swojà ksià˝k´, stara∏ si´ przynajmniej
cz´Êç z nich rozstrzygnàç. Z jednej strony
oskar˝ano ich o liczne przest´pstwa,
a z drugiej – niektórzy historycy byli zda-
nia, ˝e rycerze stali si´ ofiarami tyranii.
Angielski duchowny Thomas Fuller twier-
dzi∏, ˝e przyczynà koƒca templariuszy by-
∏o po cz´Êci ich zepsucie, a po cz´Êci bo-
gactwo. Do tego zdania przychyla∏ si´ te˝
s∏ynny historyk Edward Gibbon, który
w Zmierzchu cesarstwa rzymskiego zwra-
ca∏ uwag´ na pych´, chciwoÊç i upadek
moralny tych ˝o∏nierzy Chrystusa. Takà
w∏aÊnie opini´ utrwali∏ w swoich powieÊ-
ciach szkocki pisarz Walter Scott. Na te-
mat templariuszy rozpowszechniano wie-

le mitów, do czego szczególnie przyczy-
nili si´ wolnomularze, którzy twierdzili
na przyk∏ad, ˝e wielcy mistrzowie zako-
nu weszli w posiadanie Êwi´tego Graala
i Ca∏unu Turyƒskiego. Wspó∏czesny histo-
ryk Keith Laidler w wydanej w 1998 roku
ksià˝ce The Head of God twierdzi nawet,
˝e najwi´kszym skarbem templariuszy by-
∏a zabalsamowana g∏owa Chrystusa.

Read odrzuca jednak wszelkie ma∏o

wiarygodne hipotezy. Cytuje je wpraw-
dzie (wspomina np. o rzekomo szerzà-
cym si´ w zakonach homoseksualizmie),
ale od razu wyjaÊnia, ˝e mog∏y one po-
chodziç z zeznaƒ wymuszonych tortu-
rami podczas procesów o czary.

Podsumowujàc barwne dzieje tem-

plariuszy, Read poÊwi´ca ostatni roz-
dzia∏ ksià˝ki póêniejszym walkom chrze-
Êcijan z niewiernymi, innym krucjatom
i niejako na marginesie informuje o roz-
woju pot´gi Turcji, jej ambicjach pod-
boju Europy, bitwie pod Wiedniem oraz
losach joannitów, czyli hospicjuszy,
którzy wylàdowali w koƒcu na Malcie i
przekszta∏cili si´ w kawalerów maltaƒ-
skich. Wszystko to Êwiadczy, ˝e autor
zafascynowany jest wr´cz tà epokà i
pragnie zaraziç swym entuzjazmem czy-
telników. Realizujàc ten zamiar, daje
im jednak zbyt olbrzymi materia∏ do
przetrawienia.

n

MARZEC 2004 ÂWIAT NAUKI

89

Obok piramid i Tutanchamona skarabeusz to
najpopularniejszy symbol staro˝ytnego Egiptu.
Ksià˝ka krakowskiego egiptologa Joachima Âli-
wy pozwala zrozumieç jego znaczenie i funkcj´,
a tak˝e rol´, jakà w staro˝ytnym Egipcie odgry-

wa∏o to stworzonko. Nawet jeÊli epizod z Faraona Boles∏awa Prusa o za-
trzymaniu wojsk Ramzesa XIII z powodu przechodzàcego przez pustyni´
skarabeusza jest fikcjà literackà, nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e powa˝anie,
jakim si´ cieszy∏ si´ ten owad w staro˝ytnoÊci, ju˝ nigdy póêniej nie by-
∏o wi´ksze. Egipcjanie, zauwa˝ywszy skarabeusza toczàcego przed sobà
kulk´ gnoju, cz´sto wi´kszà od niego samego, skojarzyli ten fakt z w´drów-
kà s∏oƒca po niebie. W dodatku, poniewa˝ ˝uk sk∏ada jaja pod ziemià,
mieszkaƒcy Doliny Nilu b∏´dnie za∏o˝yli, ˝e rodzi si´ on sam z siebie. Po-
jawiajàce si´ nagle spod ziemi, w pe∏ni ukszta∏towane skarabeusze uto˝-
samiano z m∏odzieƒczà postacià wstajàcego o poranku boga s∏oƒca zwa-
nego Chepri. Z czasem jako najpopularniejszy symbol odrodzenia na sta∏e
zagoÊci∏y w religii i sztuce egipskiej, a przede wszystkim w j´zyku, gdzie
s∏owo cheper – stawaç si´ – zapisywano hieroglifem przedstawiajàcym
w∏aÊnie skarabeusza. Zwiedzajàc sale muzealne poÊwi´cone staro˝ytne-
mu Egiptowi w jakimkolwiek muzeum, nie sposób nie napotkaç wizerun-
ku tego niepozornego ˝yjàtka. Jednak g∏ównym tematem ksià˝ki Âliwy
sà charakterystyczne niewielkie ˝uki z kamienia w kszta∏cie piecz´ci, licz-
nie znajdowane przez archeologów na terenie ca∏ego staro˝ytnego Egip-
tu, a nawet poza nim.

