gornik eksploatacji otworowej 811[01] z2 02 n

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Janusz Kuś
Agata Kuś

Wydobywanie ropy naftowej i gazu ziemnego otworami
wiertniczymi 811[01].Z2.02

Poradnik dla nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:

mgr inż. Jadwiga Ida

mgr inż. Henryk Rospond

Opracowanie redakcyjne:

mgr inż. Janusz Kuś

mgr inż. Agata Kuś

Konsultacja:

mgr inż. Teresa Sagan

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 811[01].Z2.02
„Wydobywanie ropy naftowej i gazu ziemnego otworami wiertniczymi”, zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu górnik eksploatacji otworowej.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Przykładowe scenariusze zajęć

5. Ćwiczenia

5.1. Podział i ogólna charakterystyka metod wydobywania ropy naftowej i gazu

ziemnego. Rodzaje systemów energetycznych złóż

5.1.1. Ćwiczenia

5.2. Samoczynny wypływ ropy z odwiertu

5.2.1. Ćwiczenia

5.3. Uzbrojenie napowierzchniowe i wgłębne odwiertu samoczynnego

5.3.1. Ćwiczenia

5.4. Regulacja samoczynnego wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego

5.4.1. Ćwiczenia

5.5. Wstępne oczyszczanie ropy naftowej i gazu ziemnego w oddzielaczach

5.5.1. Ćwiczenia

5.6. Obsługa odwiertu samoczynnego

5.6.1. Ćwiczenia

5.7. Zaburzenia samoczynnego wypływu i awarie na odwiercie samoczynnym

5.7.1. Ćwiczenia

5.8. Wydobywanie ropy przy użyciu gazodźwigu

5.8.1. Ćwiczenia

5.9. Zastosowanie pompy wyporowej przy eksploatacji ropy naftowej

5.9.1. Ćwiczenia

5.10. Złoża gazowe i gazowo-kondensatowe

5.10.1. Ćwiczenia

5.11. Hydraty powstające podczas eksploatacji złóż gazu

5.11.1. Ćwiczenia

5.12. Odcinki redukcyjno-pomiarowe na odwiertach gazowych

5.12.1. Ćwiczenia

5.13. Pompy wgłębne przy wydobywaniu ropy naftowej

5.13.1. Ćwiczenia

5.14. Uzbrojenie napowierzchniowe i wgłębne odwiertów pompowanych

5.14.1. Ćwiczenia

5.15. Warunki pracy pomp wgłębnych

5.15.1. Ćwiczenia

5.16. Napęd indywidualny i grupowy pomp wgłębnych

5.16.1. Ćwiczenia

5.17. Awarie występujące przy pompowaniu ropy z odwiertów

5.17.1. Ćwiczenia

5.18. Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej

i ochrony środowiska w czasie wydobywania ropy naftowej i gazu
ziemnego otworami wiertniczymi

5.18.1. Ćwiczenia

6. Ewaluacja osiągnięć ucznia

7. Literatura

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który pomoże w prowadzeniu zajęć

dydaktycznych w jednostce modułowej „Wydobywanie ropy naftowej i gazu ziemnego
otworami wiertniczymi” w szkole zawodowej kształcącej w zawodzie górnik eksploatacji
otworowej.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakimi powinien dysponować uczeń przed
przystąpieniem do realizacji programu jednostki modułowej,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien opanować w wyniku
realizacji programu jednostki modułowej,

–

przykładowe scenariusze zajęć – propozycje prowadzenia zajęć dydaktycznych różnymi
metodami,

–

propozycje ćwiczeń – mają one na celu ukształtowanie u uczniów umiejętności
praktycznych,

–

ewaluację osiągnięć uczniów – przykładowe narzędzia pomiaru dydaktycznego
zawierające dwa zestawy zadań – test wyboru i zadanie (ćwiczenie) praktyczne,

–

wykaz literatury, z jakiej mogą korzystać uczniowie podczas nauki.

Według założeń kształcenia modułowego, nauczyciel przede wszystkim ma kierować

procesem dydaktycznym, stwarzając uczniowi warunki do samodzielnego przyswajania
wiedzy oraz kształtowania umiejętności w sposób kontrolowany.

Zalecane jest, aby kształcenie było realizowane metodami aktywizującymi. Umieszczone

w poradniku ćwiczenia należy traktować jako przykładowe. Nauczyciel powinien tworzyć
nowe ćwiczenia, dostosowane do możliwości i warunków związanych z wyposażeniem
pracowni, które powinny prowadzić do osiągnięcia wszystkich celów określonych
w programie jednostki modułowej.

Po wykonaniu zaplanowanych ćwiczeń uczeń ma możliwość sprawdzenia poziomu

swoich postępów, rozwiązując test „Sprawdzian postępów”. Uczeń powinien samodzielnie
przeczytać pytania i udzielić na nie odpowiedzi. W tym celu wstawia X w kolumnie:

−

TAK – jeżeli jego odpowiedź na pytanie jest twierdząca,

−

NIE – jeżeli jego odpowiedź na pytanie jest przecząca.

Podobne czynności może wykonać nauczyciel, obserwując zachowania ucznia i efekty

jego pracy. Po dokonaniu przeglądu odpowiedzi, ustala się pytania, na które uczeń nie potrafił
odpowiedzieć lub odpowiedział przecząco. Brak odpowiedzi lub zaznaczenie NIE wskazują
luki w wiedzy lub umiejętnościach. Zmusza to ucznia do ponownego zapoznania się
z potrzebnymi treściami, powtórzenia ćwiczenia lub jego części. Podczas oceny należy
przyjąć zasadę, że zadanie (ćwiczenie) będzie zaliczone tylko wtedy, kiedy będzie wykonane
zgodnie z przyjętymi standardami i kryteriami. Można stosować przyjęty w danej szkole
wewnętrzny system oceniania, można też potwierdzać umiejętności ucznia w skali
dwustopniowej: ćwiczenie (zadanie) zaliczone, ćwiczenie (zadanie) niezaliczone.

Na zakończenie realizacji programu jednostki modułowej nauczyciel przeprowadza

sprawdzian sumatywny, którego wynik określa poziom nabytej wiedzy i ukształtowanych
umiejętności.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

811[01].Z2

Eksploatacja otworowa kopalin

811[01].Z2.01

Wykonywanie pomiarów parametrów z

łożowych

811[01].Z2.02

Wydobywanie ropy naftowej i gazu ziemnego

otworami wiertniczymi

811[01].Z2.03

Stosowanie wtórnych metod i zabiegów

intensyfikacji wydobycia ropy naftowej

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

–

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu górnictwa naftowego,

–

posługiwać się dokumentacją techniczną,

–

zdefiniować pojęcia: ciśnienie, nadciśnienie, podciśnienie, ciśnienie absolutne,

–

korzystać z nomogramów z wykorzystaniem interpolacji,

–

zdefiniować ciśnienie w odwiercie w warunkach statycznych i dynamicznych,

–

przeliczać jednostki,

–

sporządzać zestawienia tabelaryczne,

–

sporządzać wykresy liniowe, słupkowe, diagramy kołowe, itp.,

–

stosować jednostki układu SI,

–

korzystać z różnych źródeł informacji,

–

obsługiwać komputer,

–

współpracować w grupie,

–

uczestniczyć w dyskusji, prezentacji,

–

przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej i ochrony
środowiska,

–

oceniać własne możliwości w działaniach indywidualnych i zespołowych,

–

zastosować zasady współpracy w grupie.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

określić warunki powodujące samoczynny wypływ ropy z odwiertu,

−

scharakteryzować urządzenia, wgłębnego i napowierzchniowego uzbrojenia odwiertu
samoczynnego,

−

scharakteryzować metody regulacji samoczynnego wypływu ropy z odwiertu,

−

określić rolę i zadania oddzielaczy,

−

scharakteryzować zaburzenia samoczynnego wypływu ropy z odwiertu,

−

określić rodzaje awarii na odwiercie samoczynnym,

−

scharakteryzować warunki pracy gazodźwigu i rozróżnić jego typy,

−

określić budowę i zasadę działania pompy wyporowej,

−

scharakteryzować warunki dopływu gazu do odwiertu,

−

określić elementy uzbrojenia odwiertu gazowego,

−

scharakteryzować warunki powstawania i metody zapobiegania powstawaniu hydratów
podczas eksploatacji złóż gazu,

−

określić zadania odcinka redukcyjno-pomiarowego oraz sposobów pomiaru ilości
wydobywanego gazu,

−

określić cel i sposoby dławienia (regulacji) wypływu gazu z odwiertu,

−

scharakteryzować elementy automatyki stosowanej podczas eksploatacji złóż gazu,

−

dokonać podziału pomp wgłębnych do eksploatacji ropy naftowej,

−

określić parametry pracy żerdziowych tłokowych pomp wgłębnych,

−

scharakteryzować budowę i warunki pracy indywidualnego żurawia pompowego (IŻP),

−

określić parametry pracy układu kieratowego do napędu pomp wgłębnych,

−

wyjaśnić zasady, obsługi IŻP i układu kieratu pompowego,

−

określić rodzaje awarii występujących przy pompowaniu ropy,

−

określić parametry pracy żerdziowych tłokowych pomp wgłębnych,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej
i ochrony środowiska w czasie prowadzenia eksploatacji ropy naftowej i gazu ziemnego.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć 1

Osoba prowadząca

…………………………………….……………..

Modułowy program nauczania:

Górnik eksploatacji otworowej 811[01]

Moduł:

Eksploatacja otworowa 811[01].Z2

Jednostka modułowa:

Wydobywanie ropy naftowej i gazu ziemnego otworami
wiertniczymi 811[01].Z2.02

Temat: Wydobywanie ropy naftowej przy użyciu gazodźwigu – obliczenia ciśnień

rozruchowych gazodźwigów.

Cel ogólny: Doskonalenie umiejętności obliczania wartości ciśnienia rozruchowego dla

poszczególnych typów gazodźwigów.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

scharakteryzować rodzaje gazodźwigów ze względu na ich budowę i sposób
doprowadzenia medium roboczego,

−

zdefiniować pojęcie rozruch gazodźwigu,

−

zdefiniować pojęcie ciśnienia rozruchowego i roboczego,

−

obliczyć ciśnienie rozruchowe poszczególnych typów gazodźwigów i omówić, od jakich
parametrów zależą te wielkości,

−

uzasadnić różnicę wartości ciśnienia rozruchowego dla gazodźwigu pierścieniowego
i centralnego,

−

przeliczać jednostki ciśnień.

Metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie,

−

metoda projektów.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

praca w zespołach dwuosobowych.

Czas: 2 godziny dydaktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia danej jednostki modułowej,

−

tabele do przeliczania jednostek ciśnienia,

−

kalkulator,

−

zeszyt.

Przebieg zajęć:
1. Sprawdzenie obecności uczniów – wprowadzenie do zajęć.
2. Określenie celów zajęć.
3. Przypomnienie pojęć i treści poznanych na wcześniejszych zajęciach:

−

podział gazodźwigów,

−

sposoby zatłaczania gazu do instalacji gazodźwigowej,

−

jednostki ciśnienia i zależności między nimi (MPa, bar, N/m

−

charakterystyka pracy poszczególnych typów gazodźwigów,

−

rozruch gazodźwigu.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. Nauczyciel podaje treść zadania do wykonania przez uczniów, którzy będą pracować

w zespołach dwuosobowych:
Obliczyć ciśnienie rozruchowe gazodźwigu, w którym:

−

długość kolumny rur wydobywczych L,

−

poziom statyczny w odwiercie zmierzono w głębokości hst,

−

średnica rur okładzinowych D=6”,

−

średnica rur eksploatacyjnych wewnętrznych d

= 2 3/8”,

−

średnica rur eksploatacyjnych zewnętrznych d

= 4 1/2”,

−

ciężar właściwy ropy γ

=8335,65 N/m

Korzystając z powyższych danych przeprowadzić obliczenia ciśnienia rozruchowego

dla wszystkich typów gazodźwigów. Wynik obliczeń przedstawić w [MPa].

Dla każdego zespołu określono oddzielnie:

−

długość kolumny rur wydobywczych odwiercie: dla zespołu pierwszego L1 = 1000 m;
dla każdego następnego należy przyjąć głębokości większe o 20 m.

−

poziom statyczny ropy w odwiercie: odpowiednio hst1 = 580 m, a dla każdego
z kolejnych zespołów zwiększyć głębokość poziomu statycznego o 10 m.
Przed wykonaniem obliczeń sporządzić schemat przedstawiający rozkład płynów

złożowych (ropy i gazu) w warunkach dynamicznych, tj. sytuację w momencie rozruchu
gazodźwigu.

Po wykonaniu obliczeń porównać wyniki oraz dokonać oceny wraz z uzasadnieniem

5. Uczniowie wspólnie z nauczycielem dokonują analizy zadania:

–

określają wpływ poszczególnych wielkości na wartość ciśnienia rozruchowego,

–

dokonują oceny danych do wykonania obliczeń.

6. W kolejnym etapie uczniowie przystępują do samodzielnej pracy:

wykonują 4 schematy przedstawiające rozkład płynów w odwiercie dla
poszczególnych typów gazodźwigów,

b) przeliczają wartości średnic z cali na metry,
c)

obliczają brakujące dane, potrzebne do wyliczenie ciśnienia rozruchowego,

d) obliczają wartości ciśnień rozruchowych.

7. Uczniowie porównują obliczone wartości ciśnień, formułują wnioski.
8. Analiza wyników pracy uczniów w formie dyskusji:

prezentacja wyników obliczeń,

b) omówienie uzyskanych wyników dla poszczególnych typów gazodźwigów w każdej

z grup,

uwagi i wnioski uczniów.

Zakończenie zajęć

Nauczyciel dokonuje podsumowania zajęć, zwracając uwagę na ewentualne trudności

w realizacji ćwiczenia. Dokonuje oceny pracy uczniów (zespołów).

Praca domowa
Nauczyciel zadaje zadanie dla każdego zespołu:

Jak zmieni się ciśnienie rozruchowe gazodźwigu, jeżeli długość kolumny rur

wydobywczych odwiercie byłaby mniejsza o 60 m od przyjętej w zadaniu?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Scenariusz zajęć 2

Osoba prowadząca

…………………………………….…………………

Modułowy program nauczania:

Górnik eksploatacji otworowej 811[01]

Moduł:

Eksploatacja otworowa 811[01].Z2

Jednostka modułowa:

Wydobywanie ropy naftowej i gazu ziemnego otworami
wiertniczymi 811[01].Z2.02

Temat: Uzbrojenie napowierzchniowe i wgłębne odwiertu samoczynnego.

Cel ogólny: Kształtowanie umiejętności charakteryzowania elementów wyposażenia

wgłębnego i napowierzchniowego odwiertu samoczynnego.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

wymienić

główne

elementy

wchodzące

skład

wyposażenia

wgłębnego

i napowierzchniowego odwiertów,

−

scharakteryzować typowe wyposażenie zestawu wydobywczego i omówić przeznaczenie
poszczególnych elementów,

−

scharakteryzować zadania napowierzchniowego wyposażenia odwiertu i jego główne
elementy,

−

opisać cel stosowania elementów technologicznych zlokalizowanych przy odwiertach,

−

omówić różnice w budowie instalacji napowierzchniowej w zależności od systemu
zagospodarowania stref przyodwiertowych w systemie grzebieniowym i promienistym.

Metody nauczania–uczenia się:

−

pokaz z objaśnieniem.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

zajęcia prowadzone z grupą oddziałową,

−

wyjazd na kopalnię ropy naftowej i gazu ziemnego.

Czas: 1 godzina dydaktyczna + czas potrzebny na zajęcia na kopalniach.

Środki dydaktyczne:

−

prezentacja multimedialna,

−

prezentacja obiektów na kopalni.

Przebieg zajęć:
1. Sprawdzenie obecności uczniów – wprowadzenie do zajęć.
2. Określenie celów zajęć.
3. Przypomnienie pojęć związanych z uzbrojeniem napowierzchniowym i wgłębnym

odwiertu samoczynnego.

4. Przedstawienie schematu wyposażenia wgłębnego odwiertu wraz z omówieniem

poszczególnych elementów.

5. Przedstawienie

schematu

wyposażenia

napowierzchniowego

odwiertu

wraz

z omówieniem poszczególnych elementów.

6. Sprawdzenie wiedzy uczniów z materiału prezentowanego na zajęciach.
7. Wyjazd na kopalnię ropy naftowej i gazu ziemnego z podziałem na dwie grupy (jedna

grupa zwiedza kopalnię ropy naftowej, druga – gazu ziemnego).

8. Zapoznanie się w terenie z obiektami omawianymi na zajęciach.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Dyskusja po powrocie z wycieczki: wykazanie i omówienie różnic i podobieństw

w wyposażeniu obydwu kopalni.

10. Nauczyciel zadaje uczniom, jako pracę domową, napisanie sprawozdania z wyjazdu na

kopalnie.

Podsumowanie ćwiczeń:

Uczniowie odpowiadają na pytania:

1) Czym różnią się wyposażenia napowierzchniowe kopalni ropnej i gazowej?
2) Jakie są główne elementy wgłębnego wyposażenia odwiertów – omów ich

przeznaczenie?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. ĆWICZENIA

5.1. Podział i ogólna charakterystyka metod wydobywania ropy

naftowej i gazu ziemnego. Rodzaje systemów energetycznych
złóż

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przedstaw graficznie schemat obrazujący główne metody wydobywania ropy naftowej

z odwiertów.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do wykonywania ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i sposób wykonania zadania. Uczniowie w czasie zajęć pracują samodzielnie. Należy zwrócić
uwagę na sposób prezentowania wyników pracy.

Przy ocenie pracy, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność wykonania schematu

i sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zorganizować stanowisko pracy,
2) wykonać uproszczony schemat z podziałem na dwie główne metody eksploatacji,
3) rozwinąć schemat, przeprowadzając dalszy podział metod eksploatacji,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

przybory rysunkowe: linijka, ołówek gumka,

−

kartka papieru A4,

−

zeszyt.

Ćwiczenie 2

Przedstaw graficznie zmianę podstawowych parametrów obserwowanych w czasie

eksploatacji złoża dla poszczególnych systemów energetycznych, a następnie omów ich cechy
charakterystyczne.

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują samodzielnie, a nauczyciel pełni rolę pomocniczą.

Przed rozpoczęciem pracy nauczyciel powinien sprawdzić wiedzę uczniów z zakresu
charakterystycznych cech poszczególnych systemów energetycznych. Powinien omówić
zakres i sposób wykonania ćwiczenia. Należy zwrócić uwagę na właściwe przygotowanie
układów współrzędnych i poprawne opisanie osi oraz na sposób prezentowania wyników
pracy.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność wykonania schematu

i sposób prezentacji wyników pracy i jej estetykę.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować stanowisko pracy,
2) opisać w zeszycie główne parametry, jakie obserwuje się w czasie eksploatacji złoża,
3) przygotować trzy jednakowe układy współrzędnych opisując jakie wielkości odnosisz do

osi x i y,

4) naszkicować na przygotowanych układach współrzędnych zmiany parametrów

w odniesieniu do sumarycznego wydobycia (możesz oś x opisać zarówno jako
wydobycie wyrażone w % jak i w m

czy tonach),

5) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

przybory rysunkowe: linijka, ołówek gumka,

−

kartka papieru milimetrowego lub kserograficznego A4,

−

zeszyt.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.2. Samoczynny wypływ ropy z odwiertu

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oblicz wielkość pracy rzeczywistej i pracy teoretycznej potrzebnej dla wydźwignięcia

1 tony ropy przy pomocy urządzenia wydobywczego, którego współczynnik wydajności

wynosi

0,78

wiedząc, że głębokość odwiertu, z którego wydobywany jest płyn złożowy

H = 2250 m.

Porównaj obliczone wielkości i sformułuj wnioski.

Wskazówki do realizacji

Ćwiczenie powinno być wykonywane przez uczniów samodzielnie. Przed rozpoczęciem

pracy przez uczniów, nauczyciel powinien omówić zakres i sposób wykonania ćwiczenia.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność stosowanych wzorów,

sposób prezentacji wyników pracy oraz prawidłową interpretację obliczeń.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory piśmiennicze i arkusz papieru,
2) wynotować wielkości podane w zadaniu,
3) wypisać wzory konieczne do wykonania obliczeń – sprawdzić zgodność jednostek,
4) podstawić dane do wzorów i wykonać obliczenia,
5) przeanalizować wyniki i sformułować wnioski,
6) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

przybory: ołówek gumka, kalkulator,

−

kartka papieru A4,

−

zeszyt.

Ćwiczenie 2

Z odwiertu o głębokości H = 1510 m, eksploatowana jest w sposób samoczynny ropa

o ciężarze właściwym

= 7845,3 N/m

. Rury wydobywcze w odwiercie zapuszczono na

głębokość L = 1481,5 m. Oblicz minimalne ciśnienie denne w tym odwiercie wiedząc,
że ciśnienie nasycenia P

= 8335652,5 N/m

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują samodzielnie, natomiast nauczyciel pełni rolę

pomocniczą. Przed rozpoczęciem pracy przez uczniów, nauczyciel powinien sprawdzić
wiedzę uczniów z zakresu obliczania ciśnienia minimalnego w odwiercie

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na dobór właściwego wzoru do

obliczeń, prawidłowe wykonanie działań i sposób prezentacji wyników pracy.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory piśmiennicze i arkusz papieru,
2) wynotować wielkości podane w zadaniu,
3) zapisać wzór – sprawdzić zgodność jednostek,
4) podstawić dane do wzoru i wykonać obliczenia,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenia praktyczne.

Środki dydaktyczne:

−

przybory: ołówek gumka, kalkulator,

−

kartka papieru A4,

−

zeszyt.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.3. Uzbrojenie

napowierzchniowe

wgłębne

odwiertu

samoczynnego

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ, co przedstawia poniższy schemat oraz rozpoznaj i oznacz jego poszczególne

elementy.

Rysunek do ćwiczenia 1

Wskazówki do realizacji
Uczniowie w czasie zajęć pracują samodzielnie, a nauczyciel pełni rolę pomocniczą.
Przed rozpoczęciem pracy przez uczniów, należy omówić zakres i sposób wykonania

ćwiczenia. Należy przypomnieć uczniom odpowiedni fragment materiału poradnika.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność nazwania schematu

i opisu poszczególnych elementów, oraz na sposób prezentacji wyników.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zidentyfikować układ urządzeń przedstawionych na schemacie i podać jego nazwę,
2) zidentyfikować i nazwać poszczególne części układu,
3) opisać rysunek,
4) dokonać prezentacji wyników pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

pokaz z objaśnieniem.

Środki dydaktyczne:

−

Poradnik dla ucznia,

−

przybory do pisania,

−

kserokopia załączonego schematu.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Wykonaj szkic typowego wyposażenia zestawu wydobywczego. Wyszczególnij jego

elementy i objaśnij ich przeznaczenie.

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w dwuosobowych zespołach. Przed rozpoczęciem

pracy przez uczniów, nauczyciel powinien sprawdzić wiedzę z odpowiedniego rozdziału
poradnika i omówić sposób wykonania ćwiczenia. Należy zwrócić uwagę na sposób
prezentowania wyników pracy.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność i staranność

wykonania schematu oraz sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory rysunkowe i arkusz papieru,
2) wykonać uproszczony schemat wyposażenia zestawu wydobywczego,
3) opisać przeznaczenie poszczególnych części,
4) dokonać prezentacji wyników pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

pokaz z objaśnieniem.

Środki dydaktyczne:

−

kartka A4,

−

przybory do pisania,

−

Poradnik dla ucznia,

−

zeszyt.

Ćwiczenie 3

Wyjaśnij, na czym polega różnica między grzebieniowym a promienistym sposobem

zagospodarowania złoża.

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują samodzielnie. Przed przystąpieniem do pracy należy

sprawdzić znajomość definicji zagospodarowania złoża w systemie promienistym
i grzebieniowym i omówić sposób wykonania ćwiczenia.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność i staranność

wykonania schematów i sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory rysunkowe i arkusz papieru,
2) wykonać schematy zagospodarowania w systemie grzebieniowym i promienistym,
3) ustalić i zapisać różnice między grzebieniowym a promienistym sposobem

zagospodarowania złoża,

4) dokonać prezentacji wyników pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

pokaz z objaśnieniem.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Środki dydaktyczne:

−

kartka A4,

−

przybory do pisania.

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj, oznaczone na zamieszczonym schemacie, elementy głowicy eksploatacyjnej

i opisz je.

Rysunek do ćwiczenia 4

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych. Przed rozpoczęciem

pracy przez uczniów należy sprawdzić ich wiedzę z zakresu uzbrojenia napowierzchniowego
odwiertów i omówić sposób wykonania ćwiczenia. Należy przypomnieć uczniom odpowiedni
fragment materiału poradnika.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność nazwania schematu

i opisu poszczególnych elementów oraz na sposób prezentacji wyników.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory rysunkowe,
2) zidentyfikować i nazwać poszczególne części głowicy,
3) dokonać prezentacji wyników pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

pokaz z objaśnieniem,

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

kserokopia schematu głowicy,

−

przybory do pisania.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.4. Regulacja samoczynnego wydobycia ropy naftowej i gazu

ziemnego

5.4.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Naszkicuj i objaśnij schematy zwężki napowierzchniowej stałej i nastawnej. Omów

różnice w ich budowie. Wyjaśnij, gdzie są zazwyczaj montowane.

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują samodzielnie. Przed przystąpieniem do pracy należy

sprawdzić znajomość budowy zwężek napowierzchniowych i omówić sposób wykonania
ćwiczenia.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność i staranność

wykonania schematów, właściwe scharakteryzowanie różnic w budowie zwężek oraz sposób
prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory rysunkowe i arkusz papieru,
2) wykonać schemat zwężki napowierzchniowej stałej oraz zwężki napowierzchniowej

nastawnej,

3) opisać główne elementy schematów,
4) dokonać prezentacji wyników pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

pokaz z objaśnieniem,

−

metoda projektów.

Środki dydaktyczne:

−

kartka A4,

−

przybory do pisania,

−

Poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

W tabeli umieszczono wartości miesięcznego wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego

raportowane z odwiertu O-1 w pierwszym kwartale 2007 roku. Na podstawie tych wyników
oblicz wielkość wykładnika gazowego. Przelicz wartości WG na jednostkę m

przyjmując

gęstość ropy naftowej 810 kg/m

. Wynik podaj z dokładnością do jednego miejsca po

przecinku.

Miesiąc

Wydobycie ropy

naftowej

[tony]

Wydobycie gazu

ziemnego

[tys.m

]

/tonę]

]

styczeń’2007

128

13,445

luty’2007

112

11,428

marzec’2007

135

14,311

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych, natomiast nauczyciel

pełni rolę pomocniczą. Przed rozpoczęciem pracy przez uczniów powinien omówić zakres
i sposób wykonania ćwiczenia oraz przypomnieć zasadę poprawnego zaokrąglania liczb.
Należy sprawdzić znajomość definicji wykładnika gazowego oraz ciężaru właściwego
i zwrócić uwagę na poprawność przeliczania jednostek.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność wykonania obliczeń

z zachowaniem wymaganej w zadaniu dokładności i sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zdefiniować pojęcie wykładnika gazowego,
2) zdefiniować gęstość,
3) obliczyć wykładniki gazowe w poszczególnych miesiącach (w m

/tonę), pamiętając

o zamianie jednostek,

4) przeliczyć wielkości WG na jednostkę m

, pamiętając o zamianie jednostek,

5) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

kserokopia tabeli,

−

kartka brudnopisu,

−

kalkulator,

−

przybory do pisania,

−

zeszyt.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.5.

Wstępne oczyszczanie ropy naftowej i gazu ziemnego
w oddzielaczach

5.5.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opisz rozdział faz w separatorze 3-fazowym. Wykonaj schemat separatora.

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują samodzielnie. Nauczyciel przed rozpoczęciem pracy

przez uczniów powinien omówić zakres i sposób wykonania ćwiczenia oraz sprawdzić
wiedzę z zakresu wymaganego w zadaniu. Należy zwrócić uwagę na sposób prezentowania
wyników pracy.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność wykonania schematu

i sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory rysunkowe i arkusz papieru,
2) wykonać uproszczony schemat separatora 3-fazowego,
3) oznaczyć na schemacie poszczególne fazy,
4) zaznaczyć kierunki przepływu faz,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

pokaz z objaśnieniem.

Środki dydaktyczne:

−

przybory rysunkowe: linijka, ołówek gumka,

−

kartka papieru A4,

−

zeszyt przedmiotowy,

−

Poradnik dla ucznia.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.6. Obsługa odwiertu samoczynnego

5.6.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

W strefie przyodwiertowej odwiertu eksploatującego ropę naftową, na którym występuje

zagrożenie siarkowodorowe, obsługa zaobserwowała podwyższone wskazanie detektora H

Przedstaw kolejność działań, jakie należy podjąć w tej sytuacji. Korzystając z Rozporządzenie
Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie zagrożeń naturalnych w zakładach
górniczych (Dz.U. Nr 94, poz. 841 z 2002 roku, z późn. zm.), wymień kategorie zagrożenia
siarkowodorowego.

