M. Gaw
ę
cka
Probacja 3
−
4, 2009
54
PREWENCJA W SYSTEMIE PROBACJI
Mirosława Gaw
ę
cka
Resocjalizacja w
ś
rodowisku otwartym. Koincy-
dencja probacji i pracy socjalnej
1. Wprowadzenie
Oparta na idei „sprawiedliwego społecze
ń
stwa” probacja i praca socjalna
wpisuj
ą
si
ę
w projekt zmiany społeczno-kulturowej rozumianej jako proces
odzyskiwania przez człowieka pozytywnej to
ż
samo
ś
ci, czyli podmiotowego
uniezale
ż
niania si
ę
przez niego od biograficznie przypisanej mu z zewn
ą
trz
negatywnej to
ż
samo
ś
ci na rzecz autonomicznego kreowania własnych zna-
cze
ń
i okre
ś
lania swojego losu przez wybór opcji i rozwi
ą
za
ń
z wielu mo
ż
li-
wych, które uznaje za najbardziej korzystne dla siebie, zdobywanych w spo-
sób legalny, a które stanowi
ą
podstaw
ę
jego istoty i istnienia w czasach,
gdzie indywidualizacja jest losem człowieka, a nie jego wyborem. Tak rozu-
miana indywidualizacja, przebiegaj
ą
ca jako proces pogł
ę
biaj
ą
cej si
ę
eman-
cypacji autonomii i swobody samostanowienia, oznacza przemian
ę
ludzkiej
to
ż
samo
ś
ci z „danej” w „zadan
ą
” i obarczenie j
ą
odpowiedzialno
ś
ci
ą
za re-
alizacj
ę
tego zadania oraz za wszelkie konsekwencje i skutki uboczne tej
realizacji. Bowiem w
ś
wiecie wolno
ś
ci indywidualnego wyboru nikt nie mo
ż
e
unikn
ąć
indywidualizacji ani odmówi
ć
udziału w powszechnej „grze” w indy-
widualno
ść
(Bauman, 2005). Indywidualizacja, jak podkre
ś
la U. Beck (2004,
s. 198), oznacza,
ż
e „biografia człowieka wyzwolona od zastanych stosun-
ków społecznych, otwarta i uzale
ż
niona od własnych decyzji, zostaje prze-
kazana jednostce, jako zadanie, które ma zrealizowa
ć
w swych działaniach”.
St
ą
d wzrasta zapotrzebowanie na: samorefleksyjno
ść
, samostanowienie,
niezale
ż
no
ść
czy samowystarczalno
ść
, które wkomponowane s
ą
w mo
ż
li-
wo
ś
ci, szanse, zasoby do zrealizowania b
ą
d
ź
odkrycia i umiej
ę
tne nimi za-
Resocjalizacja w
ś
rodowisku otwartym...
Probacja 3
−
4, 2009
55
rz
ą
dzanie. Rekonstrukcja to
ż
samo
ś
ci pozytywnej stanowi
ą
ca podstaw
ę
bu-
dowy to
ż
samo
ś
ci autonomicznej a wi
ę
c takiej, która pozwala autorefleksyj-
nie, konstruktywnie i legalnie działa
ć
w warunkach biograficznego rozwi
ą
zy-
wania paradoksów „czasów przemian”, oznacza zainteresowanie pełnym
człowiekiem i uwzgl
ę
dnienie pełnych wpływów przez zapewnienie bytu war-
to
ś
ciom, w tym uznaniowo
ś
ci przyrodniej i niezbywalnej godno
ś
ci człowieka.
Wyra
ż
aj
ą
c my
ś
l M. Ossowskiej (1999), nale
ż
y podkre
ś
li
ć
,
ż
e chodzi tu
o godno
ść
konieczn
ą
ka
ż
dego człowieka, a nie o godno
ść
jako jego cech
ę
,
któr
ą
si
ę
jednym przypisuje, a innym odmawia. Natomiast godno
ść
, jako
cecha konieczna człowieka, nie zale
ż
y od jego zachowa
ń
, ani od innej oso-
by, wynika z faktu bycia człowiekiem. Wynika z uznania człowiecze
ń
stwa
jako warto
ś
ci ka
ż
dej osoby ludzkiej. Tak rozumiana godno
ść
jest wi
ę
c czym
ś
absolutnym, co powoduje, jak wywodzi Z. Bauman (1996),
ż
e imperatyw
moralny, uznanie człowieka za warto
ść
, wyprzedza jego rozpoznanie jako
bytu, czyli zmusza do wysiłku zrozumienia innej osoby, wysiłku budowania
(odbudowywania, rewitalizowania, rekonstruowania) to
ż
samo
ś
ci osobowej
umo
ż
liwiaj
ą
cej człowiekowi do
ś
wiadczanie godno
ś
ci rozszerzaj
ą
cej jego
pole autorefleksyjno
ś
ci, indywidualno
ś
ci, autonomii, kontrolowalno
ś
ci,
sprawstwa, samostanowienia o sobie w sytuacji prze
ż
ywanej niepewno
ś
ci
lub
ż
yciowych kryzysów. W okre
ś
lonym przez A. Giddensa (2001) „porz
ą
dku
poniedostatku” stanowi
ą
cym efekt nowego modelu gospodarki i polityki, któ-
ry pojawia si
ę
tam, gdzie procesy akumulacji postrzega si
ę
powszechnie
jako mog
ą
ce zagrozi
ć
cenionym sposobom
ż
ycia albo je zniszczy
ć
, nie
wzrost gospodarczy odgrywa nadrz
ę
dn
ą
rol
ę
, ale cele wa
ż
niejsze: d
ąż
enie
człowieka do szcz
ęś
cia. By móc je osi
ą
gn
ąć
, niezb
ę
dne s
ą
podstawowe
zasoby materialne, poczucie bezpiecze
ń
stwa oraz poczucie własnej godno-
ś
ci. Dla przebiegu i efektów pracy probacyjnej i pracy socjalnej oznacza to
koncentracj
ę
na poznawaniu osobistych do
ś
wiadcze
ń
klienta, mówi
ą
c j
ę
zy-
kiem Giddensa (2001, s. 205) – stanu jego to
ż
samo
ś
ci w oparciu o „polityk
ę
ponownych szans”, która jest zgodna z pedagogiczn
ą
wiar
ą
w mo
ż
liwo
ść
zmiany człowieka i z wychowawczym podej
ś
ciem do probacji oraz pracy
socjalnej jako specyficznego projektu społecznego opartego na zmianie re-
lacji mi
ę
dzy człowiekiem i
ś
rodowiskiem respektuj
ą
cym imperatyw moralny,
uznanie si
ę
przez człowieka jako warto
ść
i uznanie człowieka jako warto
ść
.