Egiptolodzy, aby rozeznaç si´ w bogactwie tego rodzaju zabytków znaj-

dowanych w∏aÊciwie wsz´dzie – w grobach, Êwiàtyniach, miastach i do-
mach – podzielili skarabeusze na kilka typów, bioràc pod uwag´ zarówno
styl, jak i teksty znajdujàce si´ na ich spodniej stronie. Na rewersie licz-
nej grupy skarabeuszy egipskich widniejà imiona królów. Majà one form´
zapisu hieroglificznego, postaci ludzkiej lub zwierz´cia symbolizujàcego
w∏adz´. Skarabeusze takie pojawi∏y si´ ju˝ w okresie Âredniego Paƒstwa
(lata 1991–1785 p.n.e.). Pierwotnie pe∏ni∏y – podobnie jak skarabeusze
z imionami urz´dników – funkcj´ piecz´ci wykorzystywanych w administra-
cji paƒstwowej lub wizytówek rozdawanych w podró˝y. Z czasem jednak
zacz´∏y s∏u˝yç jako amulety. Podobnie na skarabeuszach masowo wyrabia-
nych w czasach panowania Hyksosów (oko∏o 1650–1540 roku p.n.e.)

umieszczano imiona semickich królów rzàdzàcych w pó∏nocnej cz´Êci
Egiptu. Znaleziska tego rodzaju sà dla badaczy wa˝nà informacjà na temat
historii i chronologii tego doÊç s∏abo poznanego okresu.

Inne bardzo ciekawe skarabeusze, zwane komemoratywnymi, pochodzà

z czasów panowania Amenhotepa III (ojca s∏ynnego faraona heretyka
Echnatona). Znajdujàce si´ na nich inskrypcje upami´tniajà wa˝ne fak-
ty z ˝ycia faraona, takie jak liczba zabitych na polowaniu lwów czy wy-
kopanie sztucznego jeziora dla Teje, ma∏˝onki królewskiej. Skarabeusze te,
jak dzisiejsze depesze prasowe, rozsy∏ane by∏y po ca∏ym imperium. „Ich
celem by∏o stworzenie odpowiedniego image’u króla, pokazanie Êwiatu
jego pot´gi, ale te˝ i fizycznej sprawnoÊci, chocia˝by osiàgni´ç w polowa-
niach na dzikie bestie. Niewykluczone jednak, ˝e dla swoich posiadaczy
poszczególne skarabeusze komemoratywne mog∏y byç z tych samych
wzgl´dów wa˝nymi i skutecznymi amuletami” – zauwa˝a Âliwa.

Kolejnà grupà opisanych w ksià˝ce egipskich skarabeuszy sà wyjàtkowo

du˝e skarabeusze sercowe. Na ich rewersie znajdowa∏a si´ inwokacja do ser-
ca z egipskiej Ksi´gi Umar∏ych, która mia∏a pomóc zmar∏emu sàdzonemu
po Êmierci przez boski trybuna∏. Wykonane z zielonego kamienia skarabe-
usze sercowe, czasem nawet inkrustowane z∏otem, k∏adziono na ciele zmar-
∏ego w okolicach serca. Najliczniej reprezentowane sà jednak skarabeusze-
-amulety, na których znajdujà si´ imiona i wizerunki bogów. Mia∏y one
od˝egnywaç z∏o i przynosiç szcz´Êcie, na niektórych umieszczano formu∏y
modlitewne i konkretne ˝yczenia.

Uk∏ad ksià˝ki przypomina nieco wyk∏ad akademicki, jest przejrzysty

i ciekawy. Logiczne nast´pstwo rozdzia∏ów, jasne t∏umaczenie trudniejszych
zagadnieƒ i liczne ilustracje u∏atwiajà nawet ma∏o wtajemniczonemu czy-
telnikowi zrozumienie tekstu. Bardziej dociekliwi i zainteresowani tema-
tem mi∏oÊnicy staro˝ytnoÊci mogà skorzystaç z wyczerpujàcej bibliogra-
fii. Ksià˝ka godna jest polecenia zarówno „zawodowym” egiptologom,
jak i tym wszystkim, którzy po powrocie z wycieczki do ziemi faraonów
b´dà chcieli dowiedzieç si´ czegoÊ wi´cej na temat historii fajansowego
˝uczka kupionego na pamiàtk´ na arabskim bazarze.

n

SKARABEUSZE EGIPSKIE Joachim Âliwa

Ossolineum, Wroc∏aw 2003

AGNIESZKA KRZEMI¡SKA

POLECAMY

Âwi´te ˝uki faraonów