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych. Przed rozpoczęciem

pracy przez uczniów, nauczyciel powinien omówić sposób wykonania ćwiczenia i sprawdzić
znajomość kategorii zagrożenia siarkowodorowego. Należy zwrócić uwagę na sposób
prezentowania wyników pracy.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na zachowanie właściwej kolejności

wymienionych działań oraz na sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować stanowisko pracy,
2) przypomnieć, w jaki sprzęt powinien być wyposażony pracownik obsługi odwiertu

zaliczanego do I lub II kategorii zagrożenia siarkowodorowego,

3) wypunktować kolejne czynności obowiązujące w czasie zagrożenia siarkowodorowego,
4) wypisać kategorie zagrożenia siarkowodorowego,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

przybory piśmiennicze,

−

kartka papieru A4,

−

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 czerwca 2002 r.

w sprawie zagrożeń naturalnych w zakładach górniczych,

−

zeszyt.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.7. Zaburzenia samoczynnego wypływu i awarie na odwiercie

samoczynnym

5.7.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządź odręcznie schemat blokowy, na podstawie którego zaprezentujesz zjawiska,

które niekorzystnie wpływają na eksploatację samoczynną odwiertu. Schemat wykonaj
w rozbiciu na odwierty ropne i gazowe oraz wymień awarie, jakich mogą być powodem.

Na podstawie wykonanego schematu dokonaj prezentacji opisanych zjawisk omawiając

je szczegółowo.

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych, a nauczyciel pełni rolę

pomocniczą. Przed rozpoczęciem pracy nauczyciel powinien sprawdzić wiedzę uczniów
z zakresu zaburzeń samoczynnego wypływu. Powinien omówić zakres i sposób wykonania
ćwiczenia. Należy zwrócić uwagę na staranność wykonania schematu i sposób prezentowania
wyników pracy.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność wykonania schematu

i sposób prezentacji wyników pracy i jej estetykę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory rysunkowe i arkusz papieru,
2) przypomnieć sobie zjawiska, które mogą zaburzyć pracę odwiertu samoczynnego,
3) rozplanować rozmieszczenie bloków diagramu,
4) nanieść informacje na diagram nty,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy, charakteryzując szerzej narysowany schemat.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie,

−

metoda projektów.

Środki dydaktyczne:

−

przybory rysunkowe: linijka, ołówek gumka,

−

kartka papieru A4,

−

zeszyt.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.8. Wydobywanie ropy przy użyciu gazodźwigu

5.8.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przedstaw i omów podział gazodźwigów ze względu na budowę i sposób doprowadzania

medium roboczego. Naszkicuj schematy konstrukcji i zaznacz kierunki przemieszczania
medium roboczego i wydobywanego płynu.

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych pod opieką nauczyciela.

Przed rozpoczęciem pracy przez uczniów, nauczyciel powinien omówić zakres i sposób
wykonania ćwiczenia oraz sprawdzić wiedzę uczniów dotyczącą budowy gazodźwigów.

Należy zwrócić uwagę sposób prezentowania wyników pracy i właściwe przygotowanie

schematów.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność wykonania

schematów i sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory rysunkowe i arkusz papieru,
2) wykonać uproszczone schematy konstrukcji poszczególnych typów gazodźwigów,
3) zaznaczyć kierunki przepływu mediów,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie,

−

pokaz z objaśnieniem.

Środki dydaktyczne:

−

przybory rysunkowe: linijka, ołówek gumka,

−

kartka papieru A4,

−

zeszyt.

Ćwiczenie 2

Oblicz ciśnienie rozruchowe gazodźwigu dwukolumnowego pierścieniowego, w którym:

−

długość kolumny rur wydobywczych L=1350 m,

−

poziom statyczny w odwiercie zmierzono w głębokości h

=726,5 m,

−

średnica rur okładzinowych D=6”,

−

średnica rur eksploatacyjnych wewnętrznych d

= 2 3/8”,

−

średnica rur eksploatacyjnych zewnętrznych d

= 4 1/2”,

−

ciężar właściwy ropy γ

=8335,65 N/m

Wynik obliczeń przedstaw w MPa.

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują samodzielnie, natomiast nauczyciel pełni rolę

pomocniczą. Przed rozpoczęciem pracy przez uczniów, nauczyciel powinien sprawdzić
wiedzę uczniów z zakresu obliczania ciśnienia rozruchowego gazodźwigu i znajomość
odpowiedniego wzoru.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Należy zwrócić uwagę na konieczność przeliczenia jednostek z cali ["] na metry [m]

i przeliczenie jednostki końcowego wyniku.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na dobór właściwego wzoru do

obliczeń, prawidłowe wykonanie zamiany jednostek i poprawność działań oraz sposób
prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować stanowisko pracy,
2) naszkicować schemat gazodźwigu dwukolumnowego pierścieniowego, oznaczyć na nim

podane w zadaniu wielkości,

3) przygotować wzór do obliczenia ciśnienia rozruchowego gazodźwigu dwukolumnowego

pierścieniowego,

4) obliczyć głębokość zanurzenia rur wydobywczych pod poziom statyczny,
5) przeliczyć średnice z cali [”] na metry [m], przyjmując 1”=0,0254 m,
6) obliczyć ciśnienie rozruchowe uwzględniając zmianę jednostek,
7) wynik otrzymany w N/m

przeliczyć na MPa, korzystając z tablic fizycznych,

8) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

tablice matematyczne, tablice fizyczne,

−

kalkulator,

−

przybory do pisania,

−

zeszyt.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.9.

Zastosowanie pompy wyporowej przy eksploatacji ropy
naftowej

5.9.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Narysuj schemat pompy wyporowej. Omów poszczególne etapy cyklu pracy pompy

wyporowej posługując się schematem.

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują samodzielnie. Nauczyciel przed rozpoczęciem pracy

przez uczniów powinien omówić zakres i sposób wykonania ćwiczenia oraz sprawdzić
wiedzę z zakresu wymaganego w zadaniu. Należy zwrócić uwagę na sposób prezentowania
wyników pracy.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność wykonania schematu,

prawidłową kolejność etapów pracy pompy i sposób prezentacji wyników pracy.

UWAGA:

W rozdziale 4.9 poradnika dla ucznia we wzorach, które przedstawiają tok obliczeń dla

celów projektowania pompy wyporowej metodą Kryłowa występują działania z użyciem
logarytmu. Ponieważ na poziomie podstawowym pojęcie to uczniom nie jest znane, należy te
wzory wykorzystać jedynie w celu zaprezentowania podstawowych zależności parametrów
względem siebie, a w szczególności tego, w jaki sposób wpływają one na wyliczaną wielkość.
Dla uczniów o szerszych zainteresowaniach proponuje się zorganizowanie dodatkowych zajęć
z nauczycielem matematyki w celu poznania sposobu obliczania logarytmów (choćby
z użyciem tablic). Dla poziomu podstawowego wymagana jest znajomość takich wzorów jak:
wysokość słupa cieczy h, wydatek cieczy na 1 cykl pracy pompy Q

, wydobycie ropy Q,

jednostkowe zużycie gazu R

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory rysunkowe i arkusze papieru,
2) wykonać uproszczony schemat pompy wyporowej,
3) oznaczyć na schemacie jego główne elementy,
4) wypisać, z jakich etapów składa się cykl pracy pompy,
5) posługując się wykonanym rysunkiem omówić etapy cyklu pracy pompy,
6) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

pokaz z objaśnieniem.

Środki dydaktyczne:

−

przybory rysunkowe: linijka, ołówek gumka,

−

kartka papieru A4,

−

zeszyt.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Oblicz wydatek cieczy, jaki przypada na 1 cykl pracy pompy wyporowej, pompującej

ropę o ciężarze właściwym

= 8237,59 N/m

z głębokości H=1650 m wiedząc, że wysokość

słupa cieczy wypartej z przestrzeni pierścieniowej do rur pompowych przed jej zgazowaniem
wynosi: h=350 m, a średnica wewnętrzna rur wydobywczych d

= 0,0508 m.

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują samodzielnie, natomiast nauczyciel pełni rolę

pomocniczą. Przed rozpoczęciem pracy przez uczniów, nauczyciel powinien sprawdzić
wiedzę uczniów z zakresu pracy pompy wyporowej i znajomość odpowiedniego wzoru.
Należy zwrócić uwagę na konieczność wykonania prawidłowego schematu i wyliczenia pola
przekroju rur wydobywczych.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na dobór właściwego wzoru do

obliczeń, poprawność działań oraz sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować stanowisko pracy,
2) naszkicować schemat pompy wyporowej i oznaczyć na nim podane do obliczeń

wielkości,

3) zastosować wzór do obliczenia wydatku cieczy, jaki przypada na 1 cykl pracy pompy

wyporowej,

4) obliczyć pole przekroju rur wydobywczych f

5) podstawić dane do wzoru, obliczyć wydajność,
6) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

tablice matematyczne,

−

kalkulator,

−

przybory do pisania,

−

zeszyt.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.10. Złoża gazowe i gazowo-kondensatowe

5.10.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

W tabeli znajdują się dane z pomiarów przeprowadzonych w odwiercie. Należy

uzupełnić brakujące dane i sporządzić wykres zależności Qg = f(

∆

P2/Qg), przy czym Qg dla

potrzeb sporządzenia wykresu powinno zostać przeliczone na jednostkę m

/min a ciśnienie na

MPa. Sprawdzić, czy przez punkty można przeprowadzić linię trendu (linia prosta)
i zaznaczyć punkt jej przecięcia się z osią (Y). Dla sprawdzenia, należy wykonać również
wykres zależności Qg = f(

∆

P2).

Pgs =

45,62

MPa

Pgr

[bar]

Pgr

[MPa]

/dob

ę]

/min]

∆P

-P

[MPa]

∆P

Pomiar1 =

450,9

24100

Pomiar2 =

447,9

34300

Pomiar3 =

440,2

60200

Pomiar4 =

425,5

98200

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych, natomiast nauczyciel

pełni rolę pomocniczą. Przed rozpoczęciem pracy przez uczniów, nauczyciel powinien
omówić zakres i sposób wykonania ćwiczenia oraz przypomnieć zasadę poprawnego
zaokrąglania liczb. Należy sprawdzić znajomość definicji ciężaru właściwego i zwrócić
uwagę na poprawność obliczeń. Po wypełnieniu tabeli uczniowie przystępują do naniesienia
danych na wykresy.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność wykonania obliczeń,

właściwe opisanie osi wykresów i poprawną interpretację danych naniesionych na wykresy
oraz sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory rysunkowe i arkusze papieru milimetrowego A4,
2) wykonać obliczenia i uzupełnić tabelę,
3) rozplanować na kartce papieru milimetrowego wykonanie wykresu, wyrysować osie

i nanieść podziałki – na osi X: Q

/min], a na osi Y:

∆

4) nanieść na wykres wyliczone punkty,
5) wyrysować linię trendu,
6) powtórzyć na drugim arkuszu kroki 4-5, z tym, że na osi Y powinno się znajdować

∆

7) spróbować połączyć punkty krzywą i przedłużyć ją w kierunku punktu 0 (0),
8) zaprezentować wyniki swojej pracy.

UWAGA:

Jeżeli uczniowie posiadają odpowiednią wiedzę z zakresu posługiwania się arkuszem

EXCEL, można polecić wykonanie zadania przy wykorzystaniu komputera.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

przybory rysunkowe: linijka, krzywik, ołówek gumka,

−

kalkulator,

−

kartka papieru milimetrowego A4,

−

zeszyt,

−

komputer.

Ćwiczenie 2

Poniżej przedstawiono przykład diagramu. Co to jest za diagram? Opisz osie i nanieś

opisy. Do czego służą podobne diagramy?

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują samodzielnie, a nauczyciel pełni rolę pomocniczą.

Przed rozpoczęciem pracy przez uczniów należy omówić zakres i sposób wykonania
ćwiczenia. Należy przypomnieć uczniom odpowiedni fragment materiału poradnika.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność nazwania diagramu

i oznaczenia poszczególnych obszarów, oraz na sposób prezentacji wyników.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować stanowisko pracy,
2) na podstawie informacji zdobytych na wykładzie rozpoznać, co przedstawia rysunek,
3) opisać diagram i wyjaśnić, do czego może być wykorzystywany,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Środki dydaktyczne:

−

przybory rysunkowe: ołówek gumka,

−

kserokopia przykładowego diagramu do uzupełnienia,

−

zeszyt.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.11. Hydraty powstające podczas eksploatacji złóż gazu

5.11.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na zamieszczonym poniżej schemacie krzywej tworzenia się hydratów dla gazu

zaazotowanego naniesiono 4 punkty. Odczytaj dla tych punktów wartości ciśnienia
i temperatury. Na wykresie zidentyfikuj obszary hydratowy i bezhydratowy – które punkty na
nich leżą? Co możesz powiedzieć o zachowaniu się gazu w warunkach, jakie opisują
współrzędne naniesionych punktów?

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych pod kierunkiem

nauczyciela. Przed rozpoczęciem pracy przez uczniów, nauczyciel powinien omówić zakres
i sposób wykonania ćwiczenia. Należy zwrócić uwagę sposób prezentowania wyników pracy.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność odczytania

współrzędnych punktów oraz prawidłową interpretację odczytów i opisu obszarów wykresu
oraz sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować ołówek, linijkę i ekierkę,
2) opisać obszary wykresu,
3) zrzutować współrzędne punktów na osie i odczytać wartości,
4) zanotować odczyt,
5) wyjaśnić zachowanie się gazu w warunkach P-T, jakie odczytałeś z wykresu,
6) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Środki dydaktyczne:

−

przybory rysunkowe: linijka, ekierka, ołówek, gumka,

−

kserokopia przykładowego wykresu,

−

zeszyt.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.12. Odcinki redukcyjno-pomiarowe na odwiertach gazowych

5.12.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Naszkicuj schemat gazomierza zwężkowego. Zaznacz poszczególne elementy i opisz je.

Określ, co jest głównym elementem gazomierza zwężkowego.

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują samodzielnie. Nauczyciel przed rozpoczęciem pracy

przez uczniów powinien omówić zakres i sposób wykonania ćwiczenia. Należy zwrócić
uwagę na sposób prezentowania wyników pracy.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność wykonania schematu

i sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory rysunkowe i arkusz papieru,
2) wykonać uproszczony schemat gazomierza zwężkowego,
3) zaznaczyć na schemacie poszczególne elementy i opisać je,
4) zaznaczyć kierunek przepływu gazu,
5) wyszczególnić innym kolorem lub pogrubioną kreską główny element gazomierza,
6) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

przybory rysunkowe: linijka, ołówek gumka,

−

kartka papieru A4,

−

zeszyt.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj i opisz, co przedstawia schemat poniżej. Nanieś opisy dla poszczególnych

elementów i omów zasadę działania takiego układu. Gdzie stosuje się przedstawiony układ?

Rysunek do ćwiczenia 2

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych. Przed rozpoczęciem

pracy przez uczniów, nauczyciel powinien omówić zakres i sposób wykonania ćwiczenia
i sprawdzić wiedzę z wymaganego rozdziału poradnika. Należy zwrócić uwagę na
prawidłową identyfikację schematu.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność opisu schematu

i sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować stanowisko pracy,
2) zidentyfikować co przedstawia schemat,
3) opisać elementy składowe schematu,
4) wyjaśnić zasadę działania i zastosowanie przedstawionego układu,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

przybory rysunkowe: ołówek, gumka,

−

kserokopia schematu,

−

zeszyt.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.13. Pompy wgłębne przy wydobywaniu ropy naftowej

5.13.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wypełnij poniższą tabelę wpisując odpowiednie informacje.

RODZAJ POMPY

GŁÓWNE

ELEMENTY

ZESTAWU

UMIEJSCOWIENIE

SILNIKA

RODZAJ NAPĘDU

WADY

ZALETY

W JAKICH

ODWIERTACH

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych. Przed rozpoczęciem

pracy przez uczniów, nauczyciel powinien omówić zakres i sposób wykonania ćwiczenia.

Należy przypomnieć uczniom odpowiedni zakres materiału pomagając im go

usystematyzować pod kątem wymogów ćwiczenia.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność wypełnienia tabeli

i sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory piśmiennicze,
2) posługując się notatkami z wykładu i poradnikiem wypełnić tabelę,
3) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

przybory piśmiennicze,

−

kserokopia tabeli do wypełnienia,

−

zeszyt,

−

Poradnik dla ucznia.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.14. Uzbrojenie napowierzchniowe i wgłębne odwiertów

pompowanych

5.14.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Korzystając ze schematu indywidualnego urządzenia pompowego z napędem pompy

wgłębnej żerdziowej wymień i opisz jego elementy. Jakie typy pomp wgłębnych montowane
są w takich urządzeniach?

Rysunek do ćwiczenia 1

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych. Przed rozpoczęciem

pracy przez uczniów należy sprawdzić ich wiedzę z zakresu uzbrojenia napowierzchniowego
odwiertów pompowanych i omówić sposób wykonania ćwiczenia. Należy przypomnieć
uczniom odpowiedni fragment materiału poradnika.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność opisu poszczególnych

elementów schematu, oraz na sposób prezentacji wyników.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przypomnieć sobie, jakie elementy wchodzą w skład wyposażenia wgłębnego

i napowierzchniowego odwiertu do eksploatacji żerdziową pompą wgłębną,

2) rozpoznać odpowiednie elementy na schemacie i opisać je,
3) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

pokaz z objaśnieniem.

Środki dydaktyczne:

−

przybory do pisania,

−

kserokopia schematu układu,

−

zeszyt,

−

Poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Posługując się kopią schematu przedstawionego w normie API 11 AX opisz oznaczenia

pomp:

XX - XXX X X X X X - X-X

ługość łączników przedłużających pompy w [ft]

ługość tłoka pompy w [ft]

ługość cylindra w [ft]

Typ zaczepu pompy:

C- typu manszetowego

M - typu mechanicznego

Lokalizacja posadowienia zaczepu

pompy :
A - W górnej cz

ęści pompy

B - W dolnej cz

ęści pompy

T - W dolnej cz

ęści pompy przy ruchomym

cylindrze

Typ cylindra :
H - grubo

ścienny

B - cienko

ścienny

S - cienko

ścienny

P -grubo

ścienny

Dla t

łoków z uszczelnieniem

metal - metal

Typ pompy : R - pompy wpuszczane

T - pompy rurowe

Średnica zewnętrzna pompy :

125 - 1 1/4” (31,8 mm )

150 - 1 1/2” (38,1 mm )

175- 1 3/4” (44,5 mm )

178 - 1 25/32” (45,2 mm )

200 - 2” (50,9 mm )

225 - 2 1/4” (57,2 mm )

250 - 2 1/2” (63,5 mm )

275 - 2 3/4” (69,9 mm )

Rodzaj rury wydobywczej : 15 - 1,99” (48,3 mm )

20 - 2 3/8” (60,3 mm )

25 - 2 7/8” (73,0 mm )

30 - 3 1/2” (88,9 mm )

1. 25-175 RHAM 12-4-4
2. 25-225 TH

11-4-5

3. 20-125 RHBC

12-4-3

4. 30-250 RST 14-4-4

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych, natomiast nauczyciel

pełni rolę pomocniczą. Przed rozpoczęciem pracy przez uczniów, nauczyciel powinien
omówić zakres i sposób wykonania ćwiczenia. Należy zwrócić uwagę na właściwy sposób
posługiwania się schematem.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność identyfikacji

oznaczeń i sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory do pisania i kartkę papieru,
2) posługując się schematem zidentyfikować parametry pompy i opisać je,
3) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

przybory do pisania,

−

kartka papieru A4,

−

kserokopia schematu według normy API 11 AX,

−

zeszyt,

−

Poradnik dla ucznia.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.15. Warunki pracy pomp wgłębnych

5.15.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Posługując się nomogramem Iwanowa, dla określania parametrów pompy wgłębnej, na

podstawie danych zawartych w tabeli wyznacz brakujące parametry:

LICZBA

SKOKÓW

SEKUNDĘ

DŁUGOŚĆ

SKOKU

LASKI

POMPOWEJ

[m]

ŚREDNICA

TŁOKA

POMPY

[m]

RZECZYWISTY

WYDATEK

/s]

WSPÓŁCZYNNIK

SPRAWNOŚCI

WOLUMETRYCZNEJ

POMPY

/s]

0,15

1.35

0,093

0,75

1,8

0,093

1,852

0,8

0,116

2,4

1,389

0,75

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych pod kierunkiem

nauczyciela. Przed rozpoczęciem pracy przez uczniów, nauczyciel powinien sprawdzić
wiedzę uczniów z zakresu posługiwania się nomogramem Iwanowa, omówić zakres i sposób
wykonania ćwiczenia. Należy zwrócić uwagę na staranność odczytu danych z nomogramu.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność odczytu danych

z nomogramu i sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory do pisania i kopię tabeli,
2) przy pomocy ekierki i linijki wyznaczyć na nomogramie szukane wartości,
3) wpisać wyniki do tabeli,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

przybory rysunkowe: linijka, ołówek gumka,

−

kserokopia tabeli,

−

zeszyt.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.16. Napęd indywidualny i grupowy pomp wgłębnych

5.16.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Poniżej zamieszczono schemat budowy indywidualnego żurawia pompowego. Opisz go

i omów zasadę działania. Do czego wykorzystuje się indywidualne żurawie pompowe?

Rysunek do ćwiczenia 1

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych. Przed rozpoczęciem

pracy przez uczniów należy sprawdzić ich wiedzę z zakresu budowy indywidualnego żurawia
pompowego i omówić sposób wykonania ćwiczenia. Należy przypomnieć uczniom
odpowiedni fragment materiału poradnika.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność opisu poszczególnych

elementów schematu, oraz na sposób prezentacji wyników.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować przybory rysunkowe,
2) przypomnieć sobie wiadomości dotyczące żurawia pompowego,
3) oznaczyć na schemacie i opisać poszczególne elementy,
4) wyjaśnić zasadę działania i przeznaczenie żurawia pompowego,
5) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie,

−

pokaz z objaśnieniem.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Środki dydaktyczne:

−

przybory rysunkowe: ołówek gumka,

−

kserokopia schematu żurawia pompowego,

−

zeszyt.

Ćwiczenie 2

Wyważ metodą wahaczową żuraw pompowy o napędzie indywidualnym, w którym

pompę opuszczono do głębokości 650 m. Długość przedniego ramienia wahacza wynosi
1,9 m, natomiast przeciwwaga umieszczona jest w odległości 3,2 m od punktu podparcia
wahacza. Ciężar żerdzi wynosi 6900 N, a ciężar płynu 4900 N.

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują samodzielnie, natomiast nauczyciel pełni rolę

pomocniczą. Przed rozpoczęciem pracy przez uczniów, nauczyciel powinien sprawdzić
wiedzę uczniów z zakresu wyważania indywidualnego żurawia pompowego, znajomość
odpowiedniego wzoru i umiejętność określania współczynnika k

. Należy zwrócić uwagę na

prawidłowe podstawienie danych do wzoru.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na dobór właściwego wzoru do

obliczeń, poprawność działań oraz sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przygotować wzór na wyważanie żurawia pompowego metodą wahaczową,
2) na podstawie informacji o głębokości zanurzenia pompy przyjąć wielkość

współczynnika k

3) obliczyć ciężar przeciwwagi,
4) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

kalkulator,

−

przybory do pisania,

−

zeszyt.

Ćwiczenie 3

Przeprowadź wyważanie kieratu pompowego o napędzie korbowym, który napędza

pompy wgłębne w sześciu odwiertach, przy czym pompy 3, 5 i 6 doczepione są do jednej
strony koła kieratowego. Parametry poszczególnych elementów układu potrzebne do
wyważania przedstawione są w tabeli:

Lp.

[N]

+ P

[N]

P’

[N]

1400

19700

1500

300

20000

1100

2080

14720

1400

280

15000

1800

1130

17670

1650

330

18000

800

1850

21750

1250

250

22000

1600

1690

12710

1450

290

13000

1400

1140

15760

1200

240

16000

900

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych, natomiast nauczyciel

pełni rolę pomocniczą. Przed rozpoczęciem pracy przez uczniów, nauczyciel powinien
sprawdzić wiedzę uczniów z zakresu wyważania kieratu pompowego, znajomość
odpowiednich wzorów i definicję ślepego kiwaka w układzie grupowym. Należy zwrócić
uwagę na prawidłowe podstawienie danych do wzorów.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na dobór właściwych wzorów do

obliczeń, poprawność działań oraz sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) napisać wzory potrzebne do obliczeń sił występujących przy ruchu kieratu w prawo

i lewo,

2) podstawić do wzorów odpowiednie wartości,
3) porównać wielkości wyliczonych sił,
4) w przypadku różnicy dobrać ślepy kiwak o równej długości ramion, podając, do której

grupy odwiertów należy go podłączyć i jakim ciężarem obciążyć,

5) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

kalkulator,

−

przybory do pisania,

−

zeszyt.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.17. Awarie występujące przy pompowaniu ropy z odwiertów

5.17.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zdjęcia A i B przedstawiają zniszczone żerdzie pompowe. Opisz na czym polega ich

uszkodzenie i jaka jest przyczyna tych zniszczeń.

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują samodzielnie. Przed rozpoczęciem pracy przez

uczniów, nauczyciel powinien sprawdzić wiedzę uczniów z zakresu awarii w odwiertach
pompowanych. Należy zwrócić uwagę poprawność odczytu zdjęć.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę poprawność identyfikacji zdjęć

i sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przypomnieć sobie, jakie są najczęstsze przyczyny zniszczenia żerdzi pompowych,
2) rozpoznać i opisać rodzaje uszkodzeń przedstawionych na zdjęciach,
3) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

przybory piśmiennicze,

−

kserokopia zdjęć,

−

zeszyt.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.18. Zasady

bezpieczeństwa

higieny

pracy,

ochrony

przeciwpożarowej

ochrony

środowiska w czasie

wydobywania ropy naftowej i gazu ziemnego otworami
wiertniczymi

5.18.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ obowiązki i powinności przedsiębiorcy posiadającego koncesję na prowadzenie

działalności na podstawie Rozporządzenia Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa
i

higieny

pracy,

prowadzenia

ruchu

oraz

specjalistycznego

zabezpieczenia

przeciwpożarowego w zakładach górniczych wydobywających kopaliny otworami
wiertniczymi” (Dz.U. Nr 109, poz. 961 z dnia 28 czerwca 2002 roku z późn. zm.).

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych. Przed rozpoczęciem

pracy przez uczniów, nauczyciel powinien omówić zakres i sposób wykonania ćwiczenia.
Należy zwrócić uwagę na sposób prezentowania wyników pracy i umiejętność korzystania
z przepisów.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność wykonania zadania

i sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zapoznać się z podaną w treści zadania literaturą,
2) wypisać obowiązki i powinności przedsiębiorcy,
3) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 r. w sprawie
bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego
zabezpieczenia przeciwpożarowego w zakładach górniczych wydobywających kopaliny
otworami wiertniczymi (Dz.U. Nr 109, poz. 961 z dnia 28 czerwca 2002 roku
z późn. zm.),

−

przybory do pisania,

−

zeszyt.

Ćwiczenie 2

Określ obowiązki Kierownika Ruchu Zakładu Górniczego (KRZG) związane

z zapewnieniem bezpieczeństwa w zakładzie górniczym na podstawie Rozporządzenia
Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy,
prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w zakładach
górniczych wydobywających kopaliny otworami wiertniczymi (Dz.U. Nr 109, poz. 961
z późn. zm.).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wskazówki do realizacji

Uczniowie w czasie zajęć pracują w zespołach dwuosobowych. Przed rozpoczęciem

pracy przez uczniów, nauczyciel powinien omówić zakres i sposób wykonania ćwiczenia.
Należy zwrócić uwagę na sposób prezentowania wyników pracy i umiejętność korzystania
z przepisów.

Oceniając pracę uczniów, nauczyciel zwraca uwagę na poprawność wykonania zadania

i sposób prezentacji wyników pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zapoznać się z podaną w treści zadania literaturą,
2) wypisać obowiązki KRZG,
3) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ćwiczenie.

Środki dydaktyczne:

−

przybory do pisania,

−

zeszyt.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

Test dwustopniowy do jednostki modułowej

„Wydobywanie ropy naftowej

i gazu ziemnego otworami wiertniczymi”

Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:

−

zadania 1, 3, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 20 są z poziomu podstawowego

−

zadania 2, 4, 9, 12, 15 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 13 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie 15 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie co najmniej 18 zadań, w tym co najmniej 3 z poziomu

ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. d, 2. b, 3. c, 4. b, 5. d, 6. b, 7. b, 8. c, 9. c, 10. d, 11. a,
12. b, 13. d, 14. a, 15. b, 16. a, 17. d, 18. b, 19. c, 20. c.

Plan testu

Nr
zad.

Cel operacyjny
(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

Zidentyfikować rodzaj eksploatacji, przy
jakiej stosuje się pompy hydrauliczne

Określić warunek samoczynnej
eksploatacji ropy z odwiertu

Wskazać element należący do
wyposażenia wgłębnego odwiertu

Określić system zagospodarowania
odwiertów

Zdefiniować pojęcia wykładnika
gazowego

Zidentyfikować ilość faz otrzymywanych
w separatorze trójfazowym

Wyjaśnić przeznaczenie manometrów
umieszczonych na głowicy

Wyjaśnić skutki parafinowania
w odwiercie

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rozpoznać rodzaj gazodźwigu na
podstawie schematu

Wymienić liczbę cyklów pracy pompy
wyporowej

Zidentyfikować, do czego dążymy podczas
eksploatacji złoża gazowo-
kondensatowego

12 Określić warunki tworzenia się hydratów

Zidentyfikować urządzenie przedstawione
na zdjęciu

Wskazać napęd pompy wgłębnej
odśrodkowej

Określić wartość długości tłoka pompy
żerdziowej

Określić jednostkę, jaką wyraża się
sprawność wolumetryczną

Nazwać urządzenie odpowiedzialne za
przenoszenie napędu do odwiertów
w układzie grupowym

Określić przeznaczenie indywidualnego
żurawia pompowego

19 Wymienić przyczyny urwania żerdzi

20 Wyjaśnić z ilu części składa się plan ruchu

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzania sprawdzianu z wyprzedzeniem, co najmniej

jedno tygodniowym.

2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3. Zapoznaj uczniów z rodzajami zadań ujętych w zestawie zadań testowych oraz

z zasadami punktowania udzielonych odpowiedzi.

4. Przeprowadź z uczniami próbę udzielania odpowiedzi na zadanie testowe takich typów,

jakie ujęte są w teście.

5. Omów z uczniami sposób udzielania odpowiedzi podczas sprawdzianu (karta

odpowiedzi).

6. Zapewnij uczniom możliwość pracy samodzielnej.
7. Rozdaj uczniom zestawy zadań testowych i karty odpowiedzi, określ czas przeznaczony

na udzielenie odpowiedzi.

8. Postaraj się stworzyć odpowiednią atmosferę podczas przeprowadzania pomiaru

dydaktycznego (rozładuj niepokój, zachęć do sprawdzenia swoich możliwości).

9. Kilka minut przed zakończeniem sprawdzianu przypomnij uczniom o zbliżającym się

czasie zakończenia udzielania odpowiedzi.

10. Zbierz karty z udzielonymi odpowiedziami oraz zestawy zadań testowych.
11. Sprawdź udzielone odpowiedzi, a wyniki wpisz do arkusza zbiorowego.
12. Przeprowadź analizę uzyskanych wyników sprawdzianu i dokonaj wyboru zadań, które

sprawiły uczniom największe trudności.

13. Ustal przyczyny słabo ukształtowanych przez uczniów umiejętności.
14. Opracuj wnioski dalszego postępowania mającego na celu uniknięcie niepowodzeń

dydaktycznych.

15. Czas przeznaczony na przeprowadzenie sprawdzianu 45 minut.

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję zanim rozpoczniesz rozwiązywać zadania.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Odpowiedzi udzielaj tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których tylko jedna jest poprawna.
6. Wybraną odpowiedź zaznacz na karcie odpowiedzi znakiem X.
7. Jeśli uznasz, że pomyliłeś się i wybrałeś nieprawidłową odpowiedź, to otocz wybór

kółkiem, a następnie prawidłową odpowiedź zaznacz znakiem X.

8. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz mógł sprawdzić poziom swojej wiedzy

i umiejętności.

9. Jeśli jakieś zadanie sprawi Ci trudność, rozwiąż inne i ponownie spróbuj rozwiązać

poprzednie.

10. Odpowiedzi udzielaj tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
11. Na rozwiązanie zadań masz 45 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia
–

instrukcja,

–

zestaw zadań testowych,

–

karta odpowiedzi.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Pompy hydrauliczne stosowane są przy eksploatacji

a) samoczynnej.
b) przez tłokowanie.
c) gazodźwigiem.
d) pompami z silnikiem w odwiercie.

2. Warunkiem samoczynnego wypływu ropy z odwiertu jest zależność

a) E

= W

b) E

≥ W

c) E

< W

d) E

≤ W

3. Do wyposażenia wgłębnego odwiertu zaliczamy

a) separator.
b) głowicę eksploatacyjną.
c) rury wydobywcze.
d) wymiennik ciepła.

4. Rysunek poniżej przedstawia

środek

Centralny

a) schemat strefy przyodwiertowej.
b) system promienisty zagospodarowania odwiertu.
c) węzeł redukcyjno pomiarowy.
d) system grzebieniowy zagospodarowania odwiertu.

5. Wielkość wykładnika gazowego określamy stosunkiem

a) ilości wydobytej ropy do ilości wydobytego gazu.
b) wartości ciśnienia złożowego do ilości wydobytego gazu.
c) ilości wydobytego gazu do wartości ciśnienia złożowego.
d) ilości wydobytego gazu do ilości wydobytej ropy.

6. W separatorze trójfazowym po rozdzieleniu faz otrzymujemy

a) fazę ciekłą, gazową i stałą.
b) dwie fazy ciekłe i jedną gazową.
c) dwie fazy gazowe i jedną ciekłą.
d) trzy fazy ciekłe.

7. Manometry umieszczone na głowicy wskazują

a) ciśnienie złożowe.
b) ciśnienie w rurach wydobywczych.
c) temperaturę płynu.
d) wydajność płynu z odwiertu.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8. Zjawisko parafinowania w odwiercie powoduje

a) korozję rur wydobywczych.
b) zawodnienie odwiertu.
c) ograniczenie wydajności odwiertu.
d) zwiększenie wydajności odwiertu.

9. Rysunek obok przedstawia schemat gazodźwigu

a) pierścieniowego dwukolumnowego.
b) pierścieniowego jednokolumnowego.
c) centralnego dwukolumnowego.
d) centralnego jednokolumnowego.

10. Cykl pracy pompy wyporowej składa się z

a) dwóch etapów.
b) pięciu etapów.
c) czterech etapów.
d) trzech etapów.

11. Podczas eksploatacji złóż gazowo-kondensatowych dążymy do wydobycia maksymalnej

ilości
a) kondensatu.
b) ropy.
c) wody złożowej.
d) gazu.

12. Składnikiem gazu ziemnego, który najłatwiej tworzy hydraty jest

a) azot.
b) siarkowodór.
c) metan.
d) ditlenek węgla.

13. Przedmiot na zdjęciu przedstawia

a) gazomierz zwężkowy.
b) manometr różnicowy.
c) przetwornik ciśnienia.
d) przelicznik gazu.

14. Wgłębna pompa odśrodkowa napędzana jest

a) silnikiem elektrycznym.
b) sprężonym powietrzem.
c) silnikiem spalinowym.
d) ciśnieniem cieczy roboczej.

15. Jeżeli długość tłoka pompy żerdziowej wynosi 4 ft, to jest to równe

a) 0,9987 m.
b) 1,2192 m.
c) 1,2214 m.
d) 2,0012 m.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16. Sprawność wolumetryczna pompy jest wielkością

a) bezwymiarową.
b) wyrażaną w ilości skoków pompy na sekundę.
c) wyrażaną w niutonach.
d) wyrażaną w metrach.

17. Urządzenie odpowiedzialne za przenoszenie napędu do odwiertów w układzie grupowym

to
a) silnik spalinowy lub elektryczny.
b) żuraw pompowy.
c) żerdzie pompowe.
d) kierat pompowy.

18. Indywidualny żuraw pompowy służy do

a) wypompowania nadmiaru wody z odwiertu.
b) wprawiania w ruch przewodu pompowego z pompą wgłębną.
c) zamiany kierunku transmisji pompowej.
d) wyważania kieratu pompowego.

19. Najczęstsze przyczyny urwania żerdzi to

a) wysokie ciśnienie.
b) wysoki wykładnik gazowy.
c) nadmierne obciążenie i korozja.
d) wysoka temperatura.

20. Plan ruchu składa się z

a) jednej części.
b) pięciu części.
c) dwóch części.
d) czterech części.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................................................

Wydobywanie ropy naftowej i gazu ziemnego otworami wiertniczymi

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

TEST 2

Test dwustopniowy do jednostki modułowej

„Wydobywanie ropy naftowej

i gazu ziemnego otworami wiertniczymi”

Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których

−

zadania 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 19 są z poziomu podstawowego,

−

zadania 2, 9, 10, 18, 20 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 13 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie 15 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie co najmniej 18 zadań, w tym co najmniej 3 z poziomu

ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. b, 2. b, 3. d, 4. b, 5. a, 6. b, 7. d, 8. b, 9. a, 10. d, 11. a,
12. b, 13. d, 14. a, 15. b, 16. a, 17. d, 18. a, 19. c, 20. a.

Plan testu

Nr
zad.

Cel operacyjny
(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

Nazwać system energetyczny złoża

2 Określić wartości wykładnika gazowego

Nazwać element wyposażenia wgłębnego
odwiertu

Wyjaśnić zadanie łącznika posadowego

Wymienić typowe wymiary zwężek
regulacyjnych

Rozróżnić nieprawdziwe zastosowanie
systemu automatycznego sterowania
procesami technologicznymi

Wyjaśnić zastosowanie separatora

Rozróżnić ilość kategorii zagrożenia
siarkowodorowego

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Określić przyczyny korozji w odwiercie

10 Określić rodzaj gazodźwigu

Nazwać urządzenie przedstawione na
rysunku

Nazwać rodzaj diagramu do
przedstawiania zmian fazowych

13 Zidentyfikować rodzaj inhibitora hydratów

Rozpoznać przedmiot przedstawiony na
rysunku

15 Obliczyć średnicę rury wydobywczej

Zidentyfikować przedmiot przedstawiony
na rysunku

17 Wyjaśnić zastosowanie normy API 11 AX

Określić warunki normalne ciśnienia
i temperatury

Zidentyfikować przyczyny zniszczenia
żerdzi

Określić osobę odpowiedzialną za ruch
zakładu górniczego

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzania sprawdzianu z wyprzedzeniem, co najmniej

jedno tygodniowym.

2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.
3. Zapoznaj uczniów z rodzajami zadań ujętych w zestawie zadań testowych oraz z zasadami

punktowania udzielonych odpowiedzi.

4. Przeprowadź z uczniami próbę udzielania odpowiedzi na zadanie testowe takich typów,

jakie ujęte są w teście.

5. Omów z uczniami sposób udzielania odpowiedzi podczas sprawdzianu (karta

odpowiedzi).

6. Zapewnij uczniom możliwość pracy samodzielnej.
7. Rozdaj uczniom zestawy zadań testowych i karty odpowiedzi, określ czas przeznaczony

na udzielenie odpowiedzi.

8. Postaraj się stworzyć odpowiednią atmosferę podczas przeprowadzania pomiaru

dydaktycznego (rozładuj niepokój, zachęć do sprawdzenia swoich możliwości).

9. Kilka minut przed zakończeniem sprawdzianu przypomnij uczniom o zbliżającym się

czasie zakończenia udzielania odpowiedzi.

sprawiły uczniom największe trudności.

13. Ustal przyczyny słabo ukształtowanych przez uczniów umiejętności.
14. Opracuj wnioski dalszego postępowania mającego na celu uniknięcie niepowodzeń

dydaktycznych.

15. Czas przeznaczony na przeprowadzenie sprawdzianu 45 minut.

Instrukcja dla ucznia

kółkiem, a następnie prawidłową odpowiedź zaznacz znakiem X.

8. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz mógł sprawdzić poziom swojej wiedzy

i umiejętności.

9. Jeśli jakieś zadanie sprawi Ci trudność, rozwiąż inne i ponownie spróbuj rozwiązać

poprzednie.

10. Odpowiedzi udzielaj tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
11. Na rozwiązanie zadań masz 45 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia
–

instrukcja,

–

zestaw zadań testowych,

–

karta odpowiedzi.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. System energetyczny, w którym główną energią powodującą ruch płynu złożowego do

odwiertu jest rozszerzająca się czapa gazowa, to system energetyczny
a) gazowy-ciśnieniowy.
b) grawitacyjny.
c) wodno-ciśnieniowy.
d) mieszany.

2. W odwiercie, którym wydobywana jest ropa o gęstości γ = 815 kg/m

, WG = 160 m

Po przeliczeniu na jednostkę [m

/tonę] otrzymamy WG

a) = 139,81.
b) = 196,32.
c) = 169,21.
d) = 130,48.

3. W odwiertach eksploatujących ropę o dużej zawartości parafiny dodatkowo zapuszczana

jest kolumna
a) techniczna.
b) tracona.
c) prowadnikowa.
d) cyrkulacyjna.

4. Zadaniem łącznika posadowego jest

a) podwieszenie zestawu wydobywczego w głowicy.
b) umożliwienie

zapięcia w zestawie wydobywczym

przyrządów kontrolno-

pomiarowych.

c) zakotwiczenie rur wydobywczych w rurach okładzinowych.
d) umożliwienie dostępu do przestrzeni nadpakerowej przez rury wydobywcze.

5. Do regulacji samoczynnego wydobycia płynu z odwiertu najczęściej stosuje się zwężki

o zakresie
a) 3–15 mm.
b) 20–35 mm.
c) 50–80 mm.
d) 35–50 mm.

6. System automatycznego sterowania procesami technologicznymi strefy przyodwiertowej

nie zapewnia
a) pomiaru parametrów eksploatacyjnych odwiertów.
b) możliwości zwiększenia zasobów płynu złożowego.
c) kontroli pracy separatorów.
d) archiwizowania parametrów eksploatacyjnych.

7. Rozdział wydobytego płynu złożowego na fazę ciekłą i gazową przeprowadzany jest w

a) wymienniku ciepła.
b) zwężce redukcyjnej.
c) odcinku pomiarowym.
d) separatorze.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8. Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie zagrożeń naturalnych wyróżnia się

a) dwie kategorie zagrożenie siarkowodorowego.
b) cztery kategorie zagrożenie siarkowodorowego.
c) trzy kategorie zagrożenie siarkowodorowego.
d) pięć kategorii zagrożenie siarkowodorowego.

9. Główną przyczyną korozji w odwiercie jest zawartość w wydobywanym płynie złożowym

a) H

S i CO

b) H

O i CH

c) N

i C

d) He i N

10. Rysunek obok przedstawia schemat gazodźwigu

a) pierścieniowego dwukolumnowego.
b) pierścieniowego jednokolumnowego.
c) centralnego dwukolumnowego.
d) centralnego jednokolumnowego.

11. Na rysunku przedstawiono schemat

a) pompy wyporowej.
b) gazodźwigu dwukolumnowego.
c) pompy hydraulicznej.
d) pompy odśrodkowej.

12. Zmiany fazowe płynu złożowego przedstawia się na diagramie

a) Q – T.
b) P – T.
c) Q – P.
d) WG – P.

13. Jako inhibitor hydratów najczęściej stosuje się

a) wodę.
b) azot.
c) olej napędowy.
d) metanol.

14. Na rysunku przedstawiony jest schemat

a) kryzy pomiarowej.
b) zwężki redukcyjnej.
c) zaślepki kołnierzowej.
d) przetwornika temperatury.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15. Śrenicy nominalnej rury 2 3/8” odpowiada

a) 48,3 mm.
b) 60,3 mm.
c) 73 mm.
d) 88,9 mm.

16. Rysunek obok przedstawia schemat

a) mocowania manszetowego żerdziowej pompy wgłębnej.
b) mocowania mechanicznego żerdziowej pompy wgłębnej.
c) tulei cyrkulacyjnej.
d) łącznika posadowego.

17. Norma API 11 AX służy do oznaczania

a) parametrów głowic eksploatacyjnych.
b) parametrów kieratów pompowych.
c) parametrów pracy żurawi pompowych.
d) pomp żerdziowych.

18. Warunki normalne określają wartości P i T wynoszące

a) P = 101,325 kPa i T = 273,15 K.
b) P = 150,325 kPa i T = 300,15 K.
c) P = 80,325 kPa i T = 273,15 K.
d) P = 120,325 kPa i T = 100,15 K.

19. Na zdjęciu przedstawiono żerdzie pompowe zniszczone w wyniku

a) piaszczenia.
b) tworzenia się hydratów.
c) korozji.
d) parafinowania.

20. Osobą bezpośrednio odpowiadającą za ruch zakładu

górniczego jest
a) Kierownik Ruchu Zakładu Górniczego.
b) kierownik zmiany.
c) operator wydobycia.
d) pomiarowy.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ............................................................................................................

Wydobywanie ropy naftowej i gazu ziemnego otworami wiertniczymi

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7. LITERATURA

1. Chilingarian G. V.: Surface operations In petroleum production I Elsevier 1987
2. Daylon L. Walton: Współczesne metody inżynierii złożowej 1992
3. IGNiG. Praca zbiorowa: Opracowanie nowych metod i środków dla przeciwdziałania

powstawaniu hydratów w rurkach wydobywczych odwiertów gazowych, Krosno 1996

4. Jewulski J.: Zbiór zadań z eksploatacji złóż ropy naftowej. Uczelniane Wydawnictwo

Naukowo-Techniczne AGH, Kraków 2000

5. Katalog wyrobów Zakładu Urządzeń Naftowych „Naftomet” w Krośnie
6. Levorsen A. I.: Geologia ropy naftowej i gazu ziemnego. Wydawnictwo geologiczne,

1972

7. Liszka K.: Eksploatacja złóż ropy naftowej. Wydawnictwo PWN, Kraków 1982
8. Makogon Yuri F.: Hydrates of Hydrocarbons, PennWell 1997
9. Molenda J.: Gaz ziemny – paliwo i surowiec. WNT, Warszawa 1993
10. Poradnik Górnika Naftowego. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1969
11. Rischmuller Heinrich: Oil production with subsurface sucker rod pumps SBS 1989
12. Sperski B.: Gazownictwo Część II, Skrypty uczelniane, Wydanie drugie uzupełnione

i poprawione, Wydawnictwo AGH, Kraków 1978

13. Szostak L., Chrząszcz W., Wiśniowski R.: Metody wydobywania ropy naftowej

z odwiertów. Uczelniane Wydawnictwo Naukowo-Dydaktyczne AGH, Kraków 2000

14. www.norrisrods.com
15. www.pl.wikipedia.org
16. www.plum.pl
17. www.snydertex.com
18. www.vonkchokes.nl

Polskie Normy

19. Norma zakładowa ZN-G-4006. Zwężkowe gazomierze kryzowe: Wymagania, badania

i instalowanie.

Akty prawne

20. Prawo geologiczne i górnicze – ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. (tj. Dz. U. z 2005 r. Nr 228,

poz. 1947, z późn. zm. )

21. Prawo ochrony środowiska – ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tj. Dz.U. 2006, Nr 129,

poz. 902)

22. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 r. w sprawie

bezpieczeństwa i i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego
zabezpieczenia przeciwpożarowego w zakładach górniczych wydobywających kopaliny
otworami wiertniczymi (Dz.U. Nr 109, poz. 961 z późn. zm.)

23. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 czerwca 2002 r.

w sprawie zagrożeń naturalnych w zakładach górniczych (Dz.U. Nr 94, poz. 841 z późn.
zm.),

24. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 maja 2003r.

w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy
pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera
wybuchowa (Dz.U. Nr 107, poz. 1004)

25. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 czerwca 2002 r.

w sprawie planów ruchu zakładów górniczych (Dz.U. Nr 94, poz. 840 z późn. zm.)