Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

Wstęp

1. Zdrowie i jego środowiskowe uwarunkowania

1.1. Ekologiczne i higieniczne uwarunkowania zdrowia

1.2. Higiena osobista człowieka

2. Zagadnienia higieny psychicznej

2.1. Higiena psychiczna człowieka

2.2. Źródła zagrożeń zdrowotnych

3. Higiena żywności i żywienia a zdrowie populacji

4. Zakłady opieki zdrowotnej — problemy sanitarnohigieniczne

5. Zakażenia szpitalne

5.1. Źródła i profilaktyka zakażeń szpitalnych

5.2. Profilaktyka zakażeń w chirurgii

5.3. Metody unieszkodliwiania odpadów medycznych

5.4. Profilaktyka zakażeń w lecznictwie stomatologicznym

1

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

Wstęp

Higiena (grec. hygieinós — leczniczy, przynoszący zdrowie) jest nauką, której przedmiotem

zainteresowania jest zdrowie człowieka. Należy ją zaliczyć do grupy nauk

medyczno-biologicznych, zajmujących się głównie zjawiskami zachodzącymi w środowisku

zewnętrznym człowieka i ukierunkowanych przede wszystkim na profilaktykę. Higiena bada

warunki otoczenia, wpływ środowiska materialnego oraz społecznego na zdrowie ludzkie

i reakcje organizmu na te wpływy, zajmując się zarówno pojedynczym osobnikiem, jak

i zbiorowością ludzką.

2

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

1. Zdrowie i jego środowiskowe uwarunkowania

1.1. Ekologiczne i higieniczne uwarunkowania zdrowia

Powszechnie akceptowana definicja zdrowia World Health Organisation (WHO) z 1948 r.

zakłada, że zdrowie jest stanem zupełnego dobrostanu fizycznego, psychicznego

i społecznego, a nie tylko brakiem choroby lub niedomagania (2). W tym ujęciu zdrowie

oznacza

— pełną integrację ustroju,

— brak bólu,

— brak obniżonej sprawności.

Analizując definicję zdrowia WHO, należy stwierdzić, że zdrowie jest zjawiskiem

wielowymiarowym, zakładającym harmonijne funkcjonowanie psychiki i ciała oraz

dostosowanie ich obu do środowiska. Mimo sporów w kwestii rozumienia zdrowia można

mówić o kilku zbieżnych wątkach definicyjnych:

1. Zdrowie nieustannie zmienia się i oscylujące między optymalnym funkcjonowaniem

a śmiercią — zmiana może być stopniowa lub raptowna.

2. Zdrowie stało się ogólnie akceptowanym prawem, zaś dobre samopoczucie jest normą,

do której zmierzają coraz intensywniej rozmaite programy zdrowotne, oraz na którą

ukierunkowane są zachowania jednostek.

3. Pozycja zajmowana przez jednostkę na kontinuum zdrowia–choroba determinowana jest

przez zdolność adaptacyjną i poziom tej adaptacji, kulturowy obraz zdrowia i choroby oraz

przez zdolność do wywiązywania się z rozlicznych ról społecznych pełnionych przez

jednostkę.

Inaczej mówiąc, optymalne zdrowie to stan, w którym brakuje jakichkolwiek wykrywalnych

objawów patologicznych, a istnieje nadmiar rezerw fizjologicznych wystarczających do

zwalczania każdego potencjalnego napięcia. O zdrowiu decydują nie tylko czynniki

konstytucjonalno-dziedziczne, tzw. wewnętrzne, ale także środowiskowe, tzw. zewnętrzne.

Opanowanie epidemii chorób zakaźnych, poprawa stanu zdrowia ludności, spadek

umieralności niemowląt, w większym stopniu zależą od poprawy warunków bytowania

ludności oraz stanu sanitarnego miast i osiedli (rozwoju inżynierii sanitarnej) niż od rozwoju

3

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

medycyny klinicznej. Znalazło to wyraz w pracach ekspertów WHO, którzy wyodrębnili

12 czynników warunkujących zdrowie:

1) stan zdrowotny społeczeństwa w kontekście jego sytuacji demograficznej,

2) stan odżywienia i zaopatrzenia w żywność,

3) warunki mieszkaniowe,

4) zaopatrzenie w odzież,

5) poziom wykształcenia,

6) sytuacja na rynku pracy (zagrożenie bezrobociem),

7) warunki pracy,

8) możliwości korzystania ze środków łączności i komunikacji,

9) czas wolny oraz możliwości rekreacji i wypoczynku,

10) zbiorowe spożycie i możliwości oszczędzania,

11) system zabezpieczenia społecznego,

12) prawa i swobody obywatelskie (1).

Przyjmuje się, że zdrowie determinują czynniki genetyczne w zakresie 5–15%, czynniki

środowiskowe natury fizycznej, chemicznej i biologicznej 5–10%, środowisko społeczne

20–25%, styl życia człowieka około 50 %, medycyna naprawcza 10–20%. W wyniku

rewolucji naukowo-przemysłowej człowiek uporał się z rozprzestrzenianiem się wielu chorób

zakaźnych, których epidemie dziesiątkowały w przeszłości ludzkość. Jednak ta sama

rewolucja doprowadziła do znacznego zwiększenia się liczby przypadków tzw. chorób

cywilizacyjnych. Większości chorób cywilizacyjnych i wynikającej z nich przedwczesnej

umieralności można zapobiegać przez zmianę ludzkich zachowań. W związku z tym zaleca

się zastosowanie do 6 podstawowych zasad, ważnych dla zdrowego stylu życia:

1. Jeśli palisz — skończ z tym nałogiem.

2. Jeśli pijesz alkohol — pij go w sposób umiarkowany.

3. Znajdź ćwiczenia, które sprawiają ci radość, jak np. spacerowanie lub pływanie.

4. Jedz różnorodne produkty naturalne, ogranicz spożycie tłuszczów.

5. Bądź szczupły, nie dopuszczaj do nadwagi i otyłości.

6. Poddawaj się regularnym badaniom profilaktycznym.

Do chorób cywilizacyjnych najczęściej zalicza się:

— chorobę nadciśnieniową,

— chorobę niedokrwienną serca,

— nieurazowe choroby narządu ruchu,

— przewlekłe nieswoiste choroby układu oddechowego,

4

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

— chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy,

— nowotwory,

— nerwice i zaburzenia psychiczne,

— otyłość i choroby z nią związane,

— cukrzycę,

— urazy, wypadki i zatrucia,

— uzależnienia lekowe (1).

1.2. Higiena osobista człowieka

Higiena osobista człowieka stanowi bardzo ważny problem w każdym wieku i w każdej

sytuacji życiowej. Codzienna toaleta powinna obejmować:

— mycie całego ciała,

— pielęgnację włosów i paznokci,

— odpowiednią higienę jamy ustnej,

— mycie i przechowywanie protez zębowych.

Z uwagi na zmieniające się warunki anatomiczne i czynnościowe w jamie ustnej konieczna

jest regularna kontrola stomatologiczna i codzienna higiena jamy ustnej. Pielęgnacja stóp

polega na myciu, masowaniu i dbałości o paznokcie. Kąpiel powinna odbywać się

codziennie.

Zaniedbania higieniczne prowadzą do degradacji zdrowotnej, społecznej i rodzinnej. Dla

zachowania zdrowia i dobrego samopoczucia psychicznego istotny jest racjonalny styl życia,

ustalenie reżimu dnia — pracy umysłowej, fizycznej, wypoczynku i snu. Z wiekiem dochodzi

do zmian lub zaniku nawyków higienicznych. Zaniedbania higieniczne dotyczą ograniczenia

częstości mycia się, codziennej toalety, braku dbałości o bieliznę osobistą i pościelową.

Częstokroć przyczyną zmniejszenia dyscypliny wewnętrznej jest brak motywacji społecznej,

może to być również objaw depresji. Higiena osobista jest ściśle związana ze sprawnością

życiową, czyli zdolnością do wykonywania określonych czynności, przyjętych jako

prawidłowe dla człowieka.

Zaniedbania higieniczne mają także uwarunkowania socjalne — zależą od obyczajów

wyniesionych z domu rodzinnego, od stanu cywilnego, wykształcenia oraz standardu

mieszkaniowego. Zaniedbania higieniczne prowadzą do degradacji zdrowotnej, społecznej

5

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

i towarzyskiej, pogarszając ogólny poziom życia człowieka. Jednym z zadań lekarza lub

pielęgniarki, a także innych osób, jest zwracanie uwagi na zdrowotne i społeczne znaczenie

przestrzegania zasad higieny osobistej i ogólnej (1, 2).

6

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

2. Zagadnienia higieny psychicznej

2.1. Higiena psychiczna człowieka

Obserwacje nad chorobotwórczym wpływem obciążeń neuropsychicznych, środowiska

społecznego i stosunków międzyludzkich na zdrowie psychiczne doprowadziły do rozwoju

higieny psychicznej. Jest ona nauką zajmującą się ustaleniem norm i prawidłowości

w zakresie zdrowia psychicznego jednostek i grup społecznych oraz tworzenia środków

zapobiegających zaburzeniom w zakresie zdrowia psychicznego (głównie nerwicom).

Obejmuje także praktyczną działalność instytucji i grup społecznych zajmujących się

realizowaniem zasad i metod formułowanych przez naukę o warunkach zachowania zdrowia

psychicznego jednostki i grupy, czyli naukę o zdrowiu psychicznym.

Zaburzenia psychiczne dotykają obecnie znacznej liczby osób. Cierpi na nie około 15–25%

ogólnej populacji; obserwuje się tendencję wzrostu liczby osób podejmujących leczenie

z tego powodu. Szczególnie wyraźne jest to w populacji krajów wysokorozwiniętych. Dużą

grupę zaburzeń psychicznych stanowią zaburzenia nerwicowe. Aż 15–30% ogółu pacjentów

zgłaszających się do poradni ogólnych stanowią chorzy z objawami nerwicowymi.

Zdrowie psychiczne najczęściej określa się jako brak choroby psychicznej, stan równowagi

psychicznej (homeostazy), połączony ściśle ze zdolnością do działań efektywnych

i produktywnych (1, 2).

Określenie i podział zaburzeń psychicznych

Zaburzenia psychiczne to ogół zaburzeń czynności psychicznych i zachowania, które są

przedmiotem zainteresowań psychiatrii klinicznej. Dzieli się je zazwyczaj na:

— zaburzenia psychotyczne (psychozy) — stany chorobowe, w których występują

zaburzenia myślenia (urojenia), postrzegania (omamy), afektu (stan maniakalny,

depresyjny, euforyczny ekstatyczny), świadomości i aktywności złożonej,

— nerwice i inne zaburzenia typu nerwicowego (np. reakcje adaptacyjne),

— zaburzenia psychosomatyczne,

— upośledzenia umysłowe,

— zespoły organiczne,

— zaburzenia osobowości,

— uzależnienia od alkoholu i innych substancji psychoaktywnych,

— dewiacje seksualne.

7

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

Prewencja pierwotna obejmuje działania zmierzające do zmniejszenia prawdopodobieństwa

wystąpienia zaburzeń psychicznych przez przeciwdziałanie szkodliwym dla zdrowia

psychicznego warunkom, zanim będą one zdolne wywołać chorobę. Wyróżnia się tutaj

tworzenie warunków prawidłowego rozwoju psychospołecznego dzieci i młodzieży,

pozwalających jednostkom na zaspokojenie potrzeb psychicznych, dostosowanych do

indywidualnych możliwości i etapów rozwojowych życia. Dla prewencji pierwotnej istotne są

również:

— edukacja zdrowotna (zdobywanie umiejętności radzenia sobie ze stresem psychicznym,

krytycznymi wydarzeniami i trudnymi zadaniami życiowymi),

— promocja zdrowia psychicznego,

— działania dążące do zmniejszenia stresów psychospołecznych (wspieranie systemowych

warunków zachowania bezpieczeństwa materialnego, tworzenie systemu wsparcia

społecznego).

Prewencję wtórną stosuje się w sytuacji wykrycia wczesnych sygnałów zaburzeń

psychicznych, w celu powstrzymania ich rozwoju i skrócenia czasu trwania. Jest to wczesna

interwencja, którą można prowadzić metodami terapeutycznymi.

Prewencja trzeciego stopnia skierowana jest do osób, które przeszły proces leczenia chorób

psychicznych. Ma na celu przywrócenie tych osób do normalnej, pełnej aktywności

społecznej i zawodowej. Stosuje się formy aktywizacji życiowej, zawodowej, mające

charakter rehabilitacji psychicznej, temu celowi służą różnego typu środki terapii grupowych.

Celem nadrzędnym jest zapobieganie skutkom przebytej choroby psychicznej oraz

przeciwdziałanie jej nawrotom (1, 2).

Upośledzenie umysłowe — przyczyny i możliwości profilaktyki

Upośledzenie umysłowe (niedorozwój umysłowy, zmniejszenie sprawności umysłowej) to

kształtujący się w okresie rozwojowym stan, charakteryzujący się istotnie mniejszą od

przeciętnej sprawnością intelektualną, a także mniejszą od przeciętnej zdolnością

społecznego przystosowywania się jednostki. Jego przyczyny są rozmaite — w okresie

przed poczęciem działają czynniki genetyczne (zaburzenia monogenowe, wieloczynnikowe,

anomalie chromosomowe). Po zapłodnieniu czynnikami przyczynowymi mogą być choroby

zakaźne i pasożytnicze oraz zaburzenia przemiany materii, alkoholizm, palenie tytoniu,

narkomania u matki. W okresie porodowym rolę przyczynową może odegrać zamartwica,

uraz porodowy, wcześniactwo. Po urodzeniu czynnikami przyczynowymi mogą być:

zakażenia, urazy głowy, zatrucia, niedobory żywieniowe.

8

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

Możliwości profilaktyki pierwotnej (I rzędu)

Dla rodzin obciążonych wadami genetycznymi istotne jest poradnictwo genetyczne

i diagnostyka prenatalna, a także szczepienia ochronne (szczególnie przeciwko różyczce

u przyszłych matek). W okresie ciąży ważna jest właściwa opieka lekarska (w tym nadzór

w zakresie ewentualnego stosowania leków, zapobiegania konfliktowi Rh, leczenia chorób

zakaźnych, np. kiły), prawidłowe żywienie, zaniechanie palenia tytoniu i używania alkoholu.

Możliwości profilaktyki wtórnej (II rzędu)

W niektórych chorobach (np. fenyloketonurii, galaktozemii, niedoczynności tarczycy) bardzo

istotne jest wczesne wykrycie i właściwe leczenie.

2.2. Źródła zagrożeń zdrowotnych

Stres psychiczny

Zdrowie psychiczne, rozumiane jako stan równowagi duchowej, może być naruszone przez

działania niekorzystnych bodźców zewnętrznych, które nazywamy stresorami. Stres,

obojętnie jakiego pochodzenia, wskazuje na przekroczenie przez czynnik niekorzystny

możliwości przystosowawczych człowieka — zaburza homeostazę.

Najprostszymi stresorami są bodźce przeciążające narządy zmysłów, na przykład hałas,

wibracja, migoczące silne światło, niekorzystne warunki mikroklimatyczne. Stresorami

złożonymi są na przykład sytuacje egzaminacyjne, konfliktowa sytuacja w rodzinie lub pracy,

gwałtowne wahania kursów akcji dla gracza giełdowego, walka sportowa itp.

Istnieje wiele definicji i teorii stresu psychicznego, spośród których warta przytoczenia jest

teoria Lazarusa i Folkman (1). Według niej stres psychiczny (nadmierne obciążenie

neuropsychiczne) to dynamiczna relacja między człowiekiem a otoczeniem, która oceniana

jest przez jednostkę jako wymagająca wysiłku adaptacyjnego lub przekraczająca możliwości

jej sprostania. Stres psychiczny dzieli się zwykle na negatywny i pozytywny.

Wyróżnia się cztery zasadnicze sposoby radzenia sobie ze stresem psychicznym:

1) poszukiwanie informacji,

2) bezpośrednie działania,

3) powstrzymywanie się od działania,

4) wewnętrzne regulowanie emocji.

9

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

Zdrowie psychiczne może być zagrożone — w skali całej populacji — przez życie w trudnych

warunkach społeczno-ekonomiczno-politycznych, powodujących przewlekłe stresy

psychiczne. Dla takich warunków może być używane pojęcie makrostruktura (stresu

psychospołecznego — oddziałującego na populację ogólną). W skali małej grupy społecznej,

rodziny, jednostki źródłami stresów psychicznych mogą być:

— nieprawidłowe stosunki międzyludzkie,

— stres związany z wykonywaną pracą zawodową,

— stres związany z konsumpcyjnym stylem życia,

— stres związany ze stanami codziennego napięcia emocjonalnego.

Ponadto zagrożenia zdrowia psychicznego mogą wynikać ze strony:

— zanieczyszczeń chemicznych środowiska (np. ołowiem),

— niedoborów żywieniowych (np. jodu, witamin, białka),

— chorób zakaźnych (np. kiły, różyczki, AIDS).

Stres związany z wykonywaną pracą

Niewiele jest prac zapewniających optymalne wykorzystanie możliwości psychofizycznych

człowieka; większość ludzi wykonuje pracę przekraczającą ich możliwości pod względem

ilościowym lub jakościowym (praca w warunkach hiperstymulacji ośrodkowego układu

nerwowego). Prace stresujące doprowadzają do przemęczenia, objawiającego się:

— upośledzeniem ogólnej aktywności psychoruchowej,

— obniżeniem samopoczucia,

— wzmożeniem napięcia psychicznego,

— osłabieniem reakcji emocjonalnych.

Poza zmianami w sferze psychicznej, przewlekłe reakcje stresowe doprowadzają do

wytworzenia się zaburzeń równowagi wewnątrzustrojowej, wytworzenia się zaburzeń

psychosomatycznych i zespołów nerwicowych. Długotrwały stres zawodowy powoduje długo

utrzymujące się we krwi podwyższone stężenie amin katecholowych, wolnych kwasów

tłuszczowych i cholesterolu, co prowadzi do takich chorób, jak choroba wieńcowa,

nadciśnieniowa i wrzodowa (1, 3).

Przez zespół wypalenia zawodowego (burnout syndrome) rozumie się przyjęcie postawy

biernej względem istotnego zadania i świadome przeniesienie odpowiedzialności za własne

niepowodzenia na innych. Zespół ten przejawia się w pierwszej kolejności chronicznym

poczuciem zmęczenia, wyczerpaniem psychosomatycznym. W następnej kolejności

10

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

dochodzi do obniżenia, a nawet pełnego zaniku, motywacji do pracy zawodowej

i w rezultacie ujawniają się tendencje do depersonalizacji innych osób (tych, z którymi

pracujemy i tych dla których pracujemy) (1, 2).

11

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

3. Higiena żywności i żywienia a zdrowie populacji

Higiena żywności i żywienia jest działem higieny ogólnej, który ma na celu uchwycenie

związków przyczynowo-skutkowych między stanem zdrowia a żywieniem i wartością

zdrowotną żywności.

Higiena żywienia zajmuje się:

— warunkami niezbędnymi do realizacji prawidłowego żywienia pojedynczych osób, rodzin

i grup żywionych zbiorowo,

— oceną stanu higienicznego produktów,

— higienicznymi zasadami doboru produktów spożywczych i ich rozdziałem na

poszczególne posiłki,

— warunkami przyrządzania i spożywania posiłków.

Higiena żywności zajmuje się zespołem warunków niezbędnych do zabezpieczenia żywności

przed zanieczyszczeniami szkodliwymi dla zdrowia i zakażeniem drobnoustrojami

chorobotwórczymi, zepsuciem, przemianami powodującymi obniżenie wartości odżywczej.

Obejmuje warunki higieniczne, jakie muszą być przestrzegane zarówno przy produkcji

żywności, jak i jej przechowywaniu, transporcie, przetwarzaniu i przygotowywaniu do

spożycia.

Podstawy higieny żywienia

Każdy człowiek, aby utrzymać się przy życiu i zachować sprawność, musi codziennie

spożywać posiłki składające się z różnych produktów spożywczych. Ustalono egzogenne

(niezbędne), niesyntetyzowane przez organizm człowieka i endogenne(niezbędne) składniki

pożywienia, które mogą być wytwarzane w przemianach metabolicznych lub częściowo

zastępowane przez inne składniki odżywcze. Dostarczane wraz z pożywieniem składniki

odżywcze organizm wykorzystuje do budowy i odbudowy tkanek, tworzenia rezerw

ustrojowych (uruchamianych w okresie głodu lub w warunkach zachwianej homeostazy

metabolicznej), a także do syntezy związków biorących udział w przemianach

metabolicznych (1).

Normy żywienia

Normy żywienia to ilość energii i niezbędnych składników odżywczych, które organizm

zdrowego człowieka, zależnie od wieku, płci, aktywności fizycznej oraz warunków bytowania

12

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

i pracy, powinien otrzymać codziennie w postaci spożytych dań i posiłków, prawidłowo

zestawionych i przygotowanych.

Normy wyżywienia

Podstawę do planowania żywienia ludności stanowią normy wyżywienia (racje pokarmowe).

Racje pokarmowe to zestawy produktów z różnych grup, pokrywające dzienne

zapotrzebowanie na energię i wszystkie niezbędne dla jednej osoby składniki odżywcze

(korespondujące z normami żywienia) (1).

Podsumowując, można powiedzieć, że w prawidłowym żywieniu racja pokarmowa powinna:

1) dostarczać odpowiedniej ilości energii, prawidłowo rozłożonej na posiłki i składniki

energetyczne pożywienia (makroskładniki),

2) zapewnić prawidłową podaż błonnika, witamin, biopierwiastków, zachowując korzystne

(z biologicznego punktu widzenia) proporcje między nimi,

3) być urozmaicona, rozłożona na posiłki spożywane regularnie, przygotowane zgodnie

z wymaganiami sanitarno-epidemiologicznymi, z zachowaniem maksymalnej wartości

odżywczej.

Racjonalne żywienie opiera się na wiedzy z zakresu fizjologii żywienia oraz znajomości

czynników wpływających na wartość odżywczą pożywienia. Pozwala to na wyciągnięcie jak

największych korzyści ze spożywanej żywności (1).

Wartość odżywcza pożywienia

Pod pojęciem wartości odżywczej pożywienia rozumiemy korzyści odnoszone przez

organizm po spożyciu posiłku. Wartość żywieniowa spożywanego produktu lub posiłku

zależy od następujących czynników:

1) wartości energetycznej posiłku,

2) składników pokarmowych zawartych w produkcie:

a) składników odżywczych i balastowych,

b) składników nieodżywczych (antyżywieniowych), naturalnie występujących w produkcie

— składników stanowiących zanieczyszczenia żywności (efekt zanieczyszczenia

środowiska, pozostałości środków ochrony roślin, zanieczyszczenia technologiczne

i inne),

c) dodatków innych środków do produktu zasadniczego (substancje obce, celowo dodane

do żywności, żywność niekonwencjonalna — alternatywna),

3) warunków magazynowania i sposobów utrwalania żywności,

13

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

4) zabiegów technologicznych i kulinarnych:

a) czyszczenie,

b) rozdrabnianie,

c) obróbka cieplna,

5) rozłożenia posiłków w czasie,

6) doboru produktów ze względów na ich skład oraz własności organoleptyczne (produktu

lub posiłku).

Wady w żywieniu i ich niektóre konsekwencje zdrowotne

Nieprawidłowości żywieniowe związane są z jakością i ilością oraz z rytmem spożywanych

pokarmów. Określane są jako wady w żywieniu i należą do czynników zewnątrzpochodnych,

oddziałujących na funkcjonowanie naszego organizmu. Wady w żywieniu podzielić można na

cztery grupy:

1) nieprawidłowe zwyczaje i nawyki żywieniowe,

2) nieprawidłowa podaż energii,

3) nieprawidłowa podaż jednego lub kilku składników pokarmowych,

4) nieprawidłowe proporcje między składnikami pokarmowymi.

1. Nieprawidłowe zwyczaje i nawyki żywieniowe

Istotne zmiany, jakie dokonały się w Polsce na przestrzeni lat 1950–1991, to:

— wzrost spożycia owoców o 77 g/dzień (1991 r. —104 g/ dzień),

— wzrost spożycia warzyw o 178 g/dzień (1991 r. — 342 g/dzień),

— spadek spożycia ziemniaków o 369 g/dzień (1991 r. — 384 g/dzień),

— spadek spożycia produktów zbożowych o 136 g/dzień (1991 r. — 315 g/dzień),

— wzrost spożycia cukru i soli.

Taka struktura spożycia powoduje wzrost konsumpcji produktów pochodzenia

zwierzęcego (głównie mięsa i jego przetworów), co prowadzi do zwiększenia zawartości

tłuszczów, głównie nasyconych, kosztem złożonych węglowodanów i błonnika w dziennej

racji pokarmowej. Zmiany takie, charakterystyczne dla krajów rozwiniętych, pojawiły się

wraz z rozwojem ekonomicznym i wzrostem siły nabywczej społeczeństwa (1, 2, 3).

2. Nieprawidłowa podaż jednego lub kilku składników pokarmowych

Błędy żywieniowe polegają na zbyt wysokiej konsumpcji:

— tłuszczów, głównie nasyconych,

— białek zwierzęcych,

14

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

— cukrów prostych,

— soli.

Nie mniej liczne są wady, polegające na zbyt niskich ilościach składników pokarmowych. Do

najczęściej występujących w Polsce niedoborów w żywieniu należy zbyt niska ilość:

— jodu (wole, kretynizm endemiczny),

— żelaza (anemia megaloblastyczna),

— wapnia (krzywica, osteoporoza),

— witaminy C,

— błonnika pokarmowego,

— energii,

— białka.

Jakościowe metody oceny żywienia:

1. Punktowa ocena jadłospisów dziennych i tygodniowych — metoda prosta w wykonaniu,

stosowana na ogół w ramach krótkotrwałych kontroli i wizytacji zakładów żywienia

zamkniętego. Ocena dotyczy ilości spożywanych posiłków, przerw między nimi oraz

częstotliwość spożywania tzw. produktów ochronnych (tzn. obfitujących w istotne dla

zdrowia składniki pokarmowe).

2. Wywiady lub ankiety — metoda ta dotyczy spożycia żywności w ostatnich 24 godzinach

lub obejmuje tzw. historię żywienia (najczęściej 1–2 miesięcy). Jest przydatna do badań

epidemiologicznych w zakresie zwyczajów żywieniowych, dotyczących trybu żywienia

i metod przygotowania posiłków oraz częstość spożywania określonych produktów

i potraw (1, 2).

Ilościowe metody oceny żywności:

A. Pośrednie:

1) metoda bilansów żywności,

2) metoda budżetów gospodarstw domowych,

3) metoda raportów magazynowych.

B. Bezpośrednie:

1) metody wagowe:

a) ścisłe — waży się wszystkie składniki użyte do przygotowania potraw i posiłków

oraz wydawane porcje i pozostawione resztki stołowe,

b) inwentarzowe — waży się gotowe potrawy bezpośrednio przed konsumpcją oraz

resztki stołowe,

15

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

2) metody analityczne — badania składu i wartości energetycznej prób posiłków

metodami fizykochemicznymi:

a) metoda podwójnej próby,

b) metoda średniej całodziennej racji pokarmowej.

Ocenę stanu odżywienia prowadzi się trzema sposobami. Są to badania:

— lekarskie (przedmiotowe),

— antropometryczne,

— biochemiczne.

Higiena artykułów żywnościowych i przedmiotów użytku

Żywnością nazywamy produkty, które dostarczają organizmowi człowieka substancji

potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania (energia, składniki budulcowe, substancje

zapewniające prawidłowy przebieg procesów życiowych). Pierwszą polską ustawą

żywnościową było rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej O dozorze nad artykułami

żywności i przedmiotami użytku z 22 marca 1928 r., którego niektóre przepisy — w bardzo

ograniczonym zakresie — obowiązują do dziś. Obecnie obowiązującym aktem prawnym

w tym zakresie jest Ustawa o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia z 25 listopada

1970 r. Wyróżnia ona trzy pojęcia dotyczące artykułów żywności: środki spożywcze, używki,

substancje obce.

W myśl Ustawy o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia, artykuły żywności

i przedmioty użytku nie mogą być szkodliwe dla zdrowia, zepsute, sfałszowane. Organem

powołanym do nadzoru nad warunkami zdrowotnymi żywności i żywienia w Polsce jest

Państwowa Inspekcja Sanitarna (1, 3).

16

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

4. Zakłady opieki zdrowotnej — problemy sanitarnohigieniczne

Sterylizacja (wyjaławianie) musi zapewnić zabicie lub zniszczenie w wyjaławianych

materiałach, sprzętach lub roztworach wszystkich drobnoustrojów (bakterii, grzybów

i wirusów), łącznie z ich formami przetrwalnikowymi i zarodnikami. Czynniki wyjaławiające,

mające znaczenie w praktyce szpitalnej, dzielimy na fizyczne i chemiczne. Do czynników

fizycznych zaliczamy:

— gorącą nasyconą parę wodną pod ciśnieniem,

— suche, gorące powietrze,

— filtrację (sączenie),

— niszczenie przez spalanie,

— inne (promieniowanie jonizujące i tyndalizacja).

Do czynników chemicznych zaliczamy:

— tlenek etylenu,

— aldehydy (aldehyd glutarowy i mrówkowy),

— wodę utlenioną,

— glukonian chloroheksydyny,

— inne (kwas nadoctowy i beta propionolakton),

Do prawidłowego przeprowadzania sterylizacji konieczne są następujące warunki:

— materiał musi być: oczyszczony ze ślizu, krwi, kurzu i rdzy, zdezynfekowany, suchy,

— początek wyjaławiania w sterylizatorze należy liczyć od momentu uzyskania wymaganej

temperatury i ciśnienia,

— w czasie wyjaławiania temperatura i ciśnienie nie może być niższe od wymaganego dla

danych warunków,

— wyjaławiacz (np. sterylizator) nie może być nadmiernie wypełniony, gdyż utrudnia to

szybkie i łatwe przenikanie gorącej pary,

— materiał sterylizowany musi być odpowiednio ułożony w kontenerach do sterylizacji,

względem ich otworów (poprzecznie do strumienia przepływającej pary wodnej).

Etapy oczyszczania i mycia narzędzi przed sterylizacją:

— dezynfekcja środkami, które nie ścinają białka,

— mycie mechaniczne (ręczne lub w tzw. zmywarkach ultradźwiękowych),

— spłukiwanie,

17

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

— ewentualna ponowna dezynfekcja,

— ewentualne ponowne płukanie wodą, najlepiej destylowaną (dla zapobieżenia tworzeniu

się osadu na wysterylizowanych narzędziach),

— ewentualne zastosowanie środka pielęgnacyjnego dla narzędzi,

— wysuszenie narzędzi.

Etapy sterylizacji

W czasie wyjaławiania gorącą, nasyconą parą wodną pod ciśnieniem, wyróżnia się

następujące etapy procesu sterylizacji:

— wypełnienie komory ładunkiem przeznaczonym do wyjaławiania,

— nagrzewanie komory sterylizacyjnej,

— usunięcie zalegającego powietrza,

— wyrównanie temperatury ładunku z temperaturą komory,

— efektywny czas wyjaławiania,

— ochładzanie i suszenie ładunku.

Rozróżnia się bieżącą i okresową kontrolę sterylizacji. Kontrola bieżąca prowadzona jest

każdorazowo (z zastosowaniem wskaźników chemicznych), natomiast okresowa

wykonywana jest z zastosowaniem wskaźników biologicznych (bioindykatorów),

zawierających spory (przetrwalniki) o ściśle określonej oporności na dany czynnik

sterylizujący i w ściśle określonej liczbie.

Najczęściej stosowane wskaźniki chemiczne sterylizacji to:

— rurki szklane — zawierające substancje zmieniające (pod wpływem wysokiej temperatury)

barwę z czerwonej, przez brunatnooliwkową, do zielonej)

— wskaźniki bibułowe — na paski bibuły nanosi się roztwory związków chemicznych, które

po wyschnięciu tworzą plamy zmieniające barwę pod wpływem wysokiej temperatury

i czasu jej trwania,

— wskaźniki barwne wydrukowane na folii, w którą zapakowane są narzędzia — dla

informacji personelu, że przeprowadzona była sterylizacja (zmiana barwy wskaźnika pod

wpływem temperatury) (1).

Dezynfekcja i antyseptyka

Dezynfekcja to proces, w wyniku którego zostaną zniszczone lub usunięte wegetatywne

formy drobnoustrojów. Rozróżniamy pojęcie dezynfekcji intensywnej (o wysokiej

skuteczności) i dezynfekcji zwykłej. Dezynfekcję o wysokiej skuteczności można osiągnąć

18

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

głównie za pomocą środków chemicznych, których działanie bakteriobójcze prowadzi

praktycznie do sterylizacji. Dezynfekcja o wysokiej skuteczności dopuszcza jedynie do

przeżycia nieliczne przetrwalniki bakterii. Dezynfekcję zwykłą dopuszcza się jako

postępowanie prowadzące do zniszczenia form wegetatywnych, ale nie przetrwalników

bakterii, prątków, części wirusów i grzybów. Celem dezynfekcji jest zapobieganie szerzeniu

się chorób zakaźnych przez przecięcie dróg, którymi mogą rozprzestrzeniać się

w środowisku drobnoustroje, pochodzące od chorego i doprowadzić do zakażenia osób

wrażliwych. Obiektem dezynfekcji mogą być:

— ręce (personelu, pacjenta),

— skóra pacjenta poddawana zabiegowi (np. iniekcji, nakłuciu, nacięciu),

— przedmioty (instrumenty medyczne), które były używane do zabiegów,

— przedmioty, które były używane do pielęgnacji pacjenta (w tym pościel, materace, łóżko),

— przedmioty, które znajdowały się w otoczeniu pacjenta,

— wydaliny i wydzieliny chorego zakaźnie lub nosiciela zarazków.

Wyróżnia się dezynfekcję termiczną (opalanie, wyżarzanie, dezynfekcja komorowa parowa

w temperaturze 100

º

C, dezynfekcja komorowa parowo-formalinowa) oraz chemiczną.

Aseptyka

Zadaniem postępowania aseptycznego jest niedopuszczenie do zanieczyszczenia lub

zakażenia drobnoustrojami określonego środowiska. Aseptyka odnosi się zarówno do rany,

pola operacyjnego, jak i chorego, często podatnego na zakażenia. Postępowanie aseptyczne

powinno zatem uwzględnić wszelkie możliwe drogi szerzenia się drobnoustrojów

i w odpowiedni sposób ograniczać je, a zwłaszcza przerywać. W zapobieganiu zakażeń

aseptyka posługuje się całym arsenałem możliwości — dezynfekcją, antyseptyką oraz

wyjaławianiem (1).

W kompleksie profilaktycznych zabiegów aseptycznych istotną role odgrywa dezynfekcja.

Dezynfekcja szpitalna ma na celu usunięcie lub zniszczenie drobnoustrojów znajdujących się

między źródłem zakażenia a wrażliwym organizmem. Od dawna już zabiegi dezynfekcyjne

i antyseptyczne przestały być stosowane jedynie lub głównie w środowisku zakaźnie

chorych. Głównym dążeniem jest stworzenie w otoczeniu chorych środowiska ubogiego

w drobnoustroje. Można to osiągnąć zabiegami, do których należy:

— higieniczna dezynfekcja skóry rąk personelu medycznego — głównie pielęgniarskiego,

— chirurgiczna dezynfekcja skóry rąk chirurga,

— antyseptyka pola operacyjnego,

19

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

— dezynfekcja i sterylizacja narzędzi i sprzętów oraz aparatury,

— zabiegi dezynfekcyjno-myjące środowiska szpitalnego,

— dezynfekcja lub filtracja powietrza.

Środki dezynfekcyjne stosowane w szpitalach muszą się charakteryzować szerokim

spektrum działania, obejmującym różnorodną florę bakteryjną, występującą w szpitalu. Przy

doborze środków i metod dezynfekcji należy uwzględnić:

— pomieszczenia, w których przeprowadza się dezynfekcję,

— przedmioty, narzędzia i tworzywa, które są poddawane dezynfekcji,

— rodzaj i stopień zanieczyszczenia czy zakażenia oraz wrażliwość drobnoustrojów

stanowiących zagrożenie w danym środowisku,

— działanie pozostałości substancji dezynfekujących na organizm ludzki.

Coraz większego znaczenia nabierają zakażenia szpitalne, których przyczyną są źle

dezynfekowane sprzęty medyczne, często o skomplikowanej budowie, składające się

z elementów z tworzyw sztucznych termolabilnych, a więc takich, które ulegają zniszczeniu

podczas sterylizacji termicznej. Źródłem zakażeń szpitalnych mogą być ludzie chorzy lub

pracownicy szpitala. Ci ostatni mogą być nosicielami bądź — mając stany zapalne dróg

oddechowych lub skóry — mogą odgrywać istotną rolę w rozprzestrzenianiu się

drobnoustrojów, wydalając je do środowiska. Wiele wagi przypisuje się zakażeniom

wywołanym przez drobnoustroje znajdujące się w środowiskach cechujących się dużą

wilgotnością (rezerwuary).

Utrzymywanie się poszczególnych gatunków pałeczek Gram-ujemnych jest cechą

charakterystyczną niektórych oddziałów, szczególnie intensywnej terapii, pooparzeniowych,

urologicznych czy noworodkowych, gdzie ręce personelu pielęgniarskiego odgrywają

podstawową rolę w przenoszeniu zakażeń. Drobnoustroje Gram-dodatnie dobrze znoszą

wysuszenie, mogą bytować na suchych powierzchniach i unosić się w powietrzu z cząstkami

kurzu. Drobnoustroje Gram-ujemne dość szybko giną w środowisku suchym, jednak

w środowisku zawierającym materię organiczną mogą przeżywać podobnie długo, jak na

przykład gronkowce (1, 4).

Higiena osobista personelu

1. Mycie i odkażanie rąk

Istnieją dwa sposoby usuwania bakterii ze skóry, a mianowicie:

— staranne mycie z pomocą detergentów (począwszy od zwykłego mydła) i wody,

20

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

— odkażanie za pomocą bakteriobójczych środków chemicznych (np. Dishand, Manusan,

jodofory, 1% chloramina, ewentualnie jodyna).

Mycie chirurgiczne rąk (do zabiegów) — faza mechanicznego mycia rąk z użyciem

jałowych szczotek i jałowego mydła ogranicza się do mycia i spłukania brudu, szczególnie

pod paznokciami. Proces ten powinien trwać 2 razy po trzy minuty. Szczotki używane do

mycia rąk nie mogą uszkadzać ani drapać naskórka. Zasadnicze znaczenie dla

dezynfekcji rąk ma mycie w bakteriobójczych środkach chemicznych.

Kolonie bakterii, mimo prawidłowego chirurgicznego umycia rąk, znajdują się

w mieszkach włosowych i gruczołach potowych. Po nałożeniu rękawic jałowych

z naskórka, razem z potem i łojem, uwalniane są drobnoustroje; tworzą się tzw. sok

rękawiczkowy. Dlatego ani mycie i szorowanie rąk przeciwbakteryjnym preparatem

detergentowym, ani noszenie rękawiczek (biorąc pod uwagę ich niszczenie się,

dziurawienie) nie stanowi nieprzepuszczalnej bariery dla przenikania drobnoustrojów do

ran operacyjnych. Z tego powodu bardzo istotne jest stosowanie tych dwóch sposobów

jednocześnie.

2. Włosy

Włosy osób wykonujących zabiegi operacyjne winny być krótko obcięte lub upięte,

osłonięte czepkiem. Poruszanie włosów powoduje unoszenie się do otoczenia wielu

cząsteczek zawierających drobnoustroje. Są to zazwyczaj drobnoustroje

niechorobotwórcze, chociaż znajdowano także Staphylococcus aureus.

3. Maski

Maski osłaniające twarz są pochłaniaczami drobnoustrojów wydzielanych z dróg

oddechowych osób je noszących, a także ochroną przed czynnikami zakaźnymi,

znajdującymi się w powietrzu. Głównym celem stosowania maski na sali operacyjnej jest

ochrona rany przed bezpośrednim zanieczyszczeniem kropelkami śliny i śluzu,

wydalanymi podczas mówienia, kaszlu i kichania (1, 4).

21

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

5. Zakażenia szpitalne

5.1. Źródła i profilaktyka zakażeń szpitalnych

Zakażenia szpitalne notowane są od czasów pierwszych zorganizowanych szpitali.

Zakażenia w środowisku szpitalnym powodowane są przez bakterie, wirusy i grzyby.

Szczególną uwagę należy zwrócić na mycie i odkażanie rąk, oczyszczanie, dezynfekcję,

wyjaławianie narzędzi i aparatów medycznych, utrzymanie czystości w pomieszczeniach

(np. pralnia, kuchnia, apteka szpitalna), niszczenie materiałów jednorazowego użytku oraz

odpowiedni nadzór mikrobiologiczny środowiska szpitalnego. Zacytujmy niektóre fragmenty

zarządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 15 marca 1983 r. w sprawie

zapobiegania i zwalczania zakażeń szpitalnych.

Art. 1

1. Przez zakażenie szpitalne rozumie się zakażenie, które nastąpiło w szpitalu, ujawniło się

w okresie pobytu w szpitalu lub po jego opuszczeniu.

2. Przez ognisko zakażenia szpitalnego rozumie się powiązane czasowo zachorowanie co

najmniej 2 osób, przebywających na tym samym oddziale, spowodowane tymi samymi

drobnoustrojami lub przebywających w różnych oddziałach, jeśli zachorowania te są

powiązane epidemiologiczne

Art. 3

1. Tworzy się wojewódzkie i szpitalne zespoły zapobiegania i zwalczania zakażeń

szpitalnych.

Art. 4

1. Lekarz podejrzewający lub stwierdzający wystąpienie zakażenia szpitalnego jest

obowiązany niezwłocznie zgłosić przypadek do centralnego rejestru zakażeń szpitalnych

oraz telefonicznie do właściwego inspektora sanitarnego.

Nadzór nad zakażeniami szpitalnymi uchodzi obecnie za najważniejszy wskaźnik jakości

opieki medycznej. W nadzorze tym należy uwzględnić wzajemnie oddziaływanie takich

elementów, jak:

— środowisko szpitalne,

— pacjenci,

22

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

— osoby odwiedzające,

— stosowane antybiotyki,

— personel szpitala,

— higiena rąk personelu,

— właściwa pielęgnacja chorych,

— właściwa organizacja oddziałów szpitalnych.

Podział zakażeń szpitalnych

W przeszłości rejestracja zakażeń szpitalnych dotyczyła tylko zakażeń egzogennych, czyli

związanych ze środowiskiem szpitalnym i jego personelem. Według zarządzenia Ministra

Zdrowia i Opieki Społecznej z 15 marca 1983 r. zakażenie może być wywołane także przez

endogenny czynnik mikrobiologiczny. Obserwowane obecnie zakażenia szpitalne są głównie

endogenne.

Zakażenie endogenne to zakażenie powstałe w dotąd zdrowym narządzie lub w zdrowej

części ciała; zostało ono wywołane bakteriami, które znajdują się w warunkach

fizjologicznych lub patologicznych w ustroju danego człowieka (np. zakażenie rany

operacyjnej bakteriami z jamy nosowo-gardłowej tego samego chorego).

Zakażenie egzogenne to zakażenie pochodzące z zewnątrz organizmu, na przykład:

— zakażenia kropelkowe — wskutek wdychania powietrza wraz z kropelkami zakażonej śliny

lub śluzu,

— zakażenia kontaktowe — w wyniku bezpośredniej lub pośredniej styczności z zakażonym

człowiekiem lub zwierzęciem,

— zakażenia pyłowe — pyłem zawierającym zarazki,

— zakażenia pozajelitowe (parenteralne) — z pominięciem przewodu pokarmowego, po

naruszeniu ciągłości tkanek (przez uraz, iniekcję),

— zakażenia pokarmowe — drobnoustrojami znajdującymi się w żywności lub w wodzie,

— zakażenia krzyżowe — powstają wtedy, kiedy zakażenie szpitalne zostało wywołane

przez przeniesienie zakażenia w szpitalu od innych chorych lub personelu (1, 4).

Wspólne cechy zakażeń szpitalnych:

1) drobnoustroje, wywołujące zakażenie szpitalne, są zazwyczaj oporne wobec stosowanych

powszechnie antybiotyków,

2) drobnoustroje chorobotwórcze, wywołujące zakażenia szpitalne, są rozsiewane przez

liczne źródła zakażeń,

23

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

3) drobnoustroje, wywołujące zakażenia szpitalne, są łatwo rozsiewane w szpitalu,

4) zakażenia szpitalne powodują szczepy szpitalne, charakterystyczne dla danego zakładu

leczniczego,

5) zakażenia szpitalne są zlokalizowane w klinice, szpitalu lecz stanowią problem

ogólnoświatowy.

Zakażenia szpitalne stanowią 6% zakażeń na świecie, w Polsce 8–9%, na oddziałach

intensywnej opieki medycznej odsetek zakażeń w Polsce wynosi 20–50% (1, 4).

Czynniki sprzyjające powstawaniu zakażeń szpitalnych:

1) chorzy na choroby zakaźne i nosiciele przebywający w szpitalu,

2) personel medyczny chory na choroby zakaźne lub będący nosicielami, nie

przestrzegający zasad higieny,

3) obecność wyselekcjonowanych szczepów bakteryjnych,

4) stosowanie technik o dużej inwazyjności,

5) nieprawidłowości w transporcie chorych i sprzętu,

6) nieprawidłowości w stanie sanitarnym szpitala.

Czynniki zwiększające ryzyko występowania zakażeń szpitalnych:

1) około 10–15% chorych przyjmowanych do szpitala jest już w okresie zakażenia, które

może być przeniesione na inne osoby podczas pobytu na oddziale,

2) intubacja chorego,

3) pobyt na oddziałach intensywnej opieki medycznej,

4) szerokie stosowanie antybiotyków,

5) operacje,

6) przewlekłe choroby płuc,

7) zaawansowany wiek,

8) immunosupresja.

Drobnoustroje niepatogenne w stanach fizjologicznych mogą okazać się patogenne dla

chorych obciążonych cukrzycą, chorobami wątroby, chorobami nerek, chorobami skóry,

chorobami nowotworowymi, leczeniem immunosupresyjnym, licznymi infekcjami, innymi

zakażeniami połączonymi ze spadkiem odporności (np. HIV. CMV).

Zakażenia szpitalne mogą być roznoszone przez: ręce personelu, powietrze: wirusy, bakterie

grzyby, przedmioty: krany wanny, pościel, bieliznę itp., roztwory odkażające (roztwory mydła,

24

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

czwartorzędowych zasad amoniowych są często w szpitalach zanieczyszczone pałeczkami

Gram-ujemnymi), pokarm (mięso, mleko, artykuły spożywcze). Z kolei czynnikami

sprzyjającymi szerzeniu się zakażeń szpitalnych mogą być:

— istnienie warunków do rozsiewania drobnoustrojów (np. wentylacja, klimatyzacja),

— obecność zjadliwych szczepów drobnoustrojów,

— kontakt osób podatnych na zakażenia z osobami chorymi,

— intensywne zanieczyszczenia sprzętu.

Źródłami (rezerwuarami) zakażeń szpitalnych są: sprzęt i aparatura diagnostyczna, płyny

infuzyjne, płyny dezynfekcyjne, wilgotne powierzchnie, wazony z kwiatami, pacjenci

z chorobami zakaźnymi, nosiciele chorób zakaźnych, owady.

Zakażenia szpitalne są najczęściej zlokalizowane w: drogach moczowo-płciowych, ranach

chirurgicznych, płucach, krwi.

Profilaktyka i zwalczanie zakażeń szpitalnych obejmuje:

— system rejestracji i kontroli epidemiologicznej i laboratoryjnej zakażeń szpitalnych,

— przegląd środowiska (ocena flory bakteryjnej szpitala),

— analiza powstałego ogniska epidemicznego,

— wykrycie źródeł i dróg szerzenia,

— szkolenie całego personelu.

Ograniczeniu zakażeń szpitalnych sprzyja: minimalizacja przyjęć na oddziały intensywnej

terapii, właściwe stosowanie antybiotyków oraz rygor sanitarny (1, 4).

5.2. Profilaktyka zakażeń w chirurgii

Szczególną uwagę należy zwrócić na prawidłowe postępowanie w czasie kontaktów

z chorym na oddziale szpitalnym oraz na wszelkiego typu salach opatrunkowych

i zabiegowych, z blokiem operacyjnym włącznie. Najgroźniejszym problemem, dotyczącym

oddziału szpitalnego, jest dopuszczenie do powstania zakażenia szpitalnego. Patrząc

z punktu widzenia działań profilaktycznych, najkonieczniejsze wydaje się przestrzeganie

następujących zasad:

1. Maksymalne ograniczenie kontaktu skóry rąk personelu z zakażonymi chorymi.

25

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

2.

Ograniczenie możliwości przenoszenia zakażenia

drogą kropelkową na śluzówki

personelu (np. intensywne krwawienie, nasilony kaszel czy wymioty) przy niektórych

zabiegach.

3. Maksymalne ograniczenie kontaktu tzw. „chorego czystego” z chorym zakażonym bądź

potencjalnie zakażonym.

4. Przypadki powikłane zakażeniem ropnym lub tzw. przypadki „brudnych rąk” (również

nosiciele HBs i HIV) powinny być w miarę możliwości odseparowane od tzw. przypadków

„czystych” (np. chory z brzuszną przetoką kałową lub ropiejącą raną nie powinni leżeć na

tej samej sali, co chory po wycięciu tarczycy lub zabiegu naczyniowym).

5. Zmiany opatrunków winny być przeprowadzane osobno u chorych z ranami ropiejącymi

i osobno u chorych zakażonych.

6. Pacjent, oczekujący na planową operację, powinien być przed zabiegiem wykąpany

i w określonym miejscu ogolony, a na blok operacyjny dostarczony bez bielizny, w której

przebywał na oddziale.

7. Na oddziale szpitalnym powinny być przeprowadzone systematyczne kontrolne badania

bakteriologiczne personelu i sprzętu (analiza poszczególnych szczepów bakteryjnych).

8. Zalecane jest również ograniczenie wewnątrzoddziałowej „migracji” chorych oraz — na ile

to możliwe — personelu.

W chirurgii postępowanie profilaktyczne w stosunku do AIDS obejmuje stosowanie:

— fartucha jednorazowego grubego,

— maski,

— chirurgicznych okularów ochronnych,

— rękawiczek trójwarstwowych z warstwą wirusobójczą.

Zasady ochrony przed zakażeniem AIDS

Zespół nabytego upośledzenia odporności (AIDS) jest wywołany przez ludzkiego wirusa

upośledzenia odporności (HIV). Zakażenie wirusem HIV przenosi się na drugą osobę:

— przez przetoczenie krwi lub preparatu krwiopochodnego pochodzącego od nosiciela,

— przez stosunek seksualny,

— wertykalnie, tj. w sytuacji, gdy ciężarna kobieta zakaża płód.

Każda osoba seropozytywna jest potencjalnie zakaźna, gdyż przeciwciała anty-HIV nie mają

działania ochronnego (1, 4).

26

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

Źródła infekcji wirusem zapalenia wątroby

W części przypadków (dotyczących zazwyczaj pacjentów) infekcja wirusem zapalenia

wątroby typu B, C może nastąpić na skutek:

— przetaczania w celach leczniczych zakażonej krwi, albumin, fibrynogenu i innych

preparatów krwiopochodnych;

— stosowania w czasie zabiegów (w tym również iniekcji) nieskutecznie wyjałowionych

narzędzi chirurgicznych, ginekologicznych, stomatologicznych, strzykawek, igieł itp.,

— przeszczepiania zakażonych wirusem tkanek ludzkich (np. przeszczep nerki).

W pozostałej części przypadków wtargnięcie wirusa zdarza się przy zadrapaniach lub innych

uszkodzeniach ciągłości skóry, ewentualnie przez uszkodzoną błonę śluzową (np. w czasie

pipetowania zakażonej wirusem krwi).

Ryzyko zakażenia HBV po przypadkowym ukłuciu igłą, zawierającą zakażoną krew, jest

bardzo wysokie, ocenia się je na 67%. W przenoszeniu zakażeń wirusem typu B, mimo iż

podstawowe znaczenie ma krew, wykazano również zakaźność śliny, spermy i wydzieliny

z pochwy. Jako zakaźny traktuje się również mocz, kał, soki trawienne (szczególnie ważne

dla personelu oddziału chirurgii brzusznej), a także mleko kobiece. WZW jest chorobą

zawodową personelu medycznego. Około 1/3 pracowników służby zdrowia, rekrutujących się

głównie z osób zatrudnionych na oddziałach zabiegowych i laboratoriach analiz klinicznych,

ma wykładniki immunologiczne zakażenia HBV (wirusem typu B).

5.3. Metody unieszkodliwiania odpadów medycznych

Odpady i ścieki poszpitalne są niebezpieczne dla zdrowia i życia człowieka, głównie

z powodu obecności w nich chorobotwórczych drobnoustrojów: bakterii, wirusów, grzybów

i pasożytów. Z powyższych względów odpady te są źródłem infekcji: zakażeń szpitalnych

i pozaszpitalnych. Do specyficznych odpadów szpitalnych zaliczane są:

— wszelkie odpady stałe z oddziałów i szpitali przeznaczonych dla chorób zakaźnych oraz

resztki żywności,

— opatrunki (np. wata, gaza),

— opatrunki gipsowe,

— sprzęt jednorazowego użytku (strzykawki, igły),

— tkanka ludzka pooperacyjna,

— ciała zwierząt laboratoryjnych.

27

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

Do odpadów specjalnych zaliczane są m.in.

— odpady radioaktywne,

— substancje toksyczne, leki,

— zużyte oleje,

— substancje chemiczne nie nadające się do spalania.

Unieszkodliwianie odpadów medycznych

Specyficzne odpady medyczne muszą być ze względów higieniczno-zakaźnych skutecznie

unieszkodliwione. Gromadzenie musi uwzględnić ich selekcję u źródła powstania. Pojemniki

z tworzywa sztucznego jednorazowego użytku rozmieszczone powinny być głównie w takich

pomieszczeniach jak:

— sale operacyjne i porodowe,

— sale intensywnej opieki medycznej,

— pomieszczenia oddziałów zakaźnych,

— oddziały urologiczne,

— pomieszczenia zabiegowe,

— ambulatoria mikrobiologiczne,

— pokoje badań lekarskich i zabiegów stomatologicznych,

— zakłady patomorfologii i medycyny sądowej.

Sposoby unieszkodliwienia odpadów medycznych sprowadzają się do zniszczenia

drobnoustrojów za pomocą: spalania, dezynfekcji parowej, sterylizacji parowej, działania

mikro- lub makrofal, dezynfekcji chemicznej lub gazowej, metod radiacyjnych oraz

promieniowania jonizującego. Według WHO oraz Unii Europejskiej największe znaczenie ma

sterylizacja parowa.

5.4. Profilaktyka zakażeń w lecznictwie stomatologicznym

Jama ustna zasiedlona jest przez ogromną liczbę różnych mikroorganizmów. Bytują one

najczęściej na błonie śluzowej, w ślinie, we krwi pacjenta. Stąd też każdy zabieg w jamie

ustnej, chirurgiczny czy zachowawczy, prowadzi do zanieczyszczenia nie tylko użytych

narzędzi, ale również pola zabiegowego, elementów wyposażenia gabinetu, rąk stomatologa

oraz powietrza, w związku z czym gabinety stomatologiczne mogą stać się potencjalnym

źródłem wielu zakażeń. Może do nich dojść wskutek:

— bezpośredniego kontaktu z powierzchnią jamy ustnej lub z jej wydzielinami,

28

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

— zakażeń kropelkowych,

— kontaktu pośredniego z zanieczyszczonymi narzędziami, powierzchniami.

Głównymi drogami rozprzestrzeniania się zakażeń są kontakty pacjent–personel,

personel–pacjent, pacjent–pacjent. Zakażenia typu pacjent–personel obejmują głownie

mikroorganizmy obecne w ślinie pacjentów, we krwi, na błonach śluzowych jamy ustnej,

w kamieniu nazębnym, w miejscach chorobowych itp. Obecnie, mimo zagrożenia

stomatologów wirusem HIV, uważa się, że najpoważniejszym problemem epidemiologicznym

w gabinetach jest wirusowe zapalenie wątroby typu B, które jest najczęściej występującą

chorobą zawodową wśród pracowników służby zdrowia, stanowiącą 74,4% wszystkich

chorób w tej grupie zawodowej. Kontakt z takimi wydzielinami jak ślina i krew, powoduje, że

stomatolodzy narażeni są 2–6 razy częściej na zakażenia wirusem hepatitis B niż ogół

populacji. Ryzyko zawodowe nabycia zakażeń HIV w przypadku naruszenia ciągłości tkanki

jest oceniane w krajach zachodnich na 0,2%. W Polsce czynnik ryzyka, przy obecnej liczbie

zakażonych, jest wielokrotnie mniejszy. Zakażenia typu personel–pacjent są dość rzadkie.

Odnotowano kilka przypadków przenoszenia hepatitis B przez stomatologów-nosicieli, którzy

nie przestrzegali podstawowych zasad profilaktyki. Jeżeli chodzi o przenoszenie HIV drogą

lekarz–pacjent, potwierdzono dotąd tylko jeden przypadek, który dotyczył dentysty z USA.

Zakażenia pacjent–pacjent przenoszone są głównie przez zanieczyszczone narzędzia

i powierzchnie.

Działania profilaktyczne

W celu uniknięcia wszelkich zakażeń nieodzowne jest świadome działanie, mające na celu

ograniczenie lub całkowitą eliminację drobnoustrojów. Do zakresu działań profilaktycznych

w gabinetach stomatologicznych należy:

1) właściwe postępowanie z narzędziami,

2) mycie i dezynfekcja powierzchni i sprzętu,

3) antyseptyka,

4) inne środki profilaktyczne.

29

Uwarunkowania higieniczne zdrowia populacji

Literatura podstawowa

1. Marcinkowski T. J., 1997: Podstawy higieny, Wydawnictwo Volumed, Wrocław.

2. Indulski J., Jethon Z., Dawydzik T., 2000: Zdrowie publiczne, IMP, Łódź.

3. Jethon Z., Grzybowski A., 2000: Medycyna zapobiegawcza i środowiskowa, PZWL,

Warszawa.

Literatura uzupełniająca

4. Marcinkowski J. T., 2003: Higiena, profilaktyka i organizacja w zawodach medycznych,

PZWL, Warszawa.

Przedstawiona literatura obowiązkowa i uzupełniająca dotyczy obszernego materiału, dlatego

proponujmy studentom korzystanie tylko z odpowiednich rozdziałów, określonych w programie

modułu, co znacznie ułatwi proces przyswajania wiedzy z zakresu zdrowia publicznego.

30