2. Probacja jako projekt społeczny oparty na resocjalizacji
w
ś
rodowisku otwartym
Według oficjalnych danych ONZ (za: Kalinowski 2005, s. 30) probacja
zawdzi
ę
cza swoje powstanie nie aktom prawnym, lecz rezultatom post
ę
po-
wych praktyk s
ą
dowych, które najłatwiej było stosowa
ć
na gruncie prawa
M. Gaw
ę
cka
Probacja 3
−
4, 2009
56
niepisanego, lecz zwyczajowego. Sam termin „probacja” oznacza tyle, co
prób
ę
, czas próby. Według Departamentu Spraw Wewn
ę
trznych ONZ (za:
Bałandynowicz 2008, s. 309) probacja oznacza „proces resocjalizacji przypi-
sany przez s
ą
d w stosunku do osoby oskar
ż
onej o popełnienie przest
ę
pstwa
w
ś
wietle prawa, podczas którego osoba poddana kurateli
ż
yje w społecze
ń
-
stwie i reguluje swoje
ż
ycie zgodnie z warunkami ustanowionymi przez s
ą
d
lub inn
ą
władz
ę
i pozostaje pod nadzorem kuratora”. Współcze
ś
nie termin
probacja stosuje si
ę
w znaczeniu w
ęż
szym i szerszym. W znaczeniu w
ęż
-
szym probacja oznacza wstrzymanie wykonania wyroku przez s
ą
d przez
nało
ż
enie na sprawc
ę
dozoru kuratora, który kontroluje przestrzeganie przez
niego warunków nało
ż
onych mu przez s
ą
d. W znaczeniu szerszym ujmuje
si
ę
probacj
ę
jako „proces resocjalizacji, w którym osoba poddana próbie
zgodnie z warunkami nało
ż
onymi mu przez s
ą
d, umotywowana przez kura-
tora s
ą
dowego współuczestniczy w oparciu o pomoc
ś
rodowiskow
ą
(natural-
ne, otwarte
ś
rodowisko jej
ż
ycia) w wykreowaniu własnej to
ż
samo
ś
ci zinte-
growanej wewn
ę
trznie i ze społecze
ń
stwem” (Bałandynowicz 2008; Mary-
nowicz-Hetka 2006, s. 32–36).
Probacja jako projekt społeczny resocjalizacji w
ś
rodowisku otwartym
obejmuje resocjalizacj
ę
wspieraj
ą
c
ą
(Bałandynowicz 2007, s. 98) w oparciu o:
– opiek
ę
– pomoc społeczn
ą
;
– kontrol
ę
społeczn
ą
;
– zmian
ę
społeczn
ą
.
Resocjalizacja wspieraj
ą
ca opiera si
ę
na przyj
ę
ciu zało
ż
enia,
ż
e człowiek
w relacji ze sob
ą
, innymi i
ś
rodowiskiem w cyklu rozwojowym posiada ogra-
niczone mo
ż
liwo
ś
ci adaptacyjne, nieustannie prze
ż
ywa szok, traci wiar
ę
w siebie i własne mo
ż
liwo
ś
ci, kiedy musi si
ę
przystosowa
ć
do nowych wa-
runków rozwojowych i/lub sytuacyjnych, st
ą
d, aby przetrwa
ć
, budowa
ć
swoj
ą
to
ż
samo
ść
, rozwija
ć
si
ę
, potrzebuje ustawicznego wsparcia społecznego
w trakcie ci
ą
głych interakcji i relacji z innymi oraz
ś
rodowiskiem (Toffler
1974). Wsparcie społeczne ma charakter nie tylko zło
ż
ony, ale tak
ż
e dyna-
miczny, zale
ż
y od obecnej sytuacji człowieka, jak i dotychczasowej biografii
jego
ż
ycia, zmienia si
ę
pod wpływem krytycznych wydarze
ń
i post
ę
puj
ą
cych
zmian w poziomie przystosowania si
ę
jednostki, a tak rozumiane nale
ż
y do
procesu dawania sobie rady w sytuacjach problemowych, kryzysowych. In-
tegruj
ą
c ró
ż
ne teorie dotycz
ą
ce wsparcia, K. Heller i R. W. Swindle (1983)
wyodr
ę
bnili dwie kategorie zmiennych, które maj
ą
decyduj
ą
ce znaczenie dla
zrozumienia istoty wsparcia społecznego. Pierwsza z nich to tak zwana sie
ć
społeczna człowieka, czyli powi
ą
zania z innymi lud
ź
mi wynikaj
ą
ca z cech
otoczenia, w którym on
ż
yje. Druga natomiast to pewne cechy osobowo
ś
ci
człowieka, takie jak: sposoby dawania sobie rady w sytuacjach trudnych
i sposoby rozwi
ą
zywania problemów
ż
yciowych, łatwo
ść
nawi
ą
zywania
i utrzymywania kontaktów z innymi lud
ź
mi, odporno
ść
psychiczna na sytu-
Resocjalizacja w
ś
rodowisku otwartym...
Probacja 3
−
4, 2009
57
acje trudne, poziom znoszenia frustracji, kontrolowalno
ść
, umiej
ę
tno
ść
od-
czytywania znacze
ń
sytuacji
ż
yciowych.
Wsparcie społeczne definiowane jest jako:
– szczególny sposób i rodzaj pomocy udzielanej osobom lub grupom (ro-
dzinie) głównie w celu mobilizowania ich sił, potencjałów i zasobów, aby
mogły sobie radzi
ć
ze swoimi problemami (Kawczy
ń
ska-Butrym 1996,
s. 23);
– interakcja podejmowana przez osoby w sytuacji problemowej i trudnej,
głównie w celu przybli
ż
enia jednego lub obu uczestników do rozwi
ą
zania
problemu, przezwyci
ęż
enia trudno
ś
ci, reorganizacji zakłóconej relacji
z otoczeniem i podtrzymania emocjonalnego (S
ę
k 1998, s. 493);
– forma „copingu”, zaradczo
ś
ci w sytuacjach trudnych, stanowi
ą
ca podsta-
w
ę
do kształtowania si
ę
osobowo
ś
ci odpornej na stres, maj
ą
cej poczucie
bezpiecze
ń
stwa (podstawowa ufno
ść
), pewno
ś
ci i zaufania do siebie oraz
do własnych kompetencji wyrabiaj
ą
ca samodzielno
ść
w radzeniu sobie
z trudno
ś
ciami i wymaganiami
ż
ycia w zgodzie z samym sob
ą
i ze-
wn
ę
trznym
ś
wiatem (Sarason 1980).
Probacja jako projekt społeczny oparty na resocjalizacji wspieraj
ą
cej za-
wiera wskazanie (zalecenie) specyficznego wsparcia ze wzgl
ę
du na przeja-
wiany przez jednostk
ę
syndrom niedostosowania społecznego, który w uj
ę
-
ciu zarówno psychologicznym jak i pedagogicznym powinien by
ć
sprowa-
dzony do ujawniaj
ą
cych si
ę
u osoby poddawanej resocjalizacji (w ró
ż
nym
stopniu i zakresie) zaburze
ń
w obszarze funkcjonowania intrapersonalnego
(postawy wobec siebie) i interpersonalnego (relacje i postawy wobec oto-
czenia społecznego) (Wysocka 2008). St
ą
d celem projektu resocjalizacji
wspieraj
ą
cej jest przebudowa to
ż
samo
ś
ci dewiantywnej osoby poddanej
procesowi resocjalizacji w oparciu o tworzenie warunków w jej naturalnym
ś
rodowisku
ż
ycia umo
ż
liwiaj
ą
cych wykreowanie przez ni
ą
to
ż
samo
ś
ci zinte-
growanej wewn
ę
trznie (pozytywnej i autonomicznej) i zewn
ę
trznie zintegro-
wanej ze
ś
rodowiskiem. W takim uj
ę
ciu projekt resocjalizacji wspieraj
ą
cej
w
ś
rodowisku otwartym przekłada si
ę
na mo
ż
liwo
ść
uj
ę
cia resocjalizacji jako
działania maj
ą
cego na celu eliminowanie zagro
ż
e
ń
rozwoju, jak równie
ż
tworzenia praktyki wł
ą
czania (inkluzji) w
ż
ycie społeczne, kreuj
ą
cych jej no-
w
ą
to
ż
samo
ść
, jak i now
ą
jako
ść
ś
rodowiska
ż
ycia (aspekt działa
ń
ergotro-
powych, uczynniaj
ą
cych, uaktywniaj
ą
cych – Wysocka 2008), co wymaga
wł
ą
czenia w to działanie kuratorów s
ą
dowych, osoby dozorowane i społe-
cze
ń
stwo. Projekt w takim uj
ę
ciu okre
ś
la funkcje probacji w formie instytu-
cjonalnej – instytucj
ę
rozumie si
ę
tu (za: Bałandynowicz 2008, s. 315) jako
„daj
ą
cy si
ę
zidentyfikowa
ć
socjologicznie i akceptowany przez zbiorowo
ść
globaln
ą
sposób anga
ż
owania wa
ż
nych działalno
ś
ci społecznych, sposób
ten zawiera warto
ś
ci, postawy i zachowania reprezentowane przez społe-
cze
ń
stwo” oraz pozainstytucjonalnej (organizacje charytatywne i wolontary-
M. Gaw
ę
cka
Probacja 3
−
4, 2009
58
styczne, stowarzyszenia, grupy samopomocowe). Funkcje probacji: opieka–
pomoc społeczna, kontrola społeczna i zmiana społeczna maj
ą
charakter
komplementarnego wsparcia profesjonalnego i nieprofesjonalnego. Wspar-
cie profesjonalne (kurator s
ą
dowy, pracownik socjalny) stanowi obszar ak-
tywno
ś
ci zawodowej wymagaj
ą
cy stosowania okre
ś
lonych procedur i reguł
regulowanych odpowiednimi przepisami prawa oraz etyki zawodowej. St
ą
d
wsparcie profesjonalne musi:
– mie
ć
uzgodniony cel;
– mie
ć
okre
ś
lone ramy czasowe;
– anga
ż
owa
ć
kuratora s
ą
dowego i pracownika socjalnego;
– opiera
ć
si
ę
na autorytecie specjalistycznej wiedzy;
– anga
ż
owa
ć
specjalistyczne umiej
ę
tno
ś
ci;
– podlega
ć
regulacjom prawnym i etycznym (Johnson 1992).
Ponadto wsparcie profesjonalne opiera si
ę
tak
ż
e na okre
ś
lonej strukturze
maj
ą
cej charakter dynamiczny, albowiem odnosi si
ę
do probacji jako proce-
su resocjalizacji rozumianego jako systematyczna seria działa
ń
skierowa-
nych na osi
ą
gni
ę
cie zało
ż
onych celów. Wsparcie nieprofesjonalne opiera si
ę
na popieraniu celów wsparcia profesjonalnego i ma charakter dopełniaj
ą
cy
lub podtrzymuj
ą
cy.
Same za
ś
funkcje probacji stanowi
ą
continuum opieka–
ż
ycie na własny
rachunek, pomoc społeczna–samopomoc, kontrola zewn
ę
trzna–kontrola
wewn
ę
trzna (samo
ś
wiadomo
ść
moralna, autoregulacja moralna oparta na
mechanizmie sumienia i obowi
ą
zku), zmiana społeczna–zmiana pozytywna
relacji ze sob
ą
, innymi,
ś
wiatem. St
ą
d wsparcie społeczne w oparciu o pro-
jekt probacji w
ś
rodowisku otwartym przyjmuje zawsze perspektyw
ę
wycho-
wania, które mo
ż
e by
ć
pojmowane jako towarzyszenie, przewodniczenie,
doradzanie, umacnianie w dokonywaniu przez samego dozorowanego
zmian w sobie i swoim
ż
yciu, przyj
ę
ciu przez niego kierunku zmian po
żą
da-
nych dla niego samego i le
żą
cych w jego interesie oraz jednocze
ś
nie intere-
sie społecze
ń
stwa jako cało
ś
ci.
W przypadku opieki społecznej stanowi
ą
cej continuum
ż
ycia na „własny
rachunek” (Kawula 2004) opieka stanowi funkcj
ę
zaspakajania potrzeb. Idea
opieki mi
ę
dzyludzkiej osadza si
ę
na działaniach opieku
ń
czych zorientowa-
nych na uczenie osoby poddanej procesowi resocjalizacji w
ś
rodowisku
otwartym rozpoznawania, u
ś
wiadamiania własnych potrzeb, uczenia dbało-
ś
ci o siebie i swoje otoczenie. Opieka mi
ę
dzyludzka zawiera si
ę
w wycho-
wawczej funkcji wychowania ujmowanej jako „sanare” (Kunowski 2001).
Funkcja ta polega na podsycaniu energii i
ż
ywotno
ś
ci osoby dozorowanej,
na pot
ę
gowaniu jej ch
ę
ci do
ż
ycia, witalno
ś
ci w postaci piel
ę
gnacji fizycznej,
higieny, dietetyki, działa
ń
profilaktycznych zapobiegaj
ą
cych zagro
ż
eniom
ż
ycia i zdrowia, umiej
ę
tno
ś
ci realizowania własnych potrzeb w sposób doj-
rzały przez zdobywanie
ś
rodków na własne utrzymanie w sposób legalny,
Resocjalizacja w
ś
rodowisku otwartym...
Probacja 3
−
4, 2009
59
czerpania satysfakcji z pracy zarobkowej, rozporz
ą
dzanie w sposób umiej
ę
t-
ny zasobami materialnymi, rozpoznawanie własnych zasobów, mo
ż
liwo
ś
ci
wej
ś
cia na rynek pracy itp. Funkcja „sanare” w probacji ma za zadanie upo-
rz
ą
dkowa
ć
bios osoby dozorowanej oraz wzi
ę
cie odpowiedzialno
ś
ci za sie-
bie przez realizowanie w
ż
yciu zasady
ż
ycia na własny rachunek. Z kolei
funkcja pomocy społecznej–samopomocy realizowana jest w probacji w pro-
cesie pomocy do samopomocy przez wł
ą
czanie aktywne dozorowanego do
ś
wiadomego jego współuczestnictwa i współpracy w rozwi
ą
zywaniu jego
problemów.
Istot
ą
dobrze pojmowanej pomocy jest umo
ż
liwienie osobie dozorowanej
rozwoju w kierunku, jaki ona sama wybierze, zgodnie z obowi
ą
zuj
ą
cymi nor-
mami społecznymi, co gwarantuje wzgl
ę
dno
ść
jej samodzielno
ś
ci. C. G. Ro-
gers (1991, s. 8) twierdzi,
ż
e najwa
ż
niejszym czynnikiem w procesie pomocy
jest autentyczna, akceptuj
ą
ca i empatyczna postawa osoby jej udzielaj
ą
cej,
bowiem stanowi ona podstaw
ę
stworzenia odpowiednich warunków przebie-
gu relacji pomocy, które z kolei ułatwiaj
ą
ujawnienie si
ę
tendencji do samo-
rozwoju i samopomocy, tkwi
ą
cych potencjalnie w ka
ż
dej jednostce.
W pomocy do samopomocy człowiek potrzebuje jedynie wiedzy, u
ś
wia-
domienia mu jego mo
ż
liwo
ś
ci, kompetencji, których trzeba mu wst
ę
pnie do-
starczy
ć
, spełniaj
ą
one warunek pomocy uzasadnionej i efektywnej a wi
ę
c
takiej, która powinna by
ć
ś
wiadczona wobec dozorowanego z uwzgl
ę
dnie-
niem jego samodzielno
ś
ci i kompetencji w rozwi
ą
zywaniu przez niego pro-
blemów
ż
yciowych.
Kontrola zewn
ę
trzna–wewn
ę
trzna realizowana jest w probacji przez
sprawdzanie wywi
ą
zywania si
ę
przez dozorowanego z zastosowanych przez
s
ą
d ustale
ń
, jednocze
ś
nie kontrola ta ma wymiar wychowawczy wywierania
wpływu na dozorowanym w zakresie kształtowania u niego poczucia samo-
kontroli siebie i swojego
ż
ycia, uczynnienia samo
ś
wiadomo
ś
ci moralnej
przez rewitalizacj
ę
mechanizmów sumienia i obowi
ą
zku.
Chocia
ż
elementy kontroli w przypadku probacji tkwi
ą
w instytucji dozoru,
jednak sposób, w jaki kurator s
ą
dowy realizuje funkcj
ę
kontroli, ma decydu-
j
ą
ce znaczenie dla uczynniania si
ę
procesu samokontroli i rewitalizowania
samo
ś
wiadomo
ś
ci moralnej u dozorowanego. Rewitalizacja samo
ś
wiado-
mo
ś
ci moralnej mo
ż
liwa jest wtedy, gdy kurator s
ą
dowy opiera swoj
ą
prac
ę
probacyjn
ą
z dozorowanym na własnej postawie pozytywnie moralnej, rze-
czywistym autorytecie (znacz
ą
cy „inny”), akceptacji dozorowanego, promuje
u niego postawy prospołeczne, rozumie jego poło
ż
enie, umacnia w dozoro-
wanym pozytywny obraz jego osoby, wyzwala w nim poczucie własnej war-
to
ś
ci, wiar
ę
w jego mo
ż
liwo
ś
ci dokonywania pozytywnych zmian w sobie
i w
ż
yciu.
Wreszcie funkcja probacji opiera si
ę
na zmianie społecznej. Jej celem
w przypadku probacji jest przekształcenie to
ż
samo
ś
ci dewiantywnej dozoro-
M. Gaw
ę
cka
Probacja 3
−
4, 2009
60
wanego w oparciu o resocjalizacj
ę
wspieraj
ą
c
ą
w
ś
rodowisku otwartym
w to
ż
samo
ść
zintegrowan
ą
wewn
ę
trznie i zintegrowan
ą
zewn
ę
trznie ze
ś
ro-
dowiskiem. Tak przyj
ę
ty cel pracy probacyjnej realizowany jest na trzy spo-
soby, a mianowicie przez:
– dokonywanie zmiany na poziomie dozorowanego, readaptuj
ą
c go do
wymaga
ń
ś
rodowiska;
– dokonywanie zmiany na poziomie dozorowanego i
ś
rodowiska, zmiana
dotyczy tutaj sfery sprawstwa dozorowanego, uaktywnienia u niego sku-
tecznego wpływania na rzeczywisto
ść
;
– dokonywanie zmiany na poziomie
ś
rodowiska, adoptuj
ą
c
ś
rodowisko do
potrzeb dozorowanego (reaktywowanie sieci wsparcia, wł
ą
czenie do sfe-
ry usług socjalnych, mobilizowanie do wzi
ę
cia własnego losu w swoje r
ę
-
ce, wł
ą
czenie do systemu pomocy).
Wzmacnianie u dozorowanego motywacji do zmiany siebie i swojego
ż
y-
cia stanowi klucz pracy probacyjnej. Poziom odczuwalnej nieadekwatno
ś
ci
siebie (to
ż
samo
ść
dewiantywna) w sytuacji bie
żą
cej i stopie
ń
nadziei na
osi
ą
gni
ę
cie zadowalaj
ą
cej zmiany stanowi
ą
podstawowe i dynamiczne dane
projektu społecznego opartego na resocjalizacji wspieraj
ą
cej w
ś
rodowisku
otwartym. Z drugiej strony równie wa
ż
ne staje si
ę
wydobycie oporu i zaha-
mowa
ń
wobec zmian, bowiem ka
ż
da sytuacja zmiany nieuchronnie poci
ą
ga
za sob
ą
napi
ę
cia, uczucia ambiwalentne lub wrogie, konflikty (wewn
ę
trzne
i zewn
ę
trzne). St
ą
d, aby mogła si
ę
dokona
ć
, człowiek (ka
ż
dy człowiek) po-
trzebuje wsparcia.
3. Model praktyki pracy socjalnej w aplikacji probacji w
ś
ro-
dowisku otwartym
Praca socjalna skupia si
ę
na ludziach w całej zło
ż
ono
ś
ci ich sytuacji
ż
y-
ciowej–symultanicznie koncentruje si
ę
zarówno na jednostce, jak i na
ś
ro-
dowisku. St
ą
d głównym celem praktyki pracy socjalnej jest wzajemne dopa-
sowanie si
ę
ludzi i sytuacji – tj. interweniowanie przy u
ż
yciu koniecznych
metod i technik po to, by pomóc ludziom znale
źć
si
ę
w sytuacji, kiedy ich
mo
ż
liwo
ś
ci b
ę
d
ą
dopasowane do wymogów sytuacji w taki sposób, aby po-
trafili przej
ść
nad ni
ą
do porz
ą
dku dziennego. Według definicji IFSW (Inter-
national Federation of Social Workers): „Praca socjalna jest działalno
ś
ci
ą
zawodow
ą
promuj
ą
c
ą
umiej
ę
tno
ś
ci rozwi
ą
zywania problemów w ramach
relacji mi
ę
dzyludzkich, zmian
ę
społeczn
ą
, zdolno
ś
ci ludzi do wpływania na
swoje
ż
ycie i wyzwolenie oraz popraw
ę
ż
ycia społecznego” (Pincus, Mina-
han 1973, s. 29). Praca socjalna, wykorzystuj
ą
c teorie zachowania, syste-
mów społecznych, teorie osobowo
ś
ci interweniuje tam, gdzie ludzie wcho-
dz
ą
w relacje ze swoim
ś
rodowiskiem.
Resocjalizacja w
ś
rodowisku otwartym...
Probacja 3
−
4, 2009
61
Celem pracy socjalnej, rozumianej jako działanie podejmowane dla osi
ą
-
gni
ę
cia zaplanowanej zmiany, jest:
– pot
ę
gowanie ludzkich zdolno
ś
ci rozwi
ą
zywania problemów i zdolno
ś
ci
zaradczych (coping);
– przył
ą
czenie ludzi do systemów, które dysponuj
ą
niezb
ę
dnymi z punktu
widzenia ich potrzeb zasobami, usługami i mo
ż
liwo
ś
ciami;
– promowanie efektywnego i przyjaznego ludziom działania tych systemów;
– przyczynianie si
ę
do rozwoju i poprawy polityki społecznej.
Pracownik socjalny jako promotor zmiany społecznej realizuje nast
ę
puj
ą
-
ce funkcje:
– pomaga ludziom w podnoszeniu lub bardziej efektywnym wykorzystaniu
ich zdolno
ś
ci radzenia sobie i rozwi
ą
zywania problemów;
– facylituje ogniwa ł
ą
cz
ą
ce ludzi z systemami zasobów oraz lud
ź
mi we-
wn
ą
trz systemów zasobów;
– wnosi własny wkład w rozwój i modyfikowanie polityki społecznej;
– udziela pomocy materialnej i usługowej;
– słu
ż
y w roli agend kontroli społecznej wobec osób przejawiaj
ą
cych za-
chowania niezgodne z prawem i normami społecznymi (Ka
ź
mierczak
2006).
Tworzywem praktyki pracy socjalnej jest człowiek, st
ą
d aksjologicznym jej
kontekstem jest godno
ść
osoby ludzkiej wyra
ż
aj
ą
ca si
ę
jego prawem do
samostanowienia o sobie.
Znajduje to potwierdzenie w ujmowaniu pracy socjalnej zaprezentowa-
nym przez Komitet Rady Europy, w którego rezolucji z 1967 roku czytamy
(Sie
ń
ko 1987, s. 9): „Praca socjalna jest specyficzn
ą
działalno
ś
ci
ą
zawodo-
w
ą
, maj
ą
c
ą
na celu lepsz
ą
adaptacj
ę
wzajemn
ą
osób, rodzin, grup i
ś
rodo-
wiska społecznego, w jakim
ż
yj
ą
, oraz rozwijanie poczucia godno
ś
ci osobi-
stej i odpowiedzialno
ś
ci jednostek na drodze odwoływania si
ę
do potencjal-
nych mo
ż
liwo
ś
ci osób, do powi
ą
za
ń
mi
ę
dzyprofesjonalnych, a tak
ż
e sił
i
ś
rodków społecznych”.
Warto zaznaczy
ć
,
ż
e godno
ść
osoby ludzkiej jako warto
ść
niezbywalna
ma szczególny status w praktyce pracy socjalnej, nie rozstrzyga bowiem, co
z moralnego punktu widzenia jest dobre i po
żą
dane dla człowieka stanowi
ą
-
cego istot
ę
jej praktyki, ale okre
ś
la warunek podstawowy skuteczno
ś
ci po-
dejmowanych wobec niego działa
ń
. Nie da si
ę
osi
ą
gn
ąć
celów pracy socjal-
nej bez poszanowania godno
ś
ci człowieka (klienta) lub te
ż
nie licz
ą
c si
ę
z jego wol
ą
, d
ąż
eniami i dokonywanymi przez niego wyborami (prawem do
samostanowienia o sobie, jego indywidualno
ś
ci
ą
i autonomi
ą
osobist
ą
).
Model praktyki pracy socjalne skupia w sobie trzy podstawowe elementy:
– relacj
ę
pomocy;
– struktur
ę
interwencji;
M. Gaw
ę
cka
Probacja 3
−
4, 2009
62
– strategie zawieraj
ą
ce ró
ż
ne koncepcje, teorie odno
ś
nie ujmowania istoty
człowieka i jego poznawania oraz ujmowania roli i profilu kompetencji za-
wodowych wymaganych od pracownika socjalnego w obszarze aplikacji.
Relacja pomocy to relacja wzajemnego oddziaływania na siebie pracow-
nika socjalnego i klienta, którym mo
ż
e by
ć
zarówno jednostka, jak i rodzina,
grupa.
Przyjmuje si
ę
,
ż
e relacja ta stanowi niezb
ę
dny warunek uruchomienia
i prowadzenia procesu pomocy, st
ą
d jej ustanowienie uwa
ż
a si
ę
za pierwsze
zadanie pracownika socjalnego po nawi
ą
zaniu kontaktu z klientem. Z punktu
widzenia klienta relacja pomocy ma mu da
ć
wsparcie, ulg
ę
, wiar
ę
w rozwi
ą
-
zanie problemu, a przede wszystkim ma umocni
ć
w nim przekonanie,
ż
e nie
pozostaje ze swoim problemem sam i mo
ż
e liczy
ć
na pomoc. Relacja ta, by
stała si
ę
efektywna i skuteczna, musi spełnia
ć
pewne warunki (Compton,
Galaway 1981):
– wyra
ż
a
ć
jasno
ść
co do celowo
ś
ci charakteru relacji;
– okazywa
ć
klientowi ciepło, sympati
ę
;
– budowa
ć
wiarygodno
ść
;
– budowa
ć
obopólne zaanga
ż
owanie i odpowiedzialno
ść
;
– okazywa
ć
klientowi empati
ę
;
– wyra
ż
a
ć
jasn
ą
komunikacj
ę
;
– wyra
ż
a
ć
akceptacj
ę
władzy i autorytetu pracownika socjalnego wynikaj
ą
-
cych z posiadanych przez niego kompetencji zawodowych (wiedzy
i umiej
ę
tno
ś
ci).
Relacja pomocy, by była efektywna i skuteczna, powinna si
ę
opiera
ć
na
okre
ś
lonych zasadach:
– pozyskiwaniu zaufania klienta,
– powodzeniu pierwszego kontaktu,
– znajdowaniu równowagi mi
ę
dzy pragnieniami klienta a jego mo
ż
liwo-
ś
ciami,
– czynieniu klienta odpowiedzialnym,
– przełamywaniu stygmatyzacji (wewn
ę
trznej, by klient zrehabilitował si
ę
we własnych oczach i zewn
ę
trznej, by zminimalizowa
ć
skutki nadawania
klientowi etykiet przez otoczenie społeczne i instytucjonalne); pracownik
socjalny w relacji pomocy stara si
ę
znie
ść
obrazy zanegowane lub zde-
waluowane, w których klient si
ę
zamkn
ą
ł i/lub został zamkni
ę
ty,
– uczynnianiu wiary w drugiego człowieka,
– przywracaniu godno
ś
ci (wysiłek podnoszenia warto
ś
ci klienta, wzmacnia-
nie jego oceny siebie, uczynnianie szacunku, zdj
ę
cie z klienta poczucia
winy i wstydu – „personalizowanie go od nowa” przez wyzwalanie z nega-
tywnej stygmatyzacji).
Resocjalizacja w
ś
rodowisku otwartym...
Probacja 3
−
4, 2009
63
Relacja pomocy trwa tak długo, jak długo powadzona jest interwencja,
a jej rozwi
ą
zanie nast
ę
puje po stwierdzeniu,
ż
e mo
ż
liwe do osi
ą
gni
ę
cia cele
zostały zrealizowane.
Drugim elementem modelu praktyki pracy socjalnej pozostaje struktura
interwencji, jest ona
ś
ci
ś
le wkomponowana w proces racjonalnego działa-
nia – tok post
ę
powania celowo
ś
ciowego opartego na logice prakseologicz-
nych reguł skuteczno
ś
ci. St
ą
d według Le Chateliera (1937, s. 14) cykl ten
powinien si
ę
opiera
ć
na:
– postawieniu jasnego i
ś
ci
ś
le okre
ś
lonego celu;
– zbadaniu
ś
rodków i warunków, które trzeba zastosowa
ć
, aby osi
ą
gn
ąć
zamierzony cel;
– przygotowaniu
ś
rodków i warunków;
– urzeczywistnieniu, czyli wykonaniu zamierzonych czynno
ś
ci stosownie do
powzi
ę
tego planu;
– kontroli otrzymanych wyników i wyci
ą
gni
ę
ciu z nich wniosków.
Struktura interwencji ma charakter dynamiczny odnosi si
ę
do pracy so-
cjalnej jako procesu ujmowanego jako systematyczna seria działa
ń
skiero-
wanych na osi
ą
gni
ę
cie zało
ż
onych celów, proces ten przebiega w okre
ś
lo-
nych fazach, charakteryzuje si
ę
stopniowym osi
ą
ganiem celów i ich uspraw-
nianiem.
Trzecim elementem modelu praktyki pracy socjalnej s
ą
okre
ś
lone strate-
gie, stanowi
ą
ce wypracowane w obszarze praktyki pracy socjalnej podej
ś
cia,
koncepcje i orientacje teoretyczne odzwierciedlaj
ą
ce zró
ż
nicowane sposoby
realizowania zało
ż
onej koncepcji człowieka i jego poznawania w relacji ze
ś
rodowiskiem.
Probacja w swym nurcie aplikacyjnym wpisuje si
ę
w model praktyki pracy
socjalnej. W praktyce działania probacyjne, jak i socjalne oparte s
ą
bowiem
na opracowaniu społecznej diagnozy (wywiad
ś
rodowiskowy), opracowaniu
planu post
ę
powania naprawczego oraz prowadzenia przypadku. Działania te
maj
ą
charakter procesu opartego na działaniu celowo
ś
ciowym kieruj
ą
cym
si
ę
logik
ą
prakseologii.
Analogi
ę
mi
ę
dzy modelem praktyki pracy socjalnej i aspektem aplikacyj-
nym probacji dostrzega równie
ż
J. K. Whittaker (1974), uznaj
ą
c j
ą
za proces
oparty na:
– zebraniu informacji, danych na temat dozorowanego;
– oszacowaniu mo
ż
liwo
ś
ci udzielenia pomocy w rozwi
ą
zaniu problemu;
– okre
ś
leniu celów pomocy;
– sporz
ą
dzeniu planu (projektu) pomocy oraz ustaleniu zasad działania;
– podtrzymaniu post
ę
powania naprawczego;
– zako
ń
czeniu działania i okre
ś
leniu kierunków dalszej pomocy.
M. Gaw
ę
cka
Probacja 3
−
4, 2009
64
4. Podej
ś
cia teoretyczne praktyki pracy socjalnej wykorzysty-
wane w probacji opartej na resocjalizacji wspieraj
ą
cej w
ś
ro-
dowisku otwartym
Probacja jako projekt społeczno-kulturowy rozumiany tu: jako proces od-
zyskiwania przez człowieka pozytywnej to
ż
samo
ś
ci, czyli podmiotowego
uniezale
ż
niania si
ę
przez niego od biograficznie przypisanej mu z zewn
ą
trz
to
ż
samo
ś
ci negatywnej w oparciu o wsparcie profesjonalne i nieprofesjonal-
ne społecze
ń
stwa w
ś
rodowisku otwartym opiera si
ę
na okre
ś
lonych teoriach
i koncepcjach praktyki pracy socjalnej odwołuj
ą
cych si
ę
do odmiennych me-
chanizmów zmiany oraz odmiennego postrzegania człowieka jako podmiotu
i przedmiotu tej zmiany. Proces ten opiera si
ę
na psychospołecznej pracy
społecznej, koncepcji „empowerment” oraz koncepcji salutogenetycznej.
Pierwsza z nich uczynnianie adaptacyjnych zdolno
ś
ci dozorowanego
wi
ąż
e ze zmian
ą
w obr
ę
bie jego osobowo
ś
ci. Zmiana ta dotyczy jego sfery
poznawczej, emocjonalnej i behawioralnej. W drugim podej
ś
ciu wywoływana
zmiana dotyczy sfery sprawstwa, wyrabiania, rozwini
ę
cia lub podniesienia
u dozorowanego poziomu skutecznego wpływania na otaczaj
ą
c
ą
go rzeczy-
wisto
ść
przez jego upodmiotowienie i personalizowanie go od nowa. Trzecie
koncentruje si
ę
na adoptowaniu
ś
rodowiska do potrzeb dozorowanego.
5. Psychospołeczna praca socjalna
Psychospołeczna praca socjalna czerpie wiedz
ę
o człowieku z dorobku
psychologii „ego”. Przyjmuje za ni
ą
,
ż
e ego jest podstawow
ą
struktur
ą
oso-
bowo
ś
ci, któr
ą
kształtuje
ś
rodowisko społeczne, w szczególno
ś
ci rodzina.
Ego odpowiada za negocjowanie mi
ę
dzy wewn
ę
trznymi potrzebami jednost-
ki i
ś
wiatem zewn
ę
trznym, a wi
ę
c ma decyduj
ą
ce znaczenie dla skutecznego
przystosowania si
ę
do
ś
rodowiska.
Z tego punktu widzenia kluczow
ą
rol
ę
pełni
ą
funkcje ego, które obejmuj
ą
:
my
ś
lenie, ocenianie rzeczywisto
ś
ci, kontrol
ę
emocji i pop
ę
dów oraz cał
ą
grup
ę
mechanizmów obronnych. Oznacza to,
ż
e istotne dla funkcjonowania
społecznego jednostki my
ś
li i emocje mog
ą
pozostawa
ć
poza jego
ś
wiado-
mo
ś
ci
ą
. Problemy w funkcjonowaniu społecznym (niedostosowanie społecz-
ne) musz
ą
by
ć
postrzegane zarówno w odniesieniu do mo
ż
liwych deficytów
ego, jak i zasobów tkwi
ą
cych w
ś
rodowisku. Cz
ę
sto istnienie owych proble-
mów jest odczuwalne i obserwowalne jedynie w postaci symptomów, które
s
ą
niczym innym jak próbami ujawnienia i rozwi
ą
zania (czasami w sposób
patologiczny) wewn
ę
trznych napi
ęć
i konfliktów. Psychospołeczna praca
socjalna opiera si
ę
na przekonaniu o dynamicznym i płynnym charakterze
osobowo
ś
ci, która poddaje si
ę
modyfikacji, za
ś
przeprowadzona praca pro-
Resocjalizacja w
ś
rodowisku otwartym...
Probacja 3
−
4, 2009
65
bacyjna typu naprawczego (terapia, kompensacja) nawet w niewielkim stop-
niu mo
ż
e z czasem przynie
ść
istotne zmiany pozytywne w sferze jego my-
ś
lenia, uczu
ć
i zachowania dozorowanego. Praca psychospołeczna wpływa
bowiem na osobowo
ść
w tym sensie,
ż
e przenosi z nie
ś
wiadomo
ś
ci do
ś
wiadomo
ś
ci te fakty i emocje biograficzne, które stanowiły
ź
ródło we-
wn
ę
trznych konfliktów i napi
ęć
, do
ś
wiadczanych jako symptomy niedosto-
sowania społecznego (Ka
ź
mierczak 2005).
Psychospołeczna praca socjalna prowadzona jest w dwóch podstawo-
wych fazach: diagnozy i terapii. H. Northen (1982) opisuje jej proces w for-
mie zasadniczo post
ę
puj
ą
cych po sobie grup technik stosowanych przez
pracownika socjalnego. S
ą
to:
– wspieranie, którego istot
ą
jest podtrzymywanie motywacji klienta do pracy
nad swoimi problemami, obejmuje to tak
ż
e ekspresj
ę
blokowanych (ne-
gatywnych) emocji;
– strukturyzacja, która obejmuje ustalenie czasowych, proceduralnych
i organizacyjnych ram kontaktów pracownika socjalnego i klienta;
– eksploracja, która obejmuje badanie sytuacji klienta poprzez ujawnianie
istotnych dla jej zrozumienia faktów, opinii, uczu
ć
; w trakcie eksploracji
pracownik socjalny gromadzi informacje niezb
ę
dne dla postawienia dia-
gnozy, tj. zdefiniowania natury do
ś
wiadczanych przez klienta problemów;
– klasyfikacja, jej istot
ą
jest u
ś
wiadomienie klientowi przez przenoszenie do
sfery jego
ś
wiadomo
ś
ci tego, co powinno by
ć
mu wiadome dla zrozumie-
nia przez niego prze
ż
ywanych problemów.
W pracy psychospołecznej z klientem zakłada si
ę
,
ż
e z czasem wgl
ą
d
osi
ą
gni
ę
ty przez niego w natur
ę
prze
ż
ywanych problemów doprowadzi do
poprawy lub zmiany jego stosunku do siebie oraz doprowadzi do poprawy
jego funkcjonowania społecznego.
Cech
ą
tej pracy jest koncentracja na uczuciach i indywidualnej reakcji
klienta na do
ś
wiadczenia tworz
ą
ce jego biografi
ę
ż
yciow
ą
, wydobywanie
tych do
ś
wiadcze
ń
i obj
ę
cie ich refleksj
ą
.
6. Koncepcja „empowerment”
Zało
ż
eniem koncepcji empowerment jest posiadanie przez człowieka teo-
retycznie nieograniczonego potencjału rozwojowego. Zdaniem G. Theunis-
sen i W. Plaute (1997) ka
ż
dy człowiek posiada potencjał rozwojowy, który
słu
ż
y mu do ci
ą
głego przystosowania si
ę
do wymaga
ń
zmieniaj
ą
cego si
ę
ś
wiata. O ile jego adaptacja rozwojowa stanowi jego konieczno
ść
ż
yciow
ą
,
o tyle adaptacja wewn
ę
trzna jest dla niego mo
ż
liwo
ś
ci
ą
. Zarówno adaptacja
rozwojowa, jak i wewn
ę
trzna wyznaczaj
ą
u człowieka jego to
ż
samo
ść
,
a wi
ę
c samo
ś
wiadomo
ść
, subiektywne do
ś
wiadczanie siebie.
M. Gaw
ę
cka
Probacja 3
−
4, 2009
66
Odkrycie i zaakceptowanie przez jednostk
ę
to
ż
samo
ś
ci jest niezb
ę
dnym
warunkiem autentycznego istnienia człowieka i jego działa
ń
, stanowi ona
bowiem jej osobisty, niepowtarzalny potencjał wyra
ż
aj
ą
cy si
ę
w samoreali-
zacji. W
ś
wietle psychologii humanistycznej (Maslow 1986) samorealizacja,
autonomia, której hasłem jest „sta
ń
si
ę
, kim jeste
ś
”, wyra
ż
a przekonanie
o mo
ż
liwo
ś
ciach rozwojowych ka
ż
dego człowieka w kierunku i sposobie jej
tylko wła
ś
ciwym, dla niego najlepszym, pozwalaj
ą
cym mu zaistnie
ć
w pełni
sił i mo
ż
liwo
ś
ci twórczych. Człowiek do samorealizacji potrzebuje stabilnej
struktury osobowo
ś
ci jako poczucia zintegrowanej to
ż
samo
ś
ci opartej na
samo
ś
wiadomo
ś
ci siebie przez do
ś
wiadczanie poczucia godno
ś
ci.
Idea empowerment powstała w Stanach Zjednoczonych jako alternatyw-
na koncepcja i strategia pomocy w ramach pomocy do samopomocy
w oparciu o istniej
ą
ce w ka
ż
dym człowieku zasoby energii, siły i mocy
ż
y-
ciowej. W znaczeniu opisowym empowerment okre
ś
la si
ę
j
ą
jako przywraca-
nie klientowi sił i mocy
ż
yciowej przez u
ś
wiadamianie mu, odnajdywanie
i rewitalizowanie jego zasobów, energii i kompetencji. Podstaw
ą
jej praktyki
były do
ś
wiadczenia klientów pomocy społecznej zwi
ą
zane z wyuczon
ą
bez-
radno
ś
ci
ą
. U osób, u których wyuczona bezradno
ść
staje si
ę
faktem (Selig-
man 1979), wykształcaj
ą
si
ę
trzy rodzaje deficytów na trzech ró
ż
nych płasz-
czyznach:
1) deficyt motywacyjny – brak motywacji do działania z braku wiary,
ż
e
wpłynie si
ę
na zmian
ę
sytuacji;
2) deficyt kognitywny – nieuruchamianie procesów poznawczych z braku
pozytywnej oceny skuteczno
ś
ci działania;
3) deficyt emocjonalny – stałe oczekiwanie niepowodzenia z powodu popa-
dania w stany beznadziejno
ś
ci, rezygnacji na skuter braku wiary we wła-
sne mo
ż
liwo
ś
ci, przejawianej małowarto
ś
ciowo
ś
ci, niskiej samooceny.
Zadaniem pracownika socjalnego w koncepcji empowerment jest pobu-
dzanie, uczynnianie klienta przez odkrywanie u niego mocnych stron i zdol-
no
ś
ci w celu zapocz
ą
tkowania u niego procesu kontroli nad sob
ą
i własnym
ż
yciem, uwalniaj
ą
c u niego:
– potencjał;
– wzrost kompetencji;
– popraw
ę
samo
ś
wiadomo
ś
ci.
Celem empowerment jest uwolnienie klienta z przypisanej mu z zewn
ą
trz
dewiantywnej to
ż
samo
ś
ci przez stosowanie wobec niego specyficznych dla
tej koncepcji metod: podnoszenie
ś
wiadomo
ś
ci, praxis, krytycznej edukacji.
Podnoszenie
ś
wiadomo
ś
ci to zbiór technik słu
żą
cych podnoszeniu
ś
wia-
domo
ś
ci klienta dotycz
ą
cych jego mocnych stron, zdolno
ś
ci i umiej
ę
tno
ś
ci,
to podnoszenie warto
ś
ci klienta, wzmacnianie go w jego własnej ocenie, to
spojrzenie personalizuj
ą
ce go od nowa, rehabilitowanie go przed nim sa-
mym.
Resocjalizacja w
ś
rodowisku otwartym...
Probacja 3
−
4, 2009
67
Praxis polega na asystowaniu klientowi i doradzaniu w trakcie realizowa-
nia przez niego sekwencji: działanie – refleksja – działanie refleksyjne.
Funkcj
ą
krytycznej edukacji jest takie wspomaganie klienta, by był w stanie
spojrze
ć
na siebie i swoj
ą
sytuacj
ę
ż
yciow
ą
w nowy sposób (Gaw
ę
cka
2004), by nadał sobie prawo do godno
ś
ci i godnego
ż
ycia.
Dzi
ę
ki empowerment rozbudza si
ę
w kliencie wiara w siebie i swoje mo
ż
-
liwo
ś
ci, uczynnia si
ę
to
ż
samo
ść
autonomiczna pozwalaj
ą
ca mu na definio-
wanie siebie w oparciu o mo
ż
liwo
ść
autonomicznego kreowania własnych
znacze
ń
wyznaczanych przez pozytywne my
ś
lenie o sobie, kierowanie do
siebie pozytywnych emocji oraz przewarto
ś
ciowanie siebie i własnego
ż
ycia.
7. Koncepcja salutogenetyczna
Twórc
ą
koncepcji salutogenezy jest A. Antonovsky (1997). Opiera si
ę
ona
na zało
ż
eniu,
ż
e skoro problemy
ż
yciowe człowieka s
ą
zjawiskiem po-
wszechnym, od których nie mo
ż
e si
ę
on uwolni
ć
, to nale
ż
y tak kształtowa
ć
jego nastawienie do
ś
wiata, aby mógł w nim w miar
ę
dobrze funkcjonowa
ć
.
Ta twórcza adaptacja kształtuje si
ę
w toku indywidualnego do
ś
wiadczenia
umo
ż
liwiaj
ą
cego jednostce osi
ą
ganie zdolno
ś
ci do postrzegania
ś
wiata jako
kontrolowanego, sensownego i zrozumiałego. Dokonuje si
ę
ona przez wy-
zwalanie w człowieku globalnej orientacji
ż
yciowej, zwanej poczuciem kohe-
rencji.
Poczucie koherencji stanowi zło
ż
on
ą
struktur
ę
poznawcz
ą
, rozumian
ą
,
jako: „zgeneralizowany, emocjonalno-poznawczy sposób patrzenia na
ś
wiat,
której głównym zało
ż
eniem jest przekonanie człowieka o zrozumiało
ś
ci, sen-
sowno
ś
ci, sterowalno
ś
ci w jego postrzeganianiu samego siebie w zło
ż
onym,
nieprzewidywalnym
ś
rodowisku
ż
ycia (Antonowsky 1995, s. 29). Poczucie to
wyra
ż
a przekonanie,
ż
e człowiek jest w stanie utrzyma
ć
równowag
ę
(home-
ostaz
ę
) w
ż
yciu, mimo wielu stresorów, negatywnych czynników tkwi
ą
cych
w
ś
rodowisku
ż
ycia i odpowiednio na nie reagowa
ć
.
Zrozumiało
ść
jest wła
ś
ciwo
ś
ci
ą
umo
ż
liwiaj
ą
c
ą
jednostce poznawczo
ogarn
ąć
aktualnie działaj
ą
ce na niego otoczenie. Dzi
ę
ki niej jednostka mo
ż
e
porz
ą
dkowa
ć
i strukturalizowa
ć
docieraj
ą
ce do
ń
informacje, przejawia
ć
przekonanie,
ż
e aktualne i przyszłe sytuacje
ż
yciowe mog
ą
by
ć
zrozumiałe.
Sterowalno
ść
jest okre
ś
lana jako poczucie kompetencji do radzenia sobie
z otoczeniem dzi
ę
ki
ś
wiadomo
ś
ci dysponowania okre
ś
lonymi zasobami
ludzkimi, które s
ą
pod kontrol
ą
jednostki (rodzina, pomoc społeczna, grupa
samopomocy, przyjaciele, koledzy, grupy wsparcia).
Sensowno
ść
oznacza przekonanie o zasadno
ś
ci i celowo
ś
ci anga
ż
owa-
nia si
ę
oraz inwestowania w siebie i w swoje
ż
ycie. Sensowno
ść
sprawia,
ż
e
trudna, stresowa sytuacja, kryzys, problemy
ż
yciowe, postrzegane s
ą
jako
wyzwanie, a nie zagro
ż
enie.
M. Gaw
ę
cka
Probacja 3
−
4, 2009
68
Koncepcja salutogenetyczna pozwala na takie adoptowanie
ś
rodowiska
dla potrzeb jednostki, gdzie ona sama, dzi
ę
ki poczuciu koherencji to
ś
rodo-
wisko kształtuje i przekształca swoim działaniem, poniewa
ż
:
– informacje docieraj
ą
ce do s
ą
dla niej logicznie uporz
ą
dkowane, przewi-
dywalne i zrozumiałe;
– ma przekonanie o zasobach tkwi
ą
cych w nim samym i
ś
rodowisku, po-
zwalaj
ą
cych jej sprosta
ć
wymaganiom
ż
yciowym;
– dostrzega sensowno
ść
własnych działa
ń
, zmieniaj
ą
c siebie, przekształca
jednocze
ś
nie
ś
rodowisko swojego
ż
ycia.
Ponadto zwi
ą
zana z poczuciem koherencji wiara,
ż
e
ż
ycie jest sensowne,
uporz
ą
dkowane i w wielu przypadkach przewidywalne, a zatem i kontrolo-
wane, wchodzi w zakres fundamentalnych wła
ś
ciwo
ś
ci podmiotowych jed-
nostki umo
ż
liwiaj
ą
cych jej pozytywn
ą
readaptacj
ę
w
ś
rodowisku, w tym ak-
tywne przełamywanie stygmatyzacji i izolacji społecznej, udział w procesach
integracji społeczno
ś
ci lokalnej, samopomocy, wpływania na procesy decy-
zyjne przebiegaj
ą
ce w lokalnych strukturach władzy i wywoływania korzyst-
nych zmian dla siebie.
8. Zamiast zako
ń
czenia
Wła
ś
ciw
ą
,
ź
ródłow
ą
przestrzeni
ą
to
ż
samo
ś
ci negatywnej człowieka jest
przestrze
ń
personalna: wn
ę
trze osoby ludzkiej, a jako taka domaga si
ę
zro-
zumienia oraz zniesienia obrazów zanegowanych i zdewaluowanych przez
samego człowieka, w których go zamkni
ę
to i on sam si
ę
zamkn
ą
ł. Stanowi to
główn
ą
przesłank
ę
koincydencji probacji i pracy socjalnej jako projektu kultu-
rowo-społecznego odzyskiwania przez człowieka pozytywnej to
ż
samo
ś
ci.
Głównym celem tego projektu jest personalizacja człowieka od nowa, jego
upodmiotowienie przez wyposa
ż
anie go przede wszystkim w warto
ś
ci i zdol-
no
ś
ci koncentracji na własnym stawaniu si
ę
podmiotem maj
ą
cym wpływ na
zmian
ę
siebie i warunków własnego
ż
ycia.
Bibliografia
1. Antonovsky A., Rozwikłanie tajemnicy zdrowia, Warszawa 1995.
2. Antonovsky A., Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia, (w:)
Helszen-Niejodek I., S
ę
k H. (red.), Psychologia zdrowia, Warszawa
1997.
3. Bałandynowicz A., Profilaktyka i
ś
rodki probacyjne w praktyce resocjali-
zacyjnej, (w:) Urban B., Stanik J. M. (red.), Resocjalizacja. Teoria
i Praktyka Pedagogiczna, Warszawa 2008.
Resocjalizacja w
ś
rodowisku otwartym...
Probacja 3
−
4, 2009
69
4. Bałandynowicz A., Profilaktyka zachowa
ń
agresywnych w warunkach
otwartych instytucji probacyjnych, (w:) Rejzner A. (red.), Przemoc
i agresja w szkole. Próby rozwi
ą
zania problemu, Warszawa 2008.
5. Bauman Z.,
ś
ycie na przemiał, Kraków 2005.
6. Bauman Z., Etyka ponowoczesna, Warszawa 1996.
7. Beck U., Społecze
ń
stwo ryzyka, Warszawa 2004.
8. Chatelier L., Filozofia systemu Taylora, Warszawa 1936.
9. Compton B., Galaway B., Social Work Processes, Chicago 1981.
10. Gaw
ę
cka M., Koncepcja empowerment jako alternatywny paradygmat
pracy socjalnej, (w:) Br
ą
giel J., Sikora P. (red.), Praca socjalna – wie-
lo
ść
perspektyw. Rodzina–Multikulturowo
ść
–Edukacja, Opole 2004.
11. Giddens A., Poza lewic
ą
i prawic
ą
. Przyszło
ść
polityki realnej, Pozna
ń
2001.
12. Jaworowsak-Obłój Z., Skuza B., Poj
ę
cie wsparcia społecznego i jego
funkcji w badaniach naukowych, Przegl
ą
d Psychologiczny 1986, nr 3.
13. Johnson L., Social Work Practice. A Generalistic Approach, Boston
1992.
14. Kalinowski M., Resocjalizacja nieletnich w pa
ń
stwach europejskich
i pozaeuropejskich, Warszawa 2005.
15. Kawczy
ń
ska-Butrym Z., Niepełnosprawno
ść
– specyfika pomocy spo-
łecznej, Warszawa 1996.
16. Kawula S., Człowiek w relacjach socjopedagogicznych, Toru
ń
2004.
17. Ka
ź
mierczak T., Praca socjalna mi
ę
dzy upo
ś
ledzeniem a obywatelsko-
ś
ci
ą
, Katowice 2006.
18. Ka
ź
mierczak T., Łuczy
ń
ska M., Wprowadzenie do pomocy społecznej,
Warszawa 2005.
19. Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa 2001.
20. Marynowicz-Hetka E., Pedagogika społeczna, Warszawa 2006.
21. Maslow A. H., Motywacja i osobowo
ść
, Warszawa 1986.
22. Northen H., Clinical Social Work, New York 1982.
23. Ossowska M., Socjologia moralno
ś
ci
−
zarys zagadnie
ń
, Warszawa
1999.
24. Pincus A., Minahan A., Social Work Practice: Model and Metod, Itasca
1973.
25. Rogers C. R., Terapia nastawiona na klienta. Grupy spotkaniowe, Wro-
cław 1991.
26. Sie
ń
ko I., Metody pracy socjalnej – geneza i rozwój, Praca Socjalna
1987, nr 2.
27. Seligman M., Erlernte Hilflosigkeit, München 1979.
28. S
ę
k H., Badanie psychologiczne, (w:) Bilikiewicz A. (red.), Psychiatria,
Warszawa 1998.
M. Gaw
ę
cka
Probacja 3
−
4, 2009
70
29. Theunissen G., Plaute W., Empowerment und Helpipadagogik, Reiburg
1997.
30. Toffler A., Szok przyszło
ś
ci, Warszawa 1974.
31. Wysocka E., Diagnoza w resocjalizacji, Warszawa 2008.
32. Whittaker J. K., Social Treatment: an Approach to Interpersonal Help-
ing, Aldine 1974.