)

-

śmierć z przyczyn chorobowych

-

śmierć gwałtowna – w następstwie urazu

Ze względu na szybkość zgonu:

-

śmierć powolna – zgon poprzedzony jest agonią trwającą od kilku minut do wielu godzin

-

śmierć nagłą – w ciągu kilku sekund

Przyczyny śmierci w Polsce:

-

choroby serca i ukł. krążenia 48%

-

nowotwory 23%

-

urazy i zatrucia 8%

UMIERANIE

Umieranie jest procesem, zdarzeniem rozciągniętym w czasie, jeszcze niedokonanym. W jego trakcie

uaktywniają się czynniki prowadzące do śmierci.

Z perspektywy medycznej umieranie jest fazą w chorowaniu i leczeniu, w której nieskuteczne stają się

dostępne środki terapeutyczne a stan pacjenta uznany zostaje za nieuleczalny.

W tym kontekście mamy do czynienia z 2 systemami opieki wobec osób umierających:

1. Ukierunkowanych na leczenie aktywne, np. kontroli wzrostu nowotworu (cure system)

2. Obejmującym leczenie objawowe służące usunięciu, złagodzeniu objawów (care system)

„Paradoksem współczesnej medycyny jest to, że przy wydłużaniu życia wydłużyła także proces

umierania”

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl

3

Warunki wpływające na szybkie umieranie

W erze przednaukowej

Warunki wpływające na powolne umieranie w

erze współczesnej

-

Niski poziom technologii medycznej

-

Późne wykrywanie choroby

-

Prosta definicja śmierci (np. ustanie akcji

serca

-

Wysoki poziom umieralności z powodu

chorób ostrych

-

Wysoki poziom wypadkowości

prowadzącej do śmierci

-

Fatalistyczna bierność w stosunku do

człowieka skazanego na śmierć

-

Wysoki poziom technologii medycznej

-

Wczesne wykrywanie choroby lub

warunków powodujących umieralność

-

Złożona definicja śmierci

-

Wysoki poziom umieralności z powodu

chorób przewlekłych i degeneracyjnych

-

Niski poziom wypadkowości prowadzącej

do śmierci

-

Orientacja lecznicza i aktywna w

stosunku do umierającego w związku

przypisaniem wysokiej wartości

przedłużaniu życia

Problemy związane z powolnym umieraniem:

-

Długotrwała choroba kosztuje, co skutkuje zwykle pogorszeniem się sytuacji materialnej rodziny.

-

Przedłuża się ból i cierpienie fizyczne

-

Pacjentowi towarzyszy nastrój niepokoju lub depresji, co przenosi się także na rodzinę, żyjącą w

stanie napięcia emocjonalnego

-

Stosunki między umierającym a rodziną stają się napięte i skrępowane

-

Napięcia są często wyładowywane wobec personelu medycznego, co może prowadzić do ich

poczucia frustracji.

ŚWIADOMOŚĆ UMIERANIA

– 4 typy świadomości umierającego wg Glasera i Straussa (1965r.):

1.

świadomość zastrzeżona

– pacjent nie zdaje sobie sprawy ze zbliżającej się śmierci, chociaż

wszyscy inni o tym wiedzą.

2.

świadomość podejrzana

– sytuacja w której pacjent podejrzewa, a inni wiedzą i próbuje

potwierdzić lub unieważnić swoje podejrzenie

3.

świadomość wzajemnego udawania

– każda strona określa pacjenta jako umierającego ale

wszyscy udają że tak nie jest.

4.

świadomość otwarta

– zarówno personel jak i pacjenci są świadomi zbliżania się śmierci i

wszyscy zachowują się zupełnie otwarcie.

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl

4

POSTAWY PACJENTÓW UMIERAJĄCYCH wg E. Kubler – Ross

(fazy umierania):

1.

STADIUM ZAPRZECZANIA I IZOLACJI

– zaczyna się w momencie uzyskania informacji o

istnieniu nieuleczalnej choroby. Wchodzą w przejściowy stan szoku. Pojawia się myśl „ nie to nie

ja, o niemożliwe, to zły sen, pomyka”. Z jednej strony stosuje się różne metody by trwać w

niewiedzy, np. dewaluacja lekarza, z drugiej zaś sprawdzanie, przeprowadzanie nowych badań,

poszukiwanie innych lekarzy

2.

GNIEW I ZŁOŚĆ

–

pojawiają się pytania: dlaczego ja?”, „Czym zawiniłem?”. Pojawia się

poczucie niezasłużonej kary, która przecież powinna była dotknąć innych, mniej potrzebnych,

mniej wartościowych, starszych itp. Pojawia się zazdrość, gorycz, wściekłość, które są

wyładowywane na zupełnie przypadkowych osobach. Pacjent jest zirytowany, cięgle czegoś się

domaga, wyraża niezadowolenie.

3.

STADIUM TARGOWANIA SIĘ

,

NEGOCJACJI

– targowanie przeprowadzane jest z niewidoczną

mocą, która panuje nad naszym życiem. Chodzi zwykle o przedłużenie życia, w zamian za

obietnice poświęcenia się, wyrzeczenia czegoś itp.

4.

STADIUM DEPRESJI

– gdy pojawiają się bóle, czy też inne dolegliwości pacjent zdaje sobie

sprawę z powagi choroby. Pojawia się depresja. Fazy:

-

DEPRESJA REAKTYWNA

– dotyczy spraw przeszłych, odczuwa się poczucie utraty siły, swej

woli, nie zrealizowanych planów, nadziei, uczuć itp.

-

depresja przygotowawcza – dotyczy spraw przyszłych, charakteryzuje się narastającym

zaabsorbowaniem własnym życiem w aspekcie jego końca. Wypełniona jest refleksjami o sensie

swego życia i śmierci.

5.

A

KCEPTACJA I POGODZENIE SIĘ

– jeśli pacjent miał dość czasu by przeżyć poprzednie stadia

dochodzi do spokoju i równowagi. Pacjent nie jest gniewny, załamany, nie zazdrości zdrowia

innym. Jest bardziej milczący, nie chce zbytniej uwagi, opowieści raczej milczącej obecności i

pewności bycia z kimś w ostatnich chwilach.

PROBLEMY PACJENTA UMIERAJĄCEGO

Z umieraniem łączy się nowa sytuacja społeczna chorego. Człowiek umierający może mieć różne

podejście do śmierci, zwykle jednak w tej sytuacji towarzyszą mu niepewność, lęk, osamotnienie i ból.

1.

Wokół chorego panuje zwykle zmowa milczenia, nie uzyskuje on wyczerpujących informacji na

temat swojego stanu, jednak obserwując zachowania najbliższych może nabrać wielu podejrzeń.

2.

Ten brak umiejętności i chęci do rozmowy o śmierci prowadzi do poczucia osamotnienia. Tworzy

się tzw. Szklana ściana.

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl

5

3.

Do izolacji przyczynia się także wygląd chorego: wypadają włosy, zmienia się zabarwienie skory,

deformuje ciało. Pacjent staje w konfliktowej sytuacji. Z jednej strony potrzebuje kontaktu z

bliskimi, z drugiej strony nie chce ich z powodu oszpecenia.

4.

Ból – przewlekły narastający. Ogarniający nie tylko ciało ale i psychikę. Nasilają się nie tylko

dolegliwości fizyczne ale także cierpienie psychiczne i duchowe. Wymagają one specyficznego

podejścia, opieki nie tylko farmaceutycznej ale i terapeutycznej. Niestety jak pokazują badania

leczenie bólu ma ciągle charakter interwencyjny, na żądanie, i dotyczy tylko jego cielesnego

aspektu.

5.

Lęk i niepokój przed śmiercią, przed nieznanym. U umierających lęk przed śmiercią ma złożony

charakter ponieważ dotyczy wielu elementów o charakterze społecznym np. troska o pozostawiane

osoby i kłopoty jakie wynikną dla nich z ich śmierci, obawy przed samotnością, poniżeniem, obawy

dotyczące ostatnich chwil życia: czy będzie bolało, jak to będzie, czy będzie sam... Występuje także

obawa przez przemijaniem i zapomnieniem. Każda z tych kategorii lęku wymaga innego rodzaju

oddziaływania i w różnym stopniu jest na nie podatna.

Doświadczenie „życia po życiu”

Najczęściej wskazywaną reakcją u nich był lęk, ale wskazało go zaledwie 20% badanych. U większości

osób doświadczenie własnej śmierci przyczyniło się do:

-

wzrostu optymizmu życiowego,

-

większej radości z każdego dnia,

-

doceniania każdej chwili,

-

większej otwartości na ludzi i ich problemy.

-

Jedna na 3 osoby mówiła o skutkach negatywnych np. obsesyjnym myśleniu o śmierci, poczuciu

obaw o własną przyszłość. Jednak były to skutki przejściowe.

Generalnie wpływ przejścia przez śmierć polegał na:

-

Redukcji lęku przed śmiercią

-

Zmianie hierarchii wartości, wzroście tolerancji dla innych, osłabieniu wrażliwości na doznawane

przykrości

-

świadomości własnej misji, przeznaczenia jako znaku dla innych

-

wzrostu wiary w swe szczególne względy u Boga

-

dojściu do bezwzględnego przekonania o istnieniu życia pozagrobowego.

Kontakt ze śmiercią może więc sprzyjać także rozwojowi.

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl

6

PROBLEMY RODZINY PACJENTA UMIERAJĄCEGO

Problemy bliskich umierającego pacjenta zależą od wielu czynników. Wyróżnić można problemy

związane z asystowaniem umierającemu oraz problemy związane z przeżywaniem straty.

Problemy mogą zależeć od tego czy:

-

śmierć jest dopiero zapowiadana, stała się już faktem.

-

Śmierć następuje w domu, czy w szpitalu lub innej instytucji medycznej

-

Bliska osoba umiera w cierpieniach, czy śmierć twa krótko i jest zaskoczeniem

W zależności od sytuacji emocje najbliższych balansują od zaprzeczania do akceptacji.

Specyfikę sytuacji rodziny chorego kształtuje przyjęty w instytucjach medycznych sposób informowania

o niepomyślnym rokowaniu. To rodzina jest zwykle informowana jako pierwsza, unikając przekazania jej

choremu.

Ta nierównowaga informacji stawia rodzinę w szczególnie kłopotliwej sytuacji. Muszą kontrolować

wypowiadane słowa i tłumić powstające emocje. Nie są naturalni, przez co pacjent zaczyna oś

podejrzewać, rozmyślać i spodziewać się najgorszego. Czuje się niezrozumiany i osamotniony bo

dostrzega brak szczerości w relacjach z najbliższymi. Zamiast więc umocnienia więzi, osłabia się ją.

Z problemami spotyka się także rodzina pogrążona już w

żałobie

po bliskiej osobie:

-

przeżywanie straty, radzenie sobie z rozstaniem, pogodzenie z trwałą nieobecnością kogoś

bliskiego.

-

Przystosowanie się do nowego stanu życia rodzinnego.

SKUTKI KONTAKTU Z UMIERANIEM I ŚMIERCIĄ

W ROLI ZAWODOWEJ

Role medyczne, zwłaszcza pielęgniarki i lekarza są szczególnie narażone na częste obcowanie z

umierającym pacjentem oraz śmiercią.

Opieka nad chorym umierającym stwarza specyficzne ryzyko zawodowe.

Długa opieka sprzyja możliwości nawiązania bliższego kontaktu z chorym i jego rodziną co wzmacnia

doświadczenie straty, współprzeżywanej z rodziną chorego.

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl

7

Osoby narażone na częsty kontakt ze śmiercią innego człowieka częściej stają wobec świadomości

własnej śmierci oraz mogą mieć podwyższony poziom lęku związanego z własną śmiercią czy

najbliższych.

Zespół wypalenia zawodowego:

-

wyczerpaniem emocjonalnym manifestującym się znużeniem

-

utratą sił i energii

-

dystansem w relacjach międzyludzkich

-

depersonalizacją, osłabieniem zainteresowaniem drugim człowiekiem

-

postrzeganiem pracy jako mało satysfakcjonującej i mało wartościowej, połączonym z obniżoną

jej jakością.

Stan też może również prowadzić do zaburzeń zdrowia: bóli, bezsenności, stanów psychosomatycznych

W pracy i kształceniu pielęgniarki ważne jest więc odpowiednie radzenie siebie ze stanami napięcia

emocjonalnego.

SPOSOBY ZMAGANIA SIĘ Z CHOROBĄ I ŚMIERCIĄ

Determinanty zachowań człowieka wobec sytuacji kryzysowej, ciężkiej choroby, śmierci:

-

determinanty intrapersonalne

:

wiek, płeć, poziom inteligencji, cechy osobowości, poprzednie

doświadczenia związane z chorobą własną lub bliskich, system przekonań i wartości, stosunek

do trudności życiowych i cierpienia itp.

-

Determinanty interpersonalne:

Rodzaj związków rodzinnych, systemów podtrzymania

społecznego, stosunki w miejscu pracy, stosunki z lekarzem, personelem medycznym itp.

-

Czynniki związane z chorobą:

jej rodzaj, rozległość, cechy, znaczenie subiektywne jakie ma dla

chorego (narząd lub funkcja biologiczna ma szczególne znaczenie emocjonalne gdy: stanowi

źródło przyjemności, satysfakcji, dumy, dobrej oceny siebie, służy mechanizmom radzenia sobie

z chorobą, gdy pomaga podtrzymać dobre stosunki z innymi, podtrzymać role społeczne lub

zawodowe, gdy ma jakieś znaczenie symboliczne dla człowieka)

-

Czynniki społeczno-kulturowe, ekonomiczne, filozoficzne:

przekonania, poglądy, postawy

społeczne wobec określonych chorób, pojęcie stygmatyzacji, [piętnowania związane z niektórymi

chorobami, wiedza o skuteczności leczenia. Także poziom zamożności, dostępność określonych

form leczenia. System wartości, stosunek do cierpienia, sensu życia.

-

Otoczenie pozaludzkie:

warunki na oddziałach np. intensywnej opieki, aparatura

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl

8

Reakcje na chorobę

można rozpatrywać w 3 aspektach:

-

intrapsychiczny – co pacjent spostrzega, myśli, czuje

-

behawioralny – jak zachowuje się wobec choroby, jak komunikuje innym swój stan, jak

poszukuje pomocy

-

społeczny – jak choroba wpływa n jego interakcje z innymi, z rodziną, personelem służby

zdrowia

Spostrzeganie:

Może odbywać się poprzez pomniejszanie ( z tendencją do bagatelizowania znaczenia dolegliwości,

aż do niedostrzegania ich) lub czujne skupienie na problemie zdrowia z potrzebą wyjaśnienia

wszelkich zjawisk związanych z chorobą.

Powszechny jest wysiłek w kierunku wyjaśnienia pochodzenia choroby. Przekonania o przyczynie

choroby mogą być racjonalne lub nieracjonalne, opierać się na oskarżaniu siebie bądź innych.

Reakcje emocjonalne:

Zależą od różnych czynników, zwykle mają charakter lęku, poczucia straty, depresji, wstydu, gniewu,

rzadziej apatii, obojętności.

Aspekt behawioralny:

Style działania:

-

zwarcie – zmierzenie się z chorobą, ze skłonnością do czynnej postawy wobec wyzwań, jakie

stawia przed człowiekiem inwalidztwo czy choroba

-

kapitulacja – przyjęcie postawy bierności i oparcia się na innych

-

unikanie – usiłowanie uniknięcia wszelkich wymogów, jakie stawia choroba, aż do zaprzeczania

istnieniu choroby

S

TRATEGIE RADZENIA SOBIE Z CHOROBĄ

:

-

choroba jako wyzwanie

– najbardziej aktywny sposób radzenia sobie. Chorobę traktuje się jak

trudność, przeszkodę, z którą należy sobie dawać radę, spełniać wymogi, jakie ona stawia, szukać

racjonalnych metod pomocy

-

choroba jako wróg

– trzeba walczyć, bronić się. Często pojawia się tu lęk, gniew, wrogość,

agresja lub postawa ucieczkowa- wycofywanie się, bezradność.

-

Choroba jako kara

– może być uznawana za sprawiedliwą lub nie. Powszechny jest tu lęk,

depresja lub gniew, a te emocje mogą zmniejszać odporność, powodować bierne poddawanie się.

-

Choroba jako słabość –

poczucie wstydu, chęć ukrycia choroby, pokazania się silnym, zdolnym

do pracy

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl

9

-

Choroba jako ulga,

a nawet strategia – dostarcza możliwość ucieczki od odpowiedzialności,

wymogów, trudności, może nawet dawać pewne korzyści (ekonomiczne, zainteresowanie, uwaga

otoczenia). Pacjent może nawet nie być zainteresowany powrotem do zdrowia,

-

Choroba jako nieodwracalna strata

– gdy jakiś narząd ma dla człowieka niezwykłą znaczenia

to jego uszkodzenie może prowadzić do depresji, oporności na leczenia i rehabilitację.

-

Choroba jako wartość –

pomaga dostrzec inne wymiary życia, uwolnić się od dążenia do

pozornych wartości.

OPIEKA HOSPICYJNA

1967 rok: Cicely Saunders 1.specjalistyczny ośrodek opieki nad chorymi umierającymi z powodu

choroby nowotworowej

Opieka paliatywna

: ukierunkowana na łagodzenie, znoszenie objawów choroby (leczenie objawowe)

Opieka hospicyjna:

szczególny rodzaj opieki paliatywnej. Dotyczy chorych, u których nie można

spodziewać się wyleczenia.

Opieka terminalna:

okres, gdy choroby nie daje się już kontrolować, rozwija się i nieuchronnie

prowadzi do śmierci.

Cele działania hospicjum:

1. Zapewnienie leczenia- łagodzenie bólów

2. Opieka psychologiczna

3. Stworzenie systemu pomocy pozwalającej pacjentowi żyć możliwie najbardziej aktywnie

4. Podtrzymywanie rodziny chorego w czasie choroby i w okresie żałoby po jego śmierci

Zasady opieki hospicyjnej:

1. Leczenie ukierunkowane jest na objawy choroby- głównie łagodzenie bólu

2. Pacjent traktowany jest jak osoba, a nie jak jednostka chorobowa albo przedmiot. Zapewnia to:

-

Nienaruszalność jego godności ludzkiej

-

Prawo do poszanowania i ochrony własnej tożsamości, poglądów, przekonań

-

Prawo do śmierci (nie stosowanie sztucznego przedłużania życia, reanimacji)

-

Prawo do życia

3. Integralną częścią opieki hospicyjnej jest opieka nad rodziną.

4. Włączenie rodziny do opieki nad chorym

5. Opieka prowadzona jest przez zespół pracowników, ponieważ jedna osoba nie jest w stanie

sprostać wszystkim potrzebom pacjenta

6. Opieka ma charakter ciągły, niezależnie czy pacjent przebywa w hospicjum czy też w domu

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl

10

Typy opieki hospicyjnej:

-

Hospicja stacjonarne

-

Zespoły domowej opieki hospicyjnej

-

Pośrednie formy opieki nad chorymi w stanach terminalnych:

a. Ośrodki opieki paliatywnej

b. Ośrodki konsultacyjne

EUTANAZJA

Definicja: jest to spowodowanie przyspieszenia śmierci osoby nieuleczalnie cgorej, które umotywowane

jest skróceniem jej cierpień

Obecnie zalegalizowana jest w Holandii, Belgii, amerykańskim stanie Oregon, Szwajcarii (w szczególnej

formie)

W pozostałych krajach eutanazja traktowana jest jak zabójstwo.

Rodzaje eutanazji:

1. eutanazja zabójcza:

-

wspomagane samobójstwo

-

e. dobrowolna

-

e. niedobrowolna (bez zgody) – kryptanazja

-

wbrew woli

3. e. Samobójcza

„

A żyć możesz tylko dzięki temu, za co mógłbyś umrzeć”

Antoine de Sain-Exupery

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl