WPROWADZENIE DO ETYKI.

Podstawowe pojęcia etyczne

1. Definicje etyki i moralności.

2. Działy etyki (opisowa, normatywna, metaetyka),

3. Podstawowe pojęcia etyki: ocena, norma i sankcja moralna; ideał i autorytet moralny itp.).

4. Podstawowe systemy i teorie etyczne.

ETYKA.

Historia etyki ma początki w starożytnej Grecji jako reakcja na podważenie tradycyjnej

(obowiązującej w czasach Homera) moralności przez sofistów. Jako próba racjonalnego

uzasadnienia norma działania ludzkiego poprzez analizę doświadczenia, zjawisk i pojęć

moralnych, a także analizę pojęcia dobra jako celu ludzkiego działania. Żeby zrozumieć

pojęcia „etyka”, „etyka społeczna”, „moralność” trzeba wyjść od określenia pojęcia „ethosu”.

Etos (gr. ethos - obyczaj, zwyczaj) – styl, sposób życia, postawa danej grupy społecznej

wyróżnionej z uwagi na całokształt uznawanych i realizowanych w praktyce wartości,

szczególnie wartości moralnych i obyczajowych.

Pojęcie ethosu wskazuje także na indywidualny, psychologiczny wymiar ludzkiego życia.

Etos u starożytnych Greków to także:

a) przyzwyczajenie, b) stały sposób postępowania, c) charakter, d) stałe miejsce przebywania.

POJĘCIE ETYKI.

W starożytnej grece słowa: „ta ethica”, „ethikos” - zwyczajowy, od słowa „ethos”, czyli

obyczaj). Etyka to termin wprowadzony przez Arystotelesa na oznaczenie jednego z działów

filozofii praktycznej.

Współcześnie etyka jest ujmowana jako:

a) teoria moralności (filozofia praktyczna, moralna obok filozofii teoretycznej); etyka to

podstawowa część filozofii praktycznej, która poszukuje określenia tego, czym jest

„słuszne” działanie (i jak postępować w sposób słuszny?). Bada podstawy poznania i

istnienia moralności (dobro, zło, sumienie, świadomość i powinność moralna);

b) zbiór norm i ocen moralnych charakteryzujących określone społeczeństwo (etykę

utożsamia się wtedy z moralnością),

c) określony system etyczny: np. etyka Arystotelesa, Kanta (kantowska), Milla

(utylitarystyczna), Marksa (marksowska, marksistowska), Freuda (psychoanalityczna),

Deweya (pragmatystyczna), Buddy (buddyjska), Konfucjusza (konfucjańska), Chrystusa

(chrześcijańska), katolicka, itd.

DZIAŁY ETYKI. Etyka jest działem filozofii, jednocześnie dzieli się dalej na swoje działy:

Etyka jako teoria moralności, czyli refleksja (namysł) nad moralnością dzieli się na trzy

działy wyznaczone sposobem podejścia do badanego przedmiotu:

a) etyka opisowa (opisuje jedynie zjawiska i fakty moralne; przyjmuje naukowy, opisowy

sposób wyjaśniania moralności – jak ludzie postępują, jak oceniają; korzysta z

psychologii i socjologii moralności);

b) etyka normatywna (to wartościujący sposób podejścia do zjawiska moralności; etyka

normatywna ocenia czy dane zachowania, oceny lub postawy są dobre czy złe, pożądane

czy nie etc., nie opisuje jaka jest i jak funkcjonuje moralność, lecz mówi jaka być

powinna nowa moralność, jak powinniśmy postępować, jak osiągnąć szczęście).

c) metaetyka (stosuje filozoficzną, logiczną i językową analizę norm i ocen moralnych).

ETYKA OPISOWA.

Etyka opisowa to nauka opisująca zjawisko moralności.

To dyscyplina naukowa uwarunkowana i przeniknięta przez naukowy model badania

moralności.

a) opisuje zjawiska moralności w jego różnych historycznych, społecznych i kulturowych

przejawach takich jak oceny, normy, sankcje, ideały, wzory osobowe.

b) nie wartościuje badanych faktów (zdarzeń, stanów rzeczy), ani nie formułuje żadnych

postulatów moralnych oraz nie preferuje (nie stawia wyżej lub niżej) określonych

wartości,

c) opisuje, bada i analizuje moralność.

Etyka opisowa:

- opisuje, analizuje i wyjaśnia zjawiska i fakty moralne;

- przyjmuje naukowy sposób wyjaśniania moralności faktycznie istniejącej w danej grupie;

- bada jak ludzie rzeczywiście postępują, jak oceniają, co uważają za dobre i złe;

d)

ETYKA NORMATYWNA - nazywana etyką właściwą.

Etyka normatywna



to wartościujący, często krytyczny sposób podejścia do zjawiska moralności;



ustala i ocenia czy dane zachowania, oceny lub postawy są dobre czy złe, pożądane

czy nie,



określa jaka być powinna nowa moralność, jak ludzie powinni postępować, jak żyć,

jaki ideał moralności realizować.

W jej ramach następuje:

1. krytyka i negatywna ocena zastanej moralności,

2. konstruowanie i uzasadnianie systemów moralności takiej, jaka być powinna.

Etyka normatywna:



bada wartości moralne, które wyznaczają oceny, dokonywane w oparciu o przyjęte

wartości,



tworzy lub analizuje wzorce postępowania (ideały i wzory osobowe),



tworzy lub analizuje normy zachowania i działania.



określa, które dobro jest najwyższe,



bada warunki, które muszą być spełnione, aby dane zachowanie zyskało status

działania moralnego.



bada kwestie pobudek i powinności działania, odpowiedzialności moralnej, wolnej

woli,



bada zalety (cnoty) i wady moralne człowieka oraz cechy charakteru moralnego

(sprawność, dzielność) i szczęścia moralnego.

Przedmiot etyki jako normatywnej nauki o moralności.

Etyka jako filozoficzna i normatywna nauka o moralności próbuje opisać i wyjasnić:



czym są dobro i zło, określa podstawowe poglądy na naturę dobra moralnego (czym

ono jest?)



czym są powinność moralna (obowiązek moralny), sumienie, wolność i

odpowiedzialność, sprawiedliwość itp.,



jaki jest wpływ działania moralnie dobrego i złego na człowieka,



jaki jest cel i sens życia i ludzkiej egzystencji,



pyta o to i wskazuje jak żyć, co czynić, jak rozwiązywać problemy moralne i konflikty

wartości moralnych.

Przykłady wybranych współczesnych zagadnień etycznych:



wolności i autonomii moralnej, sumienia,



praw człowieka, praw kobiet, praw zwierząt, ekologii,



samobójstwa, eutanazji, przerywania ciąży, pornografii, prostytucji, oceny

homoseksualizmu i praw osób o innej orientacji seksualnej, tolerancji, równości i

sprawiedliwości, okrucieństwa, przemocy, agresji, cierpienia, kary śmierci, kłamstwa,



egoizmu, altruizmu, zawiści, zazdrości, miłości i nienawiści, wierności i zdrady,

krzywdy, obojętności, troski, poniżenia, wstydu, wad ludzkich, wrażliwości, honoru,

stylów życia,



wolności politycznej, winy i odpowiedzialności zbiorowej, obywatelskiego

nieposłuszeństwa, pacyfizmu, obowiązków wobec państwa,

patriotyzmu,

nacjonalizmu.

METAETYKA

- zajmuje się logicznym i językowym aspektem norm i ocen moralnych (zob. niżej),

- analizuję strukturę pojęć, norm, ocen i systemów etycznych,

- bada argumenty etyczne i metody poznania w etyce.

MORALNOŚĆ.

Słowo moralność (moralitas) pochodzi od łac. słowa „moralis“- obyczajowy, a to od słowa

„mos“ - zwyczaj, obyczaj. Moralności nie można jednak utożsamić z obyczajami i

zwyczajami panującymi w danej grupie społecznej.

Pojęcia moralności nie da się zdefiniowaniować w sposób wyczerpujacy i adekwatny. Istnieją

różne przyczyny tej niemożności:

3. trudności w odróżnieniu zasad moralnych od zasad skutecznego działania

(prakseologicznych) i od zasad przezorności (roztropności, rozsądku),

4. trudności w dostrzeganiu i badaniu różnic między obyczajowością a moralnością, między

normami obyczajowymi a moralnymi itp.,

5. trudności w znalezieniu kryterium, pozwalającego odrożniać zjawiska moralne od innych

zjawisk społecznych i psychicznych (pojawiających się w świadomości społecznej).

Moralność w ujęciu socjologicznym to zjawisko społeczne, każdorazowo ukształtowane

historycznie w określonym społeczeństwie. Zadaniem tak rozumianej moralności jest

regulacja stosunków między jednostką a jednostką oraz między poszczególnymi jednostkami

a grupami społecznymi.

W tym ujęciu moralność to:

a) jakaś konkretna moralność np. rycerska, mieszczańska, chłopów, robotników, uczniów,

studentów, uczonych, menedżerów, pracowników, więźniów itd.

b) faktycznie funkcjonujące w społeczeństwie poglądy i przekonania znajdujące swój

odpowiednik w postawach ludzi wobec innch, w postępowaniu moralnym.

c) społeczna forma kontroli, system normatywny zbliżony do obyczaju i prawa.

Obyczaj dotyczy umownego aspektu ludzkich zachowń społecznych (np. seksualnych,

higieny, spożywania posiłków itd.),

Prawo reguluje zachowania człowieka jako obywatela państwa.

Moralność odnosi się do człowieka jako człowieka, który należy do sfery publicznej i

prywatnej, tzn. jest np.członkiem społeczeństwa i obywatelem jakiegoś państwa, ale zarazem

indywiduum, posiadającym własne wewnętrzne życie psychiczne i duchowe.

Powiedzenie: „ dobry zwyczaj, nie pożyczaj“, jest wyłącznie normą zwyczajową, lecz nie jest

normą obyczajową czy moralną. Normą obyczajową może być zasada kupiecka, mówiąca, że

„umów należy dotrzymywać“ (pacta sunt servanda). Natomiast zaciągnięcie pożyczki i jej

niesplacenie w terminie może narazić nas na negatywne oceny moralne i spowodować

również naszą odpowiedzialność prawną (majątkowa i karną).

SKŁADNIKI MORALNOŚCI.

Podstawowymi elementami moralności są:

- oceny moralne,

- normy moralne,

- sankcje moralne,

- wzory osobowe, ideały i autorytety moralne,

- przekonania ludzi i ich wiedza moralna,

- postawy moralne,

- świadomość moralna,

- sumienie.

Moralność złożona z wielu składników jest przedmiotem etyki opisowej, tzn. jest opisywana

i badana jako bogaty zespół różnorodnych faktów moralnych (zjawisk, stanów, zdarzeń,

procesów itd.).

OCENY MORALNE.

Każda konkretna moralność może być oceniana, wartościowana, krytykowana. Przedmiotem

krytyki mogą być fakty demoralizacji, atrofii czy anomii moralnej (rozkładu lub braku praw

moralnych).

Jakaś konkretna moralność może być w wyniku jej krytyki zmieniana, reformowana i

zastępowana inną moralnością. Jeżeli proponujemy tworzenia nowych norm moralnych to

wkraczamy na grunt etyki normatywnej.

Moralność jako przedmiot propozycji zmian nie jest już przedmiotem etyki opisowej lecz

przedmiotem etyki normatywnej, majacej za zadanie nie opisywać zastane fakty moralne,

lecz tworzyć nowe normy moralne.

Co to znaczy, że coś jest etyczne, lub ktoś jest etyczny lub nieetyczny? W znaczeniu

neutralnym, to coś należącego do etyki i związanego z nią. W znaczeniu oceniającym

przymiotnik „etyczny” oznacza moralny, dobry, słuszny lub taki, jaki powinien być.

Oceny moralne takie jak np. „on jest moralny“, „jesteś niemoralny“, „to jest niemoralne“,

„on ma niemoralne zamiary“ dotyczą ludzkich postaw, intencji i czynów przez co rozumiemy

je jako dobre lub złe z punktu widzenia określonego systemu moralnego.

Ocena moralna to aprobata (uznanie) lub dezabropata postępowania ludzkiego, w

szczególności intencji, motywu lub skutku czynu, a także decyzji (postawy) oraz osoby jako

podmiotu działania moralnego z punktu widzenia takich kategorii jak dobro i zło moralne.

Oceny moralne są przeważnie zabarwione emocjonalnie:

a) pozytywnie (aprobata: pozytywny stosunek do kogoś lub czegoś, wyrażający się w

uznaniu, szacunku, akceptacji, uznaniu za dobre lub złe, w pragnieniu trwania lub

powtarzania, kontynuowania) lub

b) negatywnie (dezaprobata: przeciwieństwo aprobaty; nie chcemy czegoś, nie szanujemy,

zwalczamy, tępimy);

Odróżnianie zdań opisowych od zdań oceniających.

Czy, a jeśli tak, to jak można odróżnić opis od oceny, zdania opisowe od wypowiedzi

oceniających (ocennych)?

Ocenianie to przypisywanie komuś lub czemuś jakichś cech.

Według G. Moore’a oceny moralne rozpoznajemy po użyciu w nich specyficznych

orzeczników (przymiotników) taki jak np. „dobry”, „zły”.

Według M. Ossowskiej wypowiedzi oceniające zawierają specyficzne zwroty (orzeczniki)

przypisujące przedmiotom lub osobom ocenianym jakieś cechy, za które te przedmioty lub

osoby przyjęło się chwalić lub ganić np. „uczciwy”, „odpowiedzialny”, „uczynny”,

„egoistyczny”.

NORMY MORALNE.

Słowo norma w łacinie oznacza „prawidło“, „zasadę“. Normy moralne to składniki systemów

etycznych i moralności pojawiające się jako nakazy lub zakazy (przyzwolenia, zezwolenia).

Normy obowiązują, wiążą nas jak prawa.

Są formułowane w różnej postaci językowej, gramatycznej

(np. rozkazującej: „nie zabijaj“, „nie kradnij“, „nie kłam“) lub w formie zdań zawierających

specyficzne dla nich słowa „powinien“ „jest zobowiązany“, „należy“, „trzeba“.

RODZAJE NORM MORALNYCH.

Metaetyka wyróżnia normy ze względu na:

1. Sposób uzasadniania:

a) normy moralne kategoryczne (bez uzasadnienia i obowiązujące bezwarunkowo np.

norma „Nie zabijaj“, „Nie kradnij“, „Nie kłam“),

b) normy moralne hiopotetyczne (ich obowiązywanie następuje przez wskazanie celu,

któremu służą; obowiązują one pod warunkiem, że ten cel zostanie zaakceptowany (np.

„Jeśli chcesz być uczciwym, zawsze powinieneś mówić prawdę“),

2. Zakres ich obowiązywania:

a) absolutne (np. „Mów prawdę“),

b) względne („Mów prawdę pod warunkiem, że wydaje ci się ona lepsza od kłamstwa“).

Uznanie obowiązywania norm zależy od sytuacji, od tego czy ta sama norma będzie

interpretowana warunkowo, jako absolutna lub względna).

3. Kogo dotyczny nakazany czyn, innych osób czy sprawcy czynu:

a) normy społeczne (np. „Dotrzymuj obietnic dannych innym“),

b) normy indywidualne („Rozwijaj swoją osobowość“).

4. Uniwersalny lub partyukularny charakter:

a) uniwersalne: skierowane do wszystkich,

b) partykularne: skierowane do wybranej grupy (np. zawodowej dziennikarzy).

5. Ich kształt formalny:

a) normy rozkazujące (np. „Kochaj, szanuj i czcij małżonka“)

b) zasady („Największym dobrem jest dążenie do doskonałości“).

PODZIAŁ NORM MORALNYCH ZE WZGLĘDU NA FORMĘ.

Normy moralne jako składniki różnych systemów etycznych i moralnych:

ograniczają nasze decyzje i wybory,

mówią, czego mamy nie czynić.

Normy moralne występują w różnej formie językowej np. jako:

- nakazy ( „Szanuj cudzą własność”)

- zakazy („Nie kradnij”)

- powinności („Nie powinno się kraść”)

- zasady („Szanowanie cudzej własności jest uczciwe”)

ZŁOTA REGUŁA jako norma moralna.

Przykładem uniwersalnej normy moralnej jest tzw. „złota reguła”

Do wersji pozytywnych złotej reguły, mówiącej, czego człowiek nie powinien czynić należą:

„Czym sam się brzydzisz, nie czyń tego nikomu.” (ST)

„Nie czyńmy tego, co ganimy u innych.” (Tales z Miletu),

„Nie czyńmy tego, z czego robimy zarzuty innym.” (Herodot),

„Nie czyń innym tego, czego nie chciałbyś, by inni tobie czynili.” (Konfucjusz)

„Nie sprawiaj sąsiadom niczego, czego nie chciałbyś od nich cierpieć”. (hinduizm)

„Nie czyńmy tego, co nas gniewa u innych.” (Pittakos)

Wersje pozytywne „zlotej zasady“, dające człowiekowi możliwość oceny i wyboru.:

„Wszystko więc, co byście chcieli, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie.” (Jezus)

„Okazuj innym taką samą miłość, dobro i miłosierdzie, jakie życzyłbyś sobie od nich

otrzymywać.” (buddyzm)

(źródło: G. Enderle 1988, za: B. Klimczak, Etyka gospodarcza, Wrocław 2003. s. 23).

SANKCJE MORALNE.

Sankcje moralne (łc. sanctio = nienaruszalne prawo) to skutki związane z

nieprzestrzeganiem przez jednostkę lub grupę nakazów i nakazów. W życiu mamy do

czynienia z sankcjami prawnymi, religijnymi, obyczajowymi i moralnymi.

Sankcje prawne zawarte są w przepisach prawa; do ich stosowania uprawnione jest państwo

dysponujące środkami przymusu.

Sankcje religijne powołują się na postępowanie istoty nadprzyrodzonej (Boga) w stosunku

do osoby naruszającej nakazy i zakazy zawarte w jakiejś religii i uznawane za pochodzące od

Boga. (tzw. kara lub sprawiedliwość boska; ekskomunika wykluczenie ze wspólnoty

wiernych to sankcja natury społecznej, organizacyjnej).

Sankcje moralne i obyczajowe mają pochodzenie społeczne i są reakcją grupy społecznej na

złamanie lub respektowanie norm (zakazów lub nakazów). Sankcją może być kara lub

nagroda, chociaż najczęściej z pojęciem sankcji kojarzy się nam jakaś kara.

Forma sankcji zależy tradycji, pochodzenia i społecznego usytuowania grupy, jej struktury

itd. Sankcją moralną może być potępienie, negatywne oceny, infamia, milczenie,

„zarzucanie” jednostce jej niewłaściwego postępowania, groźby, plotki, wykluczenie itp.

„Wyrzuty sumienia” są uważane za szczególny rodzaj sankcji; to stosowanie sankcji wobec

siebie, rodzaj negatywnej samooceny, która może wypływać z uznania norm moralnych, które

się naruszyło i związanego z tym zjawiskiem poczucia winy.

WZORY OSOBOWE.

Wzór osobowy to ktoś, jakaś osoba, która ucieleśnia doskonałość moralną, do której my też

dążymy (to dążenie może być naturalne lub wpojone nam przez innych). Wzorem osobowym

jest najczęściej jakiś konkretny człowiek oceniany jako wzór czy autorytet moralny z punktu

widzenia jakiegoś systemu norm moralnych. Wzór osobowy to konkretna osoba godna

naśladowania.

Wzorem osobowym może być postać historyczna (Budda, Sokrates, Jezus),

współczesna (papież, jakiś uczony, dyrektor), postać rzeczywista lub fikcyjna (np. Herkules,

Syzyf), postać świętego (Matka Teresa) lub osoba urzeczywistniająca wartości świeckie (jakiś

konkretny polityk, pisarz, działacz społeczny, dziennikarz itp.).

Moralne wzory osobowe pełnią funkcje wychowawcze i socjalizacyjne; stanowiąc pożądane

wzorce postępowania kształtują świadomość moralną i kulturę moralną, kształtują obraz

pożądanego stanu zachowań. Wzorem osobowym do naśladowania jest ten, kto w jakimś

sensie dotarł blisko (zbliżył się) do ideału moralnego.

IDEAŁY MORALNE.

Pojęcie ideału funkcjonuje we wszystkich naukach analizujących postawy ludzkie: w

pedagogice, psychologii, socjologii (ideał wychowawczy, ideał społecznie akceptowanego

zachowania). Z tymi funkcjami ideału wiążą się ściśle funkcje ideału moralnego.

Ideałem moralnym w etyce jest coś, co stanowi najwyższy cel naszych dążeń i pragnień,

jakiś rodzaj doskonałości. Ideał może być zawarty w jakimś systemie etycznym, konkretnie

istniejącym; to inaczej obraz, model pożądanego zachowania czy postawy.

a) wzór osobowy ma charakter konkretny, ponieważ wskazuje na znana osobę.

b) ideał ma przeważnie charakter abstrakcyjny: chodzi tu o cechy (cnoty) człowieka

uznane w danej grupie za najwartościowsze. Zbiór tych cech stanowi „wzór idealny”,

„prawzorzec” jakiejś wartości, którą urzeczywistnia się w czynach.

Wyróżnia się ideały moralne takie jak ideał: męstwa, dobroci, rycerskości, człowieczeństwa,

uczonego, matki, nauczyciela, lekarza, ucznia, studenta. Wzór i ideał moralny wiąże się z

pojęciem autorytetu moralnego.

AUTORYTET MORALNY.

Słowo autorytet (łac. auctoritas, auctoritatis) oznacza wpływ osobisty, powagę, znaczenie,

wzór, przykład.

Autorytet moralny (np. Budda, Jezus, Jan Paweł II, Dalajlama, Ghandi, Martin Luther King,

Albert Schweitzer, ale także często członek jakiejś grupy muzycznej, idol, dziennikarz itp.).

Autorytet to zjawisko z pogranicza socjologii, psychologii i moralności. Z tego punktu

widzenia autorytet to prestiż, społeczne znaczenie nadawane pewnej osobie, grupie osób lub

instytucji (np. Kościół, władza). Przypisuje się go ze względu na wysoko ceniony,

aprobowany w danym społeczeństwie system wartości.

SPOŁECZNE FUNKCJE AUTORYTETU.

Autorytet moralny może odgrywać różne role, pełnić różne funkcje społeczne.

1. socjalizacji i wychowania moralnego, w szczególności,

2. kształtowania sumienia, charakteru moralnego, osobowości i wrażliwości moralnej.

3. wzbudzania szacunku, respektu, podziwu, chęci do naśladowania.

Tym, co przyczynia się do powstawania autorytetu są:

a) Uzdolnienia, sprawności, osiągnięcia i zasługi (osoby – autorytet personalny, osób lub

instytucji: autorytet instytucjonalny),

b) wyróżniona pozycja społeczna,

c) zakres sprawowanej władzy,

d) zakres i doniosłość teoretyczna i praktyczna wiedzy,

e) podeszły wiek i rodzaj doświadczeń życiowych;

RODZAJE AUTORYTETU.

1. personalny i rzeczowy tzn. jako np. naukowy autorytet wiedzy, (rozumu), moralny,

teologii, religijny (wiary), tradycji, instytucji (autorytet instytucjonalny np. Kościoła,

władzy, państwa, prawa).

2. autorytet zewnętrzny i wewnętrzny (wobec danej grupy społecznej):

- naturalny i charyzmatyczny,

- tradycyjny i nowoczesny,

- lokalny i ogólnospołeczny,

- rzeczywisty i pozorny,

- prawdziwy i fałszywy (fałszywi prorocy),

- moralny (moralnie godny aprobaty) i moralnie naganny,

- pozytywny i negatywny.

SYSTEMY I TEORIE ETYCZNE.

I. Główne systemy etyczne:



etyka autonomiczna i heteronomiczna,



konsekwencjalizm i deontologizm,



relatywizm, nihilizm i absolutyzm,



subiektywizm i obiektywizm,



naturalizm i antynauralizm.

I.

Podział systemów etycznych ze względu na źródło norm i wartości

moralnych:



Wedlug etyki autonomicznej źródło norm i wartości etycznych znajduje się w

człowieku: w rozumie (Kant), w woli (Schopenhauer).



Według etyki heteronomicznej źródło norm i wartości znajduje się poza człowiekiem

(jest nim np. Bóg, natura, państwo, społeczeństwo itp.).

II. Podział systemów etycznych ze względu na sposób uzasadniania tez, przekonań i

wyborów moralnych



Konsekwencjalizm - podstawą oceny moralnej czynu są skutki działania, czy czyn

prowadzi do: przyjemnych skutków, - wzrostu ilości dobra,- minimalizacji zła (np.

utylitaryzm reprezentowany przez takich myślicieli jak J. Bentham, J. S. Mill).



Deontologizm - podstawa oceny czynu tkwi w czynie, niezależnie od jego skutków,

np. w intencjach, pobudkach, motywach sprawcy (etyka intencji), w poczuciu

obowiązku (etyka chrześcijanska i etyka obowiązku Kanta); wiemy, które czyny są

dobre, i jesteśmy, zobowiązani je wybierać, bez względu na konsekwencje. Według

etyk deontologicznych czyny są wartościowe moralnie, bez względu na interes czy

przyjemność.

III.

Relatywizm i absolutyzm

Relatywizm etyczny. Przedstawicielami relatywizmu etycznego są np. sofiści greccy

(Protagoras, Gorgiasz i ich kontynuatorzy). Według nich nie istnieje dobro czy zło

obiektywne. Dobro moralne (cnota) jest dobrem względnym, umownym i subiektywnym:

inne jest dla mężczyzny inne dla kobiety. To co jest złe dla jednego człowieka, jak

choroba, jest dobre dla innego; kłamstwo, oszustwo, kradzież, przemoc itp. mogą być

czymś dobrym i słusznym, jeśli wymagają tego okoliczności (sytuacja); np. podanie leku

osobie, która tego nie chce, dla jej wyzdrowienia; kradzież broni osobie, która chce

popełnić samobójstwo; krzywoprzysięstwo w obronie członka rodziny, ojczyzny, tzw.

„kłamstwo konieczne“ itp.

Dobre według relatywistów jest wiec to, co życiowo wygodne, praktyczne i

pożyteczne. Wszelkie normy: prawne, moralne i religijne powstały w wyniku „umowy”

(konwencji) między ludźmi. Skoro są umowne, to można je dowolnie odrzucać; ponieważ

są umowne i względne (zmienne), to można nimi pogardzać jako „moralnością tłumu” i

uznawać jedynie za lepsze prawo silniejszego. (zob. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii,

tom 1, Sofiści)

Absolutyzm etyczny. Przeciwnikami relatywizmu w etyce są Sokrates, Platon i ich

zwolennicy, którzy uważają, że istnieją niezmienne dobra moralne, które nie powstały w

wyniku umowy (wszyscy ludzie nie spotykają się razem i nie tworzą dóbr i zasad

moralnych). Istnieją np. dobra moralne (cnoty), które: a) obowiązują bez względu na

jakiekolwiek uwarunkowania, nie zależą od materialnych (są więc bezwzględne,

absolutne), b) są jednakowe dla wszystkich (powszechne), np. sprawiedliwość, odwaga,

umiar, c) są zaletami dla każdego, zawsze i wszędzie, d) nie powstały w wyniku umowy

między ludźmi. Aby być dobrym moralnie należy poświęcać dobra materialne na rzecz

niematerialnych (duchowych). Tylko człowiek moralnie dobry może być szczęśliwy.

Jeszcze bardziej skarajnym stnowiskiem niż relatywizm jest, amoralizm (immoralizm),

który:



neguje moralność i istnienie wartości moralnych,



głosi nieistnienie różnicy między dobrem a złem moralnym (Max Stirner) lub



niemożliwość dokładnego odróżnienia dobra od zła (głosi go Ernst Renan),



twierdzi, że tradycyjna moralność jest sprzeczna z wymogami życia i naturą

człowieka, nierealna lub nieosiągalna wobec niewielkich sił i możliwości człowieka.

Natomiast nihilizm neguje istnienie bytu lub wartości. Nihilizm absolutny uważa przesadnie,

że nie istnieje żaden byt i żadne wartości i odrzucać teoretycznie istnienie wszelkich wartości

(głosił go sofista Gorgiasz). Nihilizm metodyczny (teoretyczny), zbliżony do relatywizmu

reprezentuje F. Nietzsche (1844-1900), według którego:



niektóre wartości są złudne lub pozornie obiektywne (np. religijne),



zasady moralne nie są absolutne, bezczasowe, lecz względne,



istnieje wiele wartości i konfliktów moralnych,



możliwe jest tworzenie nowych, nieznanych wartości przez człowieka wolnego,

kierującego się zasadami ziemskimi, świeckimi, dążącego do sił witalnych i mocy.



ważna jest bezkompromisowa prawdomówność i walka z obłudą.

Natomiast tzw. nihilizm praktyczny niszczy w praktyce istniejące wartości w imię wartości

innych. Uprawiają go:



anarchiści (np. Proudhon, Bakunin, Kropotkin),



faszyści (Hitler, Mussolini),



rewolucjoniści (jakobini, bolszewicy), przywódcy państw totalitarnych (Lenin, Stalin,

Mao, Pol Pot, Kim Ir Sen, Kim Dżong Il itd.),



terroryści (Czerwone Brygady, Bin Laden, Al- Kaida),



wielu współczesnych przywódców politycznych, prowadzących działania zbrojne

przeciwko mniejszościom narodowym i etnicznym.

PODSTAWOWE TEORIE I KIERUNKI ETYCZNE.

W rozwoju historycznym etyki europejskiej da się wyodrębnić kilka podstawowych,

konkurujących ze sobą teorii etycznych, z ich przedstawionymi poniżej podstawowymi

zaleceniami moralnymi (na ten temat zob. więcej: J. Hołówka, Etyka w działaniu, Warszawa

2000, s.13-26). Do najważniejszych z nich należą:

- etyka cnoty (zalet moralnych) – Sokrates, Platon, Arystoteles, AMcIntyire i inni;

- etyka miłości bliźniego – Jezus Chrystus, Ghandi, Jan Paweł II i inni;

- formalizm (deontologizm) - I. Kant, R. Haare i inni;

- utylitaryzm (hedonizm, eudajmonizm, konsekwencjalizm) – J. Bentham, J. S. Mill i inni;

- etyka umowy społecznej (kompromisu) - J. Locke, J. Rawls i inni;

- etyka uprawnień (praw człowieka) – R. Dworkin i inni;



etyka cnoty – bądź dzielny, rozważny, mądry, sprawiedliwy i doskonal się moralnie;



etyka miłości bliźniego - kieruj się miłością, wybaczaj;



etyka utylitaryzmu - zapewniaj jak najwięcej szczęścia jak największej liczbie ludzi;



etyka formalna - postępuj zgodnie z obowiązkiem;



materialna etyka wartości – wybieraj wartości pozytywne;



etyka kompromisu – dąż do porozumienia społecznego, bądź bezstronny;



etyka uprawnień – broń wolności jednostki i jej praw.

Literatura.

1. Hołówka Jacek, Etyka w działaniu, Warszawa 2000.

2. Jedynak Stanisław (red.), Mały słownik etyczny, Ofic. Wyd. Brandta, Bydgoszcz 1974.

3. Klimczak Barbara, Etyka gospodarcza, Wrocław 2003

4. MacIntyre Alasdair, Krótka historia etyki, PWN, Warszawa 2002.

5. Ossowska Maria, Normy moralne. PWN, Warszawa 1970.

6. Ossowska Maria, O człowieku, moralności i nauce, PWN, Warszawa 1983.

7. Singer Peter (red.) Przewodnik po etyce, Książka i Wiedza, Warszawa 2002.

8. Ślipko Tadeusz, Zarys etyki ogólnej, Kraków 2004.

9. Ślipko Tadeusz, Zarys etyki szczegółowej, WAM, t. 1-2, Kraków 2005.

10. Teichman Jenny, Etyka społeczna, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002.

11. Vardy Peter, Grosch Paul, Etyka, Wyd. Zysk i S-ka, Warszawa 1